جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين مقاله شرحي است بر کلام امام محمدباقر علیه السلام به جابربن يزيد جعفي، در باب اوصاف شيعيان واقعي. بهره‌گيري از راهنمايي عقل در سرکشي هوا و هوس، يکي از اوصاف شايسته شيعيان است. براساس مباني مسلم ديني، انسان دشمن دروني دارد. دو دسته تمايلات و گرايش‌ها در انسان وجود دارد که يکي ميل به صعود و کمال دارد و ديگري، ميل به نزول و سقوط. گرايش نوع دوم، مشترک ميان انسان و همه حيوانات است و به مجموع آن «تمايلات نفس» گفته مي‌شود. در مقابل، به تمايلاتي که ميل به تعالي و تقرب به خدا و کمال دارند، عقل گويند. اين هر دو، همواره در حال مبارزه هستند. بايد در ميدان مبارزه مراقب بود نفس غافلگير و مغلوبمان نکند. براي جلوگيري از پيروي از هواي نفس، پيروي از عقل ضروري است. لازم است به احکام عقل بينديشيم، آنها را بياموزيم و آمادگي لازم را براي مقابله با تمايلات نفس کسب کنيم. زماني که عقل نتواند به‌تنهايي قضاوت کند، بايد افزون بر بهره‌گيري از آن، به احکام شرع نيز مراجعه نمود. امام باقر علیه السلام مي‌فرمايند: براي به‌کارگيري علم، عملت را خالص کن. پايبندي به دين و عقل و شرع و احکام شريعت، راه برون‌رفت از پيروي از هواي نفس است.

فلسفه‌های مضاف گونه‌های مختلفی‌اند که «فلسفه ارزش» یکی از آنهاست. در فلسفه ارزش، مباحث مختلفی مطرح است که ازجمله مهم‌ترین آنها، «معناشناسی ارزش» می‌باشد. این مقاله درصدد است به روش تحليلي ـ توصيفي تعریف دقیق و جامعی از معنای ارزش ارائه دهد. ازاین‌رو، ابتدا تعریف ارزش بیان شده است. سپس با تحلیل معنای ارزش، این نتیجه حاصل آمد که ارزش، مشترک لفظی میان مطلوبیت و مقدار است. ازآنجاکه معنای موردنظر در فلسفه ارزش، مطلوبیت است، این مقاله درصدد تبیین معنای مطلوبیت، لوازم و نتایج آن برآمده است. پس از آن نیز حقیقی یا اعتباری بودن معنای ارزش، معقول اول یا ثانی بودن و نیز متواطی یا مشکک بودن آن مورد بحث قرار گرفته است. در انتها نیز آنچه می‌تواند موصوف ارزش قرار گیرد، تبیین شده است.

مفاهیم فلسفی که از اقسام مفاهیم عام و کلی می‌باشند؛ جزء مهم‌ترین مباحث فلسفی به‌شمار می‌روند، به‌گونه‌اي‌که بسیاری از حکما آن را کلید شناخت و رمز کشف واقع و تطابق صورت‌های علمی با اشیاء عینی می‌دانند. اصطلاح مفاهیم فلسفی از اصطلاحات رایج در فلسفه اسلامی است و در غرب بی‌توجهی به این سنخ مفاهیم، موجب پاره‌ای کج‌روی‌ها و... در فلسفه غرب و بخصوص مباحث معرفت‌شناسی شده است. ولی در اسلام به‌ویژه نزد صدرالمتألهين توجه شایسته‌ای به این موضوع شد و ایشان تلاش کرد اختلاف آراء حکما را به تصالح کشاند؛ اما در دوران معاصر انتقاداتی به دیدگاه صدرالمتألهین وارد شده که، علی‌رغم اهمیت فراوان مفاهیم فلسفی، شایسته است بیش از پیش مورد توجه محققان قرار گیرد و زوایای مختلفی که تاکنون مورد غفلت یا توجه کمتر واقع شده است با شفافیت بیشتری عرضه گردد. در این مقاله تلاش می‌شود با بهره‌گیری از روش تحلیلی تاریخی برخی از مهم‌ترین بایسته‌های تحقیق در مفاهیم فلسفی با هدف تبیین واقع‌نمایی آنها جهت تحکیم فلسفه و معرفت‌شناسی اسلامی ارائه شود.

