جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائلی که در مکاتب گوناگون در تاریخ‌نگاری اسلامی مورد توجه مورخان مختلف قرار گرفته و سعی شده تا وقایع مختلف براساس آن تفسیر شود، مسئله تقدیرگرایی است. این پژوهش می‌کوشد با روش توصیفی ـ تحلیلی، به این پرسش پاسخ دهد که اندیشۀ تقدیرگرایی در کتاب تاریخ بیهقی چگونه بوده‌ است؟ نتایج بررسی از یک طرف حاکی از آن است که بیهقی در تاریخ‌نگاری خویش به‌رغم به‌کارگیری روش علمی و گاه خردورزی، علاوه بر اینکه به نوعی، دچار دوگانگی و تناقض در سطح ظاهری تاریخ‌نگاری خویش شده، عملاً نیز با نفی ارادۀ انسان، تقدیر الهی را در پیدایش و شکل‌گیری حوادث، مهم‌ترین عامل معرفی می‌کند؛ که این اندیشه به‌ویژه در پیوند با مسائل سیاسی در تاریخ‌نگاری وی، بازتاب خاصی پیدا می‌کند. از سوی دیگر، نتایج بررسی نشان می‌دهد، عوامل مختلفی در بازتاب اندیشه تقدیرگرایی بیهقی نقش داشته‌اند.

از رویدادهای مهم تاریخ صدر اسلام مسئلۀ حکمیت در جنگ صفین بود، که پس از بر سر نیزه کردن قرآن توسط سپاه معاویه، سپاه اميرمؤمنان علی علیه السلام تسلیم شده و حکمیت را بر آن حضرت تحمیل کردند. در اینکه محور مذاکرات حکمین چه بود؟ تاریخ‌نویسان جواب قاطعی نداده‌اند. در این بین روایتی در کتاب‌های روایی و تاریخی آمده که مؤید «تعیین خلیفه» در حکمیت است؛ ولی اميرمؤمنان علي علیه السلام نتیجه حکمیت را نپذیرفتند. این مقاله با هدف بررسی ادلۀ روایی و تاریخی با روش توصیفی ـ تحلیلی و ابزار تحقیق کتابخانه‌ای نتیجه می‌گیرد که روایت از جهت سند به دلیل مرسله بودن، و از جهت متن به دلیل اضطراب، ضعیف است و ادلۀ تاریخی نیز به جهت انحصار در چند منبع و تعارض با متن صلح‌نامه حکمیت که سخنی از تعیین خلیفه به میان نیامده، از اعتبار ساقط است. بنابراین محور مذاکرات حکمین منحصر در مسائل اختلافی بین اميرمؤمنان علي علیه السلام و معاویه، بجز تعیین خلافت می‌شود.

اخلاقی کردن سیاست به معنای تنظیم روابط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بر پایه اخلاق و عدالت است. اخلاق سیاسی به دنبال وارد کردن بایدها و نبایدهای اخلاقی در حوزه سیاست است. در این تحقیق با روش تحليلي ـ‌ توصيفي به ارتباط اخلاق با سیاست از دیدگاه اسلام پرداخته‌ايم و از این رهگذر به سیرۀ سیاسی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و امیرمؤمنان علي علیه السلام نگاهی خواهیم انداخت. هدف از پژوهش، اثبات نگاه متعالی اسلام به اخلاق و نهادینه کردن آن در سیاست است؛ به‌ویژه اینکه این رویکرد در سیرۀ دو معصومی‌که حکومت کرده‌اند، به‌روشنی مشاهده شده است. با نگاهی به سیرۀ حکومتی و سیاسی این دو بزرگوار می‌توان به این نتیجه رسید که پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله وسلم و امیرمؤمنان علیه السلام رویکرد يگانگى اخلاق و سياست را نهادینه کردند؛ چراکه اساس اندیشۀ سیاسی اسلام بر پایۀ اندماج و آمیختگی اخلاق و سیاست و بناکردن قدرت سیاسی بر پایه‎های استوار اخلاق و انسانیت است. در دوران پانزده ساله حکومت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و امیرمؤمنان علیه السلام جلوه‌های گوناگونی از اندماج و آمیختگی اخلاق و سیاست را مشاهده می‌کنیم.

