جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نابرابری توزیع و تولید ثروت در تحقیقات متعددی مورد بحث قرار گرفته است؛ اما نحوۀ ایجاد این نابرابری‌ها و چگونگی حل این مشکل کمتر در تحقیقات مورد بررسی قرار گرفته است. در این زمینه یکی از مهم‌ترین عواملی که در پژوهش‌ها کمتر در مورد آن بحث شده است، چگونگی برخورد و حل این مشکل توسط نظام اقتصادی اسلام است. هدف این مقاله بررسی متغیرهای پیشنهادی نظام اقتصاد اسلامی در توزیع عادلانۀ ثروت و رفع فقر است. پژوهش حاضر بعد از تحلیل و بررسی خاستگاه و جایگاه فقر در ادبیات اقتصاد متعارف و اقتصاد اسلامی، به‌بررسی پارامترهای نظام اقتصادی اسلام در زمینۀ توزیع عادلانۀ ثروت و از بین بردن فقر می‌پردازد. پژوهش حاضر با کمک ‌گرفتن از روش تحلیل متون اسلامی و روش عقلی و با استفاده از تکنیک پژوهش کتابخانه‌ای انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که پارامترهای پیشنهادی نظام اسلامی در سه دسته پارامترهای تأسیسی، اصلاحی و احتیاطی قرار می‌گیرند. پارامترهای تأسیسی منجر به افزایش درآمد جامعه اسلامی و توزیع عادلانۀ ثروت می‌شود، پارامترهای احتیاطی تمرکز ثروت را محدود می‌کند و درنهایت پارامترهای اصلاحی برای اصلاح عدم تعادل در توزیع درآمد و ثروت و ارتقاء شرایط اقتصادی استفاده می‌شوند. در صورت اعمال این اقدامات، مشکل فقر و توزیع ناعادلانۀ ثروت می‌تواند به‌صورت ریشه‌ای حل شود.

اسلام خواهان عزت و اقتدار مسلمین در تمامی عرصه‌ها و ازجمله عرصه اقتصادی است و کار و تولید مقدمه رسیدن به این هدف است. ازاین‌رو اسلام برای کار و تولید اهمیت ویژه‌ای قائل شده و مسلمانان را به‌سوی آن دعوت می‌کند و در شرایطی که دشمنان اسلام با ترفندهای مختلف سعی می‌کنند با ضربه‌زدن به اقتصاد مسلمین آنها را تحت سیطره خود در بیاورند؛ با برشمردن موانع رشد تولید و تکیه بر فعالیت‌های مختلف تولیدی آنها را به مقابله با دشمنان دعوت می‌کند. رفع موانع تولید و رسیدن به رشد تولید و خودکفایی مسلمین و بی‌نیازی‌جستن از سرزمین‌های کفر، روش‌ها و راه‌کارهای بی‌عیب و نقصی را می‌طلبد که تنها از طریق یک مکتب فرامادی و الهی قابل استخراج است. در این تحقیق که به روش توصیفی‌ ـ تحلیلی انجام شده سعی بر آن است تا با تکیه بر آیات و سخنان گهربار ائمه معصومان به معرفی موانع رشد تولید در راستای رسیدن به رشد و اقتدار اقتصادی مسلمین بپردازیم. براساس نتایج به‌دست‌آمده از تحقیق، موانع تولید عبارتند از: شرک به خدا، کفران نعمت، عدم بهره‌برداری از سرمایه‌های طبیعی، اسراف در منابع تولید، فعالیت‌های عقیم اقتصادی، ثروت‌اندوزی، تمرکز ثروت در دست اغنیاء، عدم تخصص‌مداری در امر تولید، چشم‌داشت به امکانات دشمن، ربا‌خواری، عدم رعایت اصول و معیارهای تولید در جامعه اسلامی فعالیت‌های عقیم اقتصادی، ثروت‌اندوزی، تمرکز ثروت در دست اغنیاء، چشم‌داشتن به امکانات دشمن.

