جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين مقاله شرحي است بر كلام اميرمؤمنان علي علیه السلام در اوصاف شيعيان واقعي. از نظر آن حضرت، ايمان صرفاً تصديق قلبي و حصول علم نيست، بلكه عامل اختياري و ارادي و نوعي تصديق و اعتقاد قلبي است كه مستلزم عمل است. در تحقق عمل اختياري، شناخت و انگيزش نقش دارند. حفظ ايمان نيازمند صبر است و صبر نيز سه قسم است: صبر بر معصيت، صبر بر طاعت و صبر بر مصيبت. در واقع صبر يكي از پايه‌هاي ايمان است. اولين عاملي كه براي تحقق صبر لازم است، شوق به پاداش‌ها، لذت‌ها و كمالات اخروي است. اگر مؤمن به لذت‌ها و كمالات اخروي توجه كند و ايمان داشته باشد، از لذت‌ها و تمايلات دنيوي چشم‌پوشي مي‌كند. در مصيبت‌ها، نه ترس مؤثر است و نه اميد؛ چاره كار اين است كه مؤمن از دلبستگي‌ها به دنيا گسسته شود. اگر نعمت‌هاي دنيا را امانت الهي بدانيم، از دست دادن آنها مصيبت‌آور نخواهد بود. ياد مرگ هم در صبر بر مشكلات بسيار حياتي است، دورانديشي و نداشتن دلبستگي به دنيا، مرگ را گوارا مي‌سازد.

برخی از مسلمانان به ‌ویژگی صحابی‌بودن نگاه معیاری داشته و آن را موجب فضیلت‌مندی می‌دانند و برخی دیگر با نفی این نگاه، فضیلت‌مندی را تابع معیارهایی نظیر ایمان و عمل صالح می‌دانند. شهرستانی در کتاب «الملل و النحل» با استناد به برخی آیات قرآن و روایت معروف به عشرۀ مبشره، به نگاه معیاری نزدیک شده، صحابی‌بودن را عاملی برای فضیلت‌مندی می‌داند. بدین‌ترتیب، موضع امامیه را که میان صحابه از نظر فضیلت‌مندی تفاوت می‌گذارند، تخطئه می‌کند. در تحقیق حاضر در پی درستی‌آزمایی مدعیات شهرستانی و معرفی او از موضع امامیه، با روش توصیف و تحلیل واژگانی آیات، این به ‌دست آمد که از مستندات قرآنی او نمی‌توان مفهوم معیاری از صحابی‌بودن و براین‌اساس تمجید بی‌قید و شرط همۀ صحابه در همۀ زمان‌ها را برداشت کرد؛ بلکه فضیلت‌مندی صحابه نیز تحت حاکمیت معیار قرآنی ایمان و عمل صالح قرار دارد. بررسی سندی و محتوایی روایت مذکور نیز احتمال جعلی بودن آن را در راستای خلافت سیاسی به ‌شدت تقویت کرد. همچنین به اجماع امامیه تنها هر فرد محارب با امام، تکفیر می‌گردد.

امامت از جنجالی‌ترین مسائلی است که تاریخ اسلام به خود دیده است. اغلب متکلمان عامه آن را موضوعی فقهی و مربوط به مکلفان خوانده‌اند؛ درحالی‌که این موضوع در نظر متکلمان امامیه، بحثی کلامی و مربوط به حق‌تعالی است. این مقاله در پی یافتن منشأ این تفاوت است. برای رسیدن به این هدف با روش توصیفی ـ تحلیلی، تعاریف امامت از منظر متکلمان فرقه‌های مختلف و همچنین وظایف و شرایطی که هریک برای امام قائلند بررسی شده است. نگارنده معتقد است آنچه سبب تفاوت جایگاه امامت در فرقه‌های مختلف مسلمان شده وظایف و نقشی است که ایشان برای امام معتقدند. امام در مکتب امامیه شخصی شبیه نبی بوده و در نگاه متکلمان عامه صرفاً یک مدیر برای جامعه دینی است.