یکی از پرسش‌های اساسی در مقایسه بین کوفیان و ایرانیان این است که ایرانیان با چه پشتوانه‌های نظری پس از پیروزی انقلاب اسلامی دچار لغزش‌ها و نافرمانی‌های مدنی، همسان کوفیان خوارج‌مآب بر ضد رهبری ولايی نگردیده و از آن امتناع کردند؟ در این مقاله با شیوه توصیفی ـ تحلیلی، با مرور تاریخی نافرمانی‌های مدنی خوارج (محکمه) و کوفیان خوارج‌مآب در برابر اميرمؤمنان علی علیه السلام، به تشریح ولایت مطلقه الهیه حضرت امیر علیه السلام در ابعاد معنوی یا عرفانی، سیاسی، قضايی، دینی و مذهبی برآمده از متن اسلام، پرداخته شده و در یک مطالعه تطبیقی و با ارائه اسناد، به ریشه‌های کلامی این ناهنجاری‌های سیاسی یا انحطاط مبانی نظری خوارج و کوفیان خوارج‌مآب، و به‌عبارتی فقدان باورشان در ابعاد ولایت‌های یادشده حضرت امیر علیه السلام، به‌عنوان راز نافرمانی مدنی آنان در برابر امام علیه السلام و در نقطه مقابل، وجود اعتقادات ولايی ایرانیان در برابر ولی امر، اعم از امام معصوم علیه السلام یا فقیه جامع‌الشرايط، به‌عنوان راز امتناعشان از تکرار عصیان کوفیانۀ خوارج‌مآب مطرح گردید.

امام‌ محمدباقر علیه السلام پس از اشاره به فضيلت‌ها و مقام‌هايي كه خداي متعال براي انسان مقرر فرموده و راه‌هايي كه انسان را به اين كمالات مي‌رساند، به اين نكته توجه مي‌كنند كه اين‌ سفارش‌ها برای آينده است؛ در حال حاضر چه کنیم تا نزد خداوند محبوب باشیم؟ چه کنیم که وظایفمان را بهتر انجام دهیم و از شر شیطان محفوظ بمانیم؟ و گذشته‌هایمان را چگونه جبران كنیم؟ حضرت در ادامة مي‌فرمايند: پروندة گناهان گذشتة خود را بازخواني كن و در اين بازخواني، پشيماني راستين خود را از گناهان گذشته ابراز کن و بکوش بسیار استغفار كنی، و براي اينكه شايستة رحمت و عفو الهي شوي، سعي كن برنامه‌ات را تغيير دهي و به‌سوي خدا بروی؛ و براي اينكه در اين كار موفق شوي از دعا و مناجات در تاريكي شب‌ها غافل نشو. امام محمدباقر علیه السلام در اين زمينه مي‌فرمايند: «وَاسْتَرْجِعْ سَالِفَ الذُّنُوبِ بِشِدَّةِ النَّدَمِ وَكَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ، وَتَعَرَّضْ لِلرَّحْمَةِ وَعَفْوِ اللَّهِ بِحُسْنِ الْمُرَاجَعَةِ، وَ‌اسْتَعِنْ عَلَى حُسْنِ الْمُرَاجَعَةِ بِخَالِصِ الدُّعَاءِ وَ‌الْمُنَاجَاةِ فِي الظُّلَمِ»؛ با پشيماني کامل و آمرزش‌طلبيِ بسيار از گناهان گذشته[ات] بازگرد و با بازگشتي شايسته [به درگاه خدا] خود را از رحمت و بخشش الهي برخوردار کن، و براي بازگشتِ شايسته، از دعاي خالصانه و مناجات در تاريکي‌ها کمک بگير.

بروز نهضت‌های شیعی در ایران به کوشش علمای بزرگ شیعه، سبب ترویج و گسترش تشیع شد که دستاورد آن در ابتدای قرن دهم هجری قمری شکل‌گیری دولت صفویه بود. این پژوهش با هدف فهم بهتر شرایط استقرار سیاسی حکومت شیعۀ صفویه، با محوریت نهضت‌ها و دولت‌های شیعی، سعی در فهم هم‌عصری تاریخ و درک کارآمدتر موضوع دارد و بر آن است که به روش تحقیق تاریخی و شیوة تحلیلی ـ توصیفی متکی بر منابع دست اول و تحقیقات موجود، به بررسی علل و رخدادهای ظهور و تأسیس دولت شیعی صفوی در ایران به اجمال بپردازد. یافته اساسی تحقیق حاضر این مطلب است که نهضت‌ها و به‌دنبال آن تشکیل حکومت‌های شیعی سال‌های قبل، راه را برای بروز و ظهور این سلسله هموار کرده است. همچنین کوشش علمای شیعه مقارن با روی کار آمدن صفویان که با استناد به پیشینه تاریخ اسلام و اصول فقهی، وارد تشکیلات دولت صفویه شدند، بسیار حائز اهمیت است.