فریضه زکات به‌عنوان یکی از آموزه‎‌های الهی دارای آثار متعددی در حوزة اخلاق اقتصادی است. یکی از این آثار، پیامدهای تربیتی در اخلاق اقتصادی است. وجود ناهنجاری‌های اخلاقی در بستر جامعه و عدم شناسایی و تحلیل فریضه زکات به‌عنوان ظرفیتی اقتصادی جهت ساماندهی مسائل اخلاقی و تربیتی، مسئله‌ای است که موحب شده است این پژوهش به بررسی آثار تربیتی فریضۀ زکات در اخلاق اقتصادی به‌پردازد. این تحقیق به روش کتابخانه‌ای و تحلیلی صورت می‌گیرد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که فریضۀ زکات در قالب یکی از موضوعات اقتصادی مطرح در امور اخلاقی و تربیتی هم‌زمان موجب ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی، ایجاد صمیمیت و برادری، رسیدگی به معضلات تربیتی کودکان کار، دوری از عادات زشت، تقویت ایمان و دوری از کفر، احترام به حقوق شهروندی، تقویت رأفت اجتماعی، تضمین پرداخت داوطلبانه، اصلاح انگیزه‌های افراد، عدالت آموزشی و پرورشی می‌شود و روابط اجتماعی و فردی میان افراد جامعه را تقویت و استحکام می‌بخشد.

آخرین ترفند نظام سلطه برای به زانو درآوردن انقلاب اسلامی، جنگ اقتصادی است. مقام معظم رهبری برای خنثا‌سازی این حربه مؤلفه‌هایی را برای اقتصاد مقاومتی طراحی و ابلاغ کرده است. ازآنجاکه الگوی عملی نظام اسلامی، حکومت علوی است و با فرض اینکه امام علی(ع) در ‌حکومت خویش با سیاستی الهی به تدبیر معیشت مردم زمان خویش پرداخته است؛ این تحقیق در پی پاسخ به این سؤال است که مؤلفه‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی چگونه و تا چه اندازه در کلام و سیره امیر‌مؤمنان (ع) تبیین یافته است؟ بررسی‌های انجام‌شده به روش استنادی ـ تحلیلی در نهج‌البلاغه نشان می‌دهد که مؤلفه‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی، از قبیل: عدالت اجتماعی، تکیه بر ظرفیت داخلی، مبارزه با فساد اقتصادی، رویکرد جهادی، خود‌کفایی در نیازهای اولیه، مدیریت و اصلاح الگوی مصرف، به‌طور چشم‌گیری مورد اهتمام امام علی(ع) بوده است. با ترسیم مبانی اعتقادی مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی گام بلندی به‌سوی نهادینه‌شدن گفتمان علوی، با هدف فرهنگ‌سازی آن در بین آحاد مردم برداشته می‌شود؛ تا بدین‌طریق مسئولان اجرایی کشور به ‌دلیل مسائل اقتصادی، خود را ناگزیر به دست‌کشیدن از اهداف ایدئولوژیک و انقلابی نپندارند.

بسیاری از کشورها اقدام به طراحی الگوی تعلیم و تربیت اقتصادی جهت بهبود سطح دانش اقتصادی دانش‌آموزان پیش از ورود به دانشگاه کرده‌اند. در بیشتر مدل‌های تعلیم و تربیت اقتصادی، مدل نئوکلاسیکی رفتار اقتصادی عقلایی ترویج می‌شود؛ مدلی که منجر به بیشنه‌سازی سود مادی می‌گردد. اما گسترش منطق انتخاب عقلایی لذت‌محور باعث به حاشیه راندن معنویت و اخلاق به‌عنوان دو مورد از تعالیم ادیان الهی است. این مقاله به‌دنبال تدوین الگوی اسلامی تعلیم و تربیت اقتصادی است که در آن معنویت و اخلاق نقشی محوری بازی می‌کند. براساس یافته‌های پژوهش، الگوی اسلامی تعلیم و تربیت اقتصادی به‌دنبال تقویت عقلانیت اخلاقی/معنوی در عاملان اقتصادی با استفاده از قواعد و سیاست‌های اقتصاد اسلامی است. برای نمونه؛ نهاد زکات درصدد تزکیه پرداخت‌کنندگان این مالیات اسلامی است؛ این در حالی است که مالیات‌های متعارف اجباری بوده و اهداف معنوی و اخلاقی را هدف‌گذاری نمی‌کنند. در مدل تعلیم و تربیت اقتصادی اسلام، توجه به درآمد حلال و طیب راهبردی برای تقویت عقلانیت معنوی در عاملان اقتصادی است. در این مقاله استانداردهای محتوایی برای الگوی تعلیم و تربیت اقتصادی اسلامی پیشنهاد می‌شود که در آن عناصر اخلاقی نقشی اساسی ایفا می‌کنند.