حدوث و قدم نفس ازجمله دغدغه‌های فیلسوفان مسلمان بوده است. شیخ اشراق، براساس مبانی فلسفی و دلایل ویژه خود، به حدوث نفس قائل است. او معتقد است نفس همزمان با حدوث بدن مادی، به صورت مجرد حادث می‌شود. شارحان سهروردی، اندیشه وی را با متون دینی ناسازگار دانسته و دلایل وی بر حدوث نفس را ناتمام دانسته‌اند. از طرفی شیخ اشراق در رسائل رمزی و تأویلی‌اش به حضور نفس در عوالم پیشین اشاره دارد و به نظر می‌رسد که نفس از بالا و عوالم مافوق، به این نشئه مادی آمده و عوالمی را پیش از این دنیا سیر کرده است. در این پژوهش برآنیم با رویکردی تحلیلی و نو اشراقی از مبانی فلسفی شیخ اشراق، ناسازگاری موجود در آراء سهروردی را توجیه کنییم و به این نتیجه رهنمون شده‌ایم که نفوس انسانی پیش از دنیا در ناحیه علت و رب‌النوع خویش به نحو کلی وجمعی وجود داشته‌اند و سپس در این عالم مادی به نحو جزئی و شخصی حادث شده‌اند.

خیال در معرفت‌شناسی صدرالمتألهین، گاه تمایل به ابن‌عربی و نقش عظیم و مافوق عقلی آن داشته و گاهی هم گرایش به سوی مشاء و منزلت مادون عقلی آن دارد. گرچه جایگاه ویژه در نظام فلسفی صدرالمتألهین، متعلق به عقل است، اما آنجا که عقل در درک مسائلی عاجز مانده، روی به سوی خیال کرده و خیال انسانی مجرد و قائم به نفس انسانی را با طی حرکت جوهری، حلاّل بسیاری از مسائل، از جمله درک صفات ثبوتی وتشبیهی الهی، تعالیم وحیانی نبی و حل مسئلة معاد جسمانی می‌داند. هدف از این پژوهش تبیین چالش این حکیم متأله در مواجهه با رویکرد عرفان و فلسفه با خیال است که با اتکا به روش توصیفی ـ تحلیلی ارائه شده است. صدرالمتالهین خیال را دارای مراتب می‌داند و با توجه به مراتب تشکیکی خیال، خیال منتسب به حس را منشأ تصویر و تمثیل و خیال منتسب به عالم ملکوت را، مدخل الهام و وحی می‌داند. تعهد او به عقل فلسفی موجب شده تا از بعد فراعقلی خیال تنها در جایی که عقل از درک آن عاجز است، بهره جوید.

اعتقاد به وحدت مفهومی وجود اعتقادی فراگیر و مورد قبول همه فلاسفة اسلامی است. ایشان بر این باورند که وجود علی‌رغم کثرت مشهود در عالم تحقق، دارای مفهومی واحد در ذهن است که به ‌صورت مشترک بر همه مصادیق آن صدق می‌کند. ضمن آنکه اغلب ایشان وحدت مفهومی وجود را دال بر وحدت حقیقت آن دانسته‌اند و حتی بعضی اعتقاد به بداهت این دلالت دارند. البته وجوه متعددی بر دلالت وحدت مفهومی وجود بر وحدت حقیقت آن ذکر شده که در این مقاله به روش تحليلي ـ‌ توصيفي به این وجوه خواهیم پرداخت.