دین پرمسئله‌ترین و گسترده‌ترین پدیده اجتماعی است. اندیشمندان بسیاری به بررسی این پدیده در ابعاد مختلف پرداخته‌اند. نگاه کارکردگرایانه به دین می‌تواند پاسخگوی بسیاری از مسائل نوپدیدار از اصل و اساس دین باشد. از میان جامعه‌شناسان ماکس وبر با نگاهی کارکردگرایانه توانسته ‌است برای دین برخی از کارکردها را برشمارد. هرچند که با دیدی تقلیل‌گرایانه به دین نگریسته و کارکرد دین را منحصر در دنیا و بعد جسمانی انسان کرده ‌است. در مقابل، علامه طباطبائی اندیشمند اسلامی، در ضمن تبیین عقلانی از دین، با نگاهی گسترده‌تر به دین و ابعاد کارکردی آن پرداخته ‌است. در بررسی تطبیقی نظرات این دو اندیشمند، گرچه مبانی نظریشان اعم از هستی‌شناسی و انسان‌شناسی با هم تفاوت چشم‌گیری دارد؛ اما هر دو اندیشمند با رهیافت معناگرایانه، دین را پاسخی به چالش بی‌معنایی زندگی می‌دانند. اینکه دین می‌تواند تصویری از هستی ارائه دهد که رنج‌ها را توجیه کند و خدایی عادل برای انسان نمایان کند؛ وجه مشترک هر دو اندیشمند است. کارکرد مشترک دیگر دین از نظر این دو اندیشمند تأثیر گزاره‌های آن بر رشد اقتصادی است.

بررسی راه‌های کسب معرفت دینی، یکی از وظایف مهم معرفت‌شناسی معاصر است و مشخص کردن آنها هم در معرفت‌شناسی و هم در زندگی فردی و اجتماعی بسیار اهمیت دارد. در معرفت‌شناسی مباحث زیادی در این‌باره صورت گرفته است؛ لکن آنچه در نوشتار حاضر مورد توجه بوده، بررسی این راه‌ها با نگاهی درون‌دینی است. ازاین‌رو، مسئلۀ ما این است که آیا راه‌هایی که برای کسب معرفت دینی در کتاب‌های معرفت‌شناسی دینی برشمرده شده است، ‌از منظر قرآن نیز معتبر است یا خیر؟ ما با عرضه راه‌های کسب معرفت دینی رایج به قرآن، با روش تحليلي ـ توصيفي درصددیم تا اعتبار این راه‌ها را از منظر قرآن مورد بررسی قرار دهیم. بررسي نشان مي‌دهد آنچه را که در معرفت‌شناسی دینی رایج به‌عنوان راه‌های کسب معرفت دینی معرفی شده، یعنی ادراک حسی، درون‌بینی، گواهی، حافظه، مرجعیت و عقل، قرآن نیز اعتبار اولیه آنها را تأیید می‌کند و علاوه بر آنها حس دینی را نیز به‌عنوان منبع دیگری برای معرفت دینی معرفی می‌کند.

بداء، آموزه‌ای رمزآلود و برآمده از امامیه است که انتساب معنای لغوی آن درباره خداوند؛ به‌منزلة آشکار شدن امری پنهان است، که انکار این آموزه در سایر اندیشه‌ها و هم‌داستان نبودن اندیشمندان شیعه در تبیین آن ‌را به ‌دنبال داشته است. این پژوهش، با هدف بررسی تطبیقی اندیشه‌های سیدمرتضی و آیت‌الله سبحانی به‌ شیوه تحلیلی ـ توصیفی به پاسخ این سؤال می‌پردازد که «مفهوم بداء چیست و روایات بداء چگونه تبیین می‌شود»؟ براین‌اساس، از دیدگاه آیت‌الله سبحانی، معنای لغوی بداء به انسان بازگشت دارد و بداء الهی به معنی امکان تغییر سرنوشت توسط انسان خواهد بود. سیدمرتضی، علی‌رغم ظاهر گفتارش که او را در زمره منکرین بداء قرار می‌دهد؛ بداء را به روا و ناروا تقسیم می‌کند و بداءِ روا را مساوق نسخ می‌داند؛ اما از منظر آیت‌الله سبحانی، نسخ و بداء از یک سنخ‌اند که بداء در تکوین و نسخ در تشریع؛ جریان دارد و منشأ اعتقاد به بداء، آیات قرآن و اخبار ائمه است. سیدمرتضی به‌دلیل یکسان‌پنداری نسخ و بداء، روایات بداء را علم‌آور نمی‌داند و در فرض صحت، به نسخ معنا می‌کند.