یکی از چالش‌های اساسی در حوزه‌های عمومی که به یک مسئلۀ مهم در اقتصاد سیاسی جدید تبدیل شده، پی‌گیری نفع شخصی مادی از سوی افراد و نادیده ‌گرفتن منافع عمومی است. این موضوع، به پیدایش نظریۀ انتخاب عمومی در اقتصاد نئوکلاسیک منجر شده که با مبانی و اهداف اقتصاد اسلامی ناسازگار است. این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی، مبانی نظریۀ انتخاب عمومی در اقتصاد اسلامی را به دو دستۀ نظری و کاربردی تقسیم کرده و با اتکا بر مبانی مزبور، مفهوم و کارکرد نظریۀ انتخاب عمومی در اقتصاد اسلامی را متفاوت از رویکرد نئوکلاسیکی آن می‌داند. مبانی نظری و کاربردی نظریۀ انتخاب عمومی اسلامی نشان می‌دهد که دایرة نفع شخصی به‌عنوان انگیزة اصلی انتخاب انسان، شامل منافع معنوی و اخروی نیز می‌شود که تنها با عقلانیت تکامل‌یافته، قابل درک و پی‌گیری است. مفهوم اسلامی انتخاب عمومی، چالش اصلی این نظریه را که تعارض منافع شخصی با منافع عمومی و در نهایت نادیده انگاشتن منافع عمومی باشد، از طریق گسترش دایرۀ شمول منافع شخصی برطرف کرده و زمینه را برای دسترسی به اهداف اقتصادی اسلام ازجمله عدالت اجتماعی فراهم می‌کند.

با گذشت حدود چهل سال از تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا، هنوز بسیاری به موفقیت نظام بانکی در رابطه با حذف ربا تردید دارند. ازاین‌رو برخی از محققان در طول سالیان متمادی به‌دنبال بازنگری در قانون عملیات بانکی بدون ربا بودند و یکی از اهداف خود را در کنار ارتقاء کارآمدی نظام بانکی، حذف ربا معرفی کرده‌اند. گویا تلقی ایشان آن است که ناکارآمدی نظام بانکی و وجود شبهة ربا در عملیات بانک‌داری بدون ربا به‌خاطر نقایص قانون فعلی است و با تغییر و اصلاح قانون، هر دو مشکل حل خواهد شد. در تحقیق حاضر به روش تحلیلی ـ توصیفی مشکل دوم، یعنی وجود شبهة ربا بررسی شده و نتایج آن نشان می‌دهد عوامل متعددی هم‌چون کاستی‌های قانون عملیات بانکی بدون ربا، وجود اشکال در محتوای آئین‌نامه‌های اجرایی و بخش‌نامه‌ها، مشکلات مربوط به محتوای قراردادها، عملکرد نامطلوب مدیران و کارکنان و مشتریان بانک، پیچیدگی قراردادهای ترکیبی (مورد استفاده در بانک‌داری بدون ربا) نسبت به قرض ربوی، محدودیت‌های ذاتی نهاد بانک به‌عنوان بستری برای تحقق بانک‌داری بدون ربا هرکدام به‌نوعی زمینه‌ساز بی‌اعتمادی عمومی بوده‌اند. اما آنچه بیش از همه مؤثر بوده، عامل چهارم یعنی عمل‌کرد ضعیف متصدیان و مشتریان بانک است که آن‌هم به‌دلیل فقدان آگاهی لازم نسبت مفاد قراردادها و همچنین فقدان انگیزۀ کافی نسبت به اجرای دقیق آن است. پیشنهاد می‌شود مسئله آموزش مشتریان و متصدیان بانک و برنامه‌ریزی برای ارتقاء فرهنگ رعایت قانون و شرع در قراردادهای بانکی باید در متن قانون گنجانده شده و بانک مرکزی یا نهاد دیگری عهده‌دار جریان آموزش در کشور باشد.

علم و معرفت شرط لازم ایمان است؛ بدون علم، ایمان به دست نمی‌آید. افزون بر علم، ایمان نیازمند محبت و کشش درونی است. از منظر قرآن کریم ایمان امری فطری است و انسان با امور ناسازگار با فطرت خود، نمی‌تواند به خدا ایمان آورد و تسلیم اوامر و نواهی او شود. بنابراین، ایمان بدون محبت حاصل نمی‌شود و لذا مؤمنان بیشترین محبت را به خالق هستی دارند. ایمان دارای مراتبی است. محکم‌ترین دستگیره ایمان این است که حب و بغض‌ها فقط برای خدا باشد نه برای منافع شخصی. این مقاله شرحی است بر ارکان ایمان، به‌ویژه محبت از سوی استاد فقید علامه مصباح یزدی.