به‌باور فیلسوفان علوم انسانی، مبانی فلسفیِ پذیرفته‌شده توسط یک نظریه‌پردازِ علوم انسانی، تأثیر بنیادین در شکل‌گیری نظریات وی داشته و درواقع، بستر و زمینة تولید علوم انسانی را فراهم می‌کند. این نوشتار، با توجه به ‌اهمیت این نکته در پی آن است که به‌عنوان نمونه با روشی توصیفی، تحلیلی و انتقادی به‌بررسی آراء انسان‌شناختی ژان پل سارتر پرداخته و در ادامه تأثیر مبانی انسان‌شناختیِ پذیرفته‌شده توسط وی را در برخی از مهم‌ترین عرصه‌های علوم انسانی مانند موضوع، روش‌شناسی، اهداف و غایات، مسائل و بُعد ارزش‌شناختی نشان دهد. در این راستا، به ‌این نتیجه رهنمون می‌شویم که سارتر «با انکار واجب‌الوجود و نفی هرگونه طرح و سرشت پیشین برای انسان، آزاد دانستن وی، مسئول شمردن او در قبال ساختن ماهیت خویش به‌واسطة گزینش‌ها و طرح‌ریزی‌های مستقلانه و اصیل‌گونة خود، نفی هرگونه منبع زایای ارزش‌ها به جز آزادی و عدم ارائة آرمان و غایتی مشخص و قابل دستیابی برای انسان»، منطقاً چاره‌ای ندارد که موضوع علوم انسانی و روش کاربردی آنها را به ترتیب، «کنش‌های انسانی و آثار دنیوی آنها» و «روش‌های کیفی» بداند و از منبع غنی وحی و آموزه‌های دینی مرتبط با علوم انسانی محروم باشد. در نهایت دستش از علوم انسانی هدفمند و همگانی با ارزش‌های عینی و قابل توصیه به‌همگان کوتاه باشد.

هدف ما در این مقاله آن است که با نگاه تطبیقی به جایگاه عقل، حدود و ثغور آن در شناخت تجربی و ارزش آن از منظر کانت و شهید مطهری را مورد بررسی قرار داده و به را‌ه‌کارهای آنان جهت حل مشکل معرفت تجربی و مقایسه و بررسی تطبیقی میان آنها بپردازیم. کانت برای عقل معانی‌ای ذکر کرده و عقل به معنای فاهمه را دارای اعتبار معرفتی می‌داند. وی قضاوت عقل را درحوزة متافیزیک، غیرمعتبر و در حوزة فیزیک با توجه به زمانمند و مکانمند بودن، معتبر می‌داند. کانت برای حل مشکل شناخت تجربی، احکام تألیفی پیشین مطرح کرده و برای کلیت و عینیت آن از مقولات محض فاهمه استفاده می‌کند و همچنین شناخت صحیح مفهوم عقل و عملکرد آن را در تشخیص شناخت تجربی درست دخیل می‌داند. اما شهید مطهری نقش عقل را در معرفت تجربی از راه مبدئیت احکام بدیهی عقلی برای شناخت تجربي دانسته و با استفاده از معقولات ثانیه در معرفت تجربی به حل مشکل شناخت تجربی می‌پردازد. ایشان نقش عقل در معرفت تجربی را در دو حوزة تصورات و تصدیقات ترسیم می‌کند. در باب تصورات، ادراکات تجربی و حسی مقدم و زمینه ساز برای تصورات عقلی بوده و در حوزة تصدیقات، اصالت با عقل بوده و تصدیقات عقلی مقدم بر تصدیقات تجربی است و بدون عقل هیچگونه حکم و تصدیقی حتی تصدیق تجربی حاصل نخواهد شد.

این پژوهش بر آن است که این‌همانی عددی بدن را از دیدگاه برخی اندیشمندان اسلامی با رویکرد تحلیلی ـ انتقادی در دو مقام اجزای اصلیه و بدن لطیف مورد بررسی و نقد قرار دهد. برخی از اندیشمندان اسلامی معتقدند که حقیقت انسان و ملاک این‌همانی انسان اجزای اصلی و حیاتی اوست که در طول زمان ثابت و یکسان خواهد بود و حتی در هنگام مرگ نیز از بین نمی‌رود. برخی دیگر معتقدند که انسان دو بدن مادی و لطیف دارد، اما حقیقت انسان را بدن لطیف تشکیل می‌دهد. اینان روح را همان جسم و بدن لطیف می‌دانند که مانند آب در گل است و نه یک امر مجرد. این جسم لطیف تغییرات و دگرگونی‌های بدن مادی را نمی‌پذیرد، لذا در طول زمان ثابت و مستمر است. اینان برای اثبات مدعای خود به دلائل متعدد نقلی، عقلی و تجربی استناد کرده‌اند. این ملاک به دلیل نگاهی مادی انگارانه به انسان و نیز به دلیل ناتوانی در تبیین چگونگی استمرار بدن در دو زمان مختلف و چگونگی درک این استمرار دچار اشکالات متعددی است.