در تبین رویکرد فلاسفة مسلمان به مسئلة شر باید گفت، فارابی اولین کسی بوده که به این مسئله پرداخته است. او بین شرور طبیعی و ارادی فرق قائل شده است. پس از وی ابن‌سینا رویکردی نیستی‌انگارانه به مسئلة شر داشته که به‌صورت مفصل در جوانب مختلف به این مسئله پرداخته است. پس از ابن‌سینا غالباً همین رویکرد برای فلاسفه بعدی ازجمله سهروردی، صدرالمتألهين، علامه طباطبائی، شهید مطهری، آيت‌الله جوادی آملی و آيت‌الله مصباح مورد توجه بوده است. در این پژوهش با روشی توصیفی و بعضاً تحلیلی به ‌دست می‌آوریم که فلاسفه اسلامی در حل مسئلة شر راه‌حلی ترکیبی را بیان می‌کنند. آنها شر را یک امری عدمی و نسبی می‌دانند که لازمة عالم مادی است. آنها قائلندکه براساس حکمت خداوند متعال در خلق نظام احسن هستی، شرور نسبت به خیر کثیر این عالم، قلیل می‌باشند و این شرور در بردارنده فوائد کثیری در عالم هستند.

قسمت دوم آیه 33 سورة «احزاب» معروف به «آیه تطهیر» ازجمله آیاتی است که مجادله‌هاي کلامی زیادی را به ‌همراه داشته است. روایات زیادی در فریقین گویای رابطه حدیث کساء با آیه تطهیر است و اختصاص اهل‌بیت در آیه تطهیر را به خمسه طیبه می‌داند. امامیه برخلاف اشاعره آیه تطهیر را برهان روشن عصمت امام می‌داند؛ زیرا امام و خلیفۀ پیامبر، نزد اشاعره در حکم یک زمامدار است. اکثر اشاعره، در آیه تطهیر، اهل‌بیت را اعم از اصحاب کساء و همسران پیامبر می‌دانند. دستاورد این نوشتار از طریق بررسی آثار مفسران فریقین به روش توصیفی ـ تحلیلی، نا یکسان بودن دیدگاه کلامی مفسران اشعری با مفسران امامیه، ادله ناکافی، نادیده گرفتن روایات معتبر در شأن نزول آیه و تفاوت برداشت مفردات آیه تطهیر است که بیانگر تلاش این مفسران در جهت اثبات مبانی اعتقادی‌شان و امامت خلفای سه‌گانه با استفاده از آیه تطهیر است. نقدها و ردیه‌ها‌ی عالمانه امامیه بر اشاعره در کنار بیان وجوه اشتراک، با نگاه تطبیقی می‌تواند گامی در تقریب مذاهب اسلامی باشد.

این پژوهش بر آن است که این‌همانی عددی و هویت شخصی جسم لطیف را در اندیشه اسلامی‌ با رویکرد تحلیلی ـ انتقادی واکاوی کند. در رابطه با این دیدگاه که مدعی امتداد نظرگاه متکلمان متقـدم اسـت، باید ابتدا به دیدگاه این اندیشمندان در مورد روح و تجرد و یا مادیت آن، و به تعبیر دیگر چیستی اصالت انسان پرداخت و سپس دیدگاه آنها در مورد این‌همانی و هویت شخصی واکاوی شود. ازاین‌رو، برخی از متکلمان و محدثان و نیز متکلمان مکتب تفکیک معتقدند که انسان یک بدن مادی (جسم غیرلطیف) و یک جسم لطیف (نفس) دارد؛ اما حقیقت انسان را جسم لطیف (نفس جسمانی) تشکیل می‌دهد. اینان روح و نفس را همان جسم و بدن لطیف می‌دانند که مانند آب در گل است و نه یک امر مجرد. هدف اصلی این پژوهش پاسخ به این سؤال است که «آیا جسم لطیف می‌تواند در دو زمان مختلف وجود داشته باشد و سبب این‌همانی انسان گردد؟» این ملاک به دلیل نگاهی مادی‌انگارانه به انسان و اشکالاتی دیگر و نیز به دلیل ناتوانی در تبیین چگونگی استمرار بدن لطیف در دو زمان مختلف و چگونگی درک این استمرار دچار اشکالات متعددی است.