سيد‌‌عبدالله بهبهاني در جريان نهضت تحريم تنباکو، به حمايت از قرارداد رژي و نقض حکم تحريم اقدام کرد. در اين راستا، برخي اقدامات خاص وي، مانند ديدار با مسئولان انگليسي، موجب انگشت‌نما شدن وي و ماندگاري نامش در تاريخ به‌عنوان ناقض حکم تحريم گرديد. نوشتار حاضر با روش تاريخي و بررسي دقيق گزارش‌ها‌ و اسناد، به توصيف و تبيين مواضع و اقدامات بهبهاني در نهضت تحريم تنباکو پرداخته است. در نگاهي همدلانه، علت موضع و اقدامات وي را مي‌توان ناظر به دو مسئله دانست (که البته هر دو قابل نقد است): 1. تشکيک در اصالت و نيز شرعي بودن حکم تحريم؛ 2. توجه به منافع حاصل از اجراي قرارداد رژي و مضرات فسخ آن براي ايران. علی‌رغم‌ آنکه بهبهاني روابط نزديکي با امين‌السلطان صدراعظم برقرار کرده بود و نيز تمايلاتي به مسئولان انگليس و سياست‌هاي آن کشور داشت که نبايد تأثيرگذاري اين روابط و تمايلات را در مواضع بهبهاني ناديده گرفت، با اين حال، ادعاي اخذ رشوه از سوي بهبهاني براي مبارزه با حکم تحريم مورد ترديد جدي است و موارد ارائه‌شده در اين زمينه، توان اثبات چنين ادعايي را ندارد.

زیادبن‌ ابیه از کارگزاران بنی‌امیه است که در یک برهه حساس تاریخی در نیمۀ سده اول هجری در منطقه سوق‌الجیشی و بحران‌خیز عراق امارت داشته، که در این پژوهه دوران ولایت‌داری او بر عراق، برای تحلیل هرچه بهتر تاریخ صدر اسلام و روشن شدن زوایای پنهان و ناشناختۀ آن، مورد کندوکاو قرار گرفته است. روش تحقیق در این نوشتار توصیفی ـ تحلیلی است. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که زیادبن ابیه در زمان امارتش بر عراق، به چه میزان در تقویت و تثبیت خلافت امویان نقش‌آفرین بوده، و چه اقداماتی را در این راستا انجام داده است. بررسی ها نشان می‌دهد که او با بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و توان مدیریتی، به شدت مخالفان بنی‌امیه را سرکوب کرده و با اقدامات اجتماعی، اقتصادی، تمدنی و فرهنگی، سعی داشت حکومت امویان را موفق جلوه دهد. نتیجه اقدامات او موجب شد که سرزمین عراق در دوران امارت وی برای امویان آرام باشد و خطرات احتمالی عراقیان برای حکومت تازه تأسیس بنی‌امیه مرتفع گردد.

محتوای نامه‌ها در منابع تاریخی به منظور شناخت رفتار سیاسی افراد حائز اهمیت است. این مقاله تلاش دارد با روش تحلیلی ـ تطبیقی نامه‌های عایشه زوجة رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در دوره خلافت اميرمؤمنان علی علیه السلام و نیز نامه‌هایی که به وی ارسال شده را جهت تطبیق با عملکرد وی مورد ارزیابی قرار دهد. مسئلۀ اصلي پژوهش پیش‌رو این است که تا چه میزان این نامه‌ها می‌تواند در ارائۀ رفتار سياسي عایشه مؤثر باشد؛ و آیا میان مضامين و ادعاهاي مندرج در نامه‌هاي عایشه، با عملکرد سياسي او مطابقت و هم‌خواني وجود دارد؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ادعاهای عایشه همچون پیروی از حق، اصلاح امور امت، خون‌خواهی عثمان، رجوع مردم به او جهت خون‌خواهي و غصب خلافت توسط اميرمؤمنان علی علیه السلام با مجموعه گزارش‌های تاریخی از عملکرد وی، نه‌تنها مطابقت و هم‌خوانی ندارد، بلکه در تضاد نیز بوده است.