جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث پیش‌رو با عنوان «تفسیر حنابله نسبت به آیات صفات، و اثر آن در تشبیه و تجسیم» از مباحث قرآنی و کلامی است، که به صورت استقرائی و تحلیلی به نقد و بررسی تفسیر مکتب حنبلی نسبت به صفات الهی خبری می‌پردازد. هدف این مبحث تبیین منهج تفسیری است که مکتب حنبلی بر آن تکیه نموده‌اند، و توسط آن به تفسیر آیات صفات قرآن کریم پرداخته‌اند. در این خلال به تبیین اشکالات زیربنایی این منهج تفسیری، و تبیین آثار این گونه تفاسیر بر مسلمانان در عصور گذشته و حال حاضر، و نیز به بررسی نتایج خطرناک مترتب بر این منهج تفسیری پرداخته خواهد شد. مشهور از علمای حنبلی و پیروان ایشان، آیات صفات را بر اساس حسی‌گرایی و مفهوم حقیقی لفظ تفسیر نموده‌اند، و این آیات را از محکمات می‌دانند. برخی از نتایج خطرناکی که بر این دیدگاه مترتب می‌گردد، از این قرار می‌باشد: 1- شکل‌گیری یک تصویر ذهنی فرضی حس‌گرایانه از خداوند متعال، که از آن در اصطلاح متکلمان به «تشبیه و تجسیم» یاد می‌شود، و البته بر اساس ادله عقلی و نقلی مطلبی مردود است. 2- اینان بر اساس این دیدگاه آثار کلامی و فقهی خطرناکی بار کردند، همانند حکم به کفر و ارتداد و الحاد مخالفین خود، و فتوا به مهدور الدم بودن آنان و امور دیگر. روش بررسی و پژوهش در این پایان‌نامه، عبارتست از روش استقراء و نقد و تحلیل، که از راه تتبع و گردآوری و بررسی دیدگاه‌ها و سخنان علمای حنبلی در خصوص تفسیر صفات خبری موجود در آیات صفات قرآن کریم، و نیز بررسی مبانی این تفاسیر، و بررسی لوازم و آثار آنها انجام خواهد شد، سپس به نقد این مبانی و سخنان در چهار چوب عقل و نقل پرداخته می‌گردد. این پژوهش مرا ملزم نموده است برای به دست آوردن نتایج بسیار دقیق و واقعی و موضوع محور، به مقایسه علمی میان دیدگاه‌های حنابله و دیدگاه‌های سایر مسلمانان در تفسیر آیات مذکور، و فراتر از آن به مقایسه دیدگاه‌های میان علمای حنبلی مسلک با یکدیگر، بپردازم. در این پژوهش تلاش نمودم نظریات را از منابع مادر و درجه یک، متعلق به مشاهیر علما، و یا هم مسلکان ایشان به دست آورم.

حکمت متعالیه پس از زمان ملاصدرا به عنوان مکتبی در فلسفه اسلامی شناخته شد که نوآوری‌های صدر المتألهین پایه گذار آن بود. این مکتب فلسفی پس از وی مورد توجه قرار گرفت و اندیشمندان گرایش گسترده‌ای به آن نشان دادند. مباحث نفس یا انسان‌شناسی در حکمت متعالیه جایگاه ویژه‌ای دارد؛ نوع رابطه نفس و بدن، جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا بودن نفس، اتحاد نفس و قوای آن، استکمال جوهری نفس و چگونگی معاد آن از جمله نوآوری های صدرا در این حوزه است. مباحث نفس‌شناسی دارای تاثیرات مهمی در مباحث خداشناسی، معرفت‌شناسی و توجیه معاد است؛ گرچه این مباحث بیشتر به ارسطو نسبت داده می‌شود ولی انسان‌شناسی همواره در بستر فلسفه اسلامی در حال تکامل بوده است. فلسفه‌های امروزی گردش اندیشه فیلسوفان به تعبیر و تلقی که از انسان دارند را به خوبی نشان می‌دهد. انسان دارای بعدی فراتر از جسم است که او ار از دیگر موجودات هستی متمایز می‌کند (بنابر نظر حکمت متعالیه). این بعد فراتر را فلاسفه «نفس» می‌نامند به تعبیر دقیق‌تر «کمال اول برای جسم طبیعی آلی که افعال حیات را انجام می‌دهد». همین‌طور انسان دارای بدنی است که حالات خاص ماده را دارا بوده و از جنس آن است. چگونه انسان که حقیقت یگانه‌ای است در عین یگانگی نفس و بدن دارد (دارای دو جنبه است)؟ اگر هر یک از نفس به عنوان امری مجرد یا بدن به عنوان امری مادی انکار شود، پرسش از رابطه نفس و بدن بسیار منتفی خواهد بود. مادی گرایان انکار جوهری ماوراء الطبیعه می‌کنند (مورفی، 1393) و عده‌ای انکار تحقق ماده (یوسفی، 1394، ص53). دشواری مسأله زمانی خود را نشان می‌دهد که نفس به عنوان جوهری مجرد و بدن نیز به عنوان امری مادی پذیرفته شود. پرسش اینست که چگونه از امری مجرد و امری مادی حقیقت واحد انسان تشکیل شده است؟ به عبارت دیگر رابطه نفس و بدن چگونه توجیه می‌شود تا در عین دوگانگی، وحدت حقیقت انسان نیز حفظ شود؟ پاسخ صدرا به این پرسش و تفسیر و تحلیل آن، کاملا با دیگران متفاوت است به دیدگاه صدر المتألهین در مورد رابطه نفس و بدن بسیار پرداخته شده است (در بخش پیشینه مفصل خواهد آمد) بسیاری از تحقیقات انجام شده نظریات قبل از صدرا را واکاوی کرده و با تبیین نهایی دیدگاه ملاصدرا تحقیق فلسفی خویش را خاتمه داده‌اند. تحقیقات یاد شده گاه تنها جنبه ترویجی داشته و گاهی نیز وجه پژوهشی؛ گاه تطبیقی و گاه غیر تطبیقی بوده است (مقصود 28 پایان‌نامه‌ای است که در مسأله رابطه نفس و بدن اعم از حکمت متعالیه و غیر آن نوشته شده است که در بخش پیشینه به آن اشاره خواهد شد). اما پژوهش حاضر در صدد است تا با قرار دادن نظریه صدر‌المتألهین به عنوان نقطه آغازین، به سیر تحول، تکامل یا اشکالات وارد شده به این دیدگاه در فلاسفه بعد از وی بپردازد. بدین سان تمایز پژوهش با دیگر عناوین مشابه آشکار می‌شود؛ نظریه صدر المتألهین چون ناظر به دیدگاه‌های قدما نیز بوده، اگر با نظریات پس از زمان صدر المتألهین و بلوغ حکمت متعالیه سنجیده شود دیدی گسترده‌تر و جامع‌‌تری نسبت به مسأله رابطه نفس و بدن حاصل خواهد کرد. دیدگاه ملاصدرا پیچیدگی هایی دارد که هنوز راه را برای ادامه کار فلسفی باز گذاشته و بررسی دیدگاه فلاسفه پس از ملاصدرا و نگاه آنان به این مسأله مسیر را برای رسیدن به راه حلی کارآمدتر نشان خواهد داد. به همین‌جهت در این رساله دیدگاه‌های ناظر به نظریه صدر المتألهین را که پس از این حکیم بزرگ مطرح شده اند، چه موافق و چه مخالف، بررسی خواهد شد؛ در زمینه دیدگاه‌های مخالف تنها به فلاسفه اکتفا نشده و به متکلمان یا محدثانی که ناظر به دیدگاه صدر المتألهین سخن گفته اند نیز توجه خو.اهد شد. لازم به ذکر است حتی موافقان صدر المتألهین در تمام جوانب با وی همراه نبوده و در مبانی، ادله یا حتی نتیجه نهایی نیز با نظریه ملاصدرا اختلافات جزئی دارند. در راستای تحقیقات انجام شده می‌توان موافقان و مخالفانی که نظریات آنان به درستی در دسترس ما قرار گرفته‌اند را چنین برشمرد: عبدالرزاق لاهیجی (لاهیجی، 1383،ص164)، فیض کاشانی (فیض کاشانی، 1428ق، ج2، ص312)، قاضی سعید قمی (قاضی سعید قمی، 1415، ج1، ص527-528)، علامه مجلسی (مجلسی، 1403ق، ج58، ص1-20)، مدرس طهرانی (مدرس طهرانی، 1378، ج2، ص102)، ملاهادی سبزواری (سبزواری، 1369، ج5، ص180)، علامه طباطبائی (طباطبائی، 1997م، ج1، ص365، ج14، ص285)، علامه حسن‌زاده آملی (حسن‌زاده، 1379، ص257) (فیاضی، 1389، ص146).

سلفی‌گری و ظاهر‌گرایی یکی از جریان‌های تاثیر گذار جامعه اسلامی در عصر حاضر است. سفر الحوالی نیز با تاثیرپذیری از این اندیشه، به بیان دیدگاه‌های خود پرداخته است. او در باب توحید، توحید را به سه قسم ربوبی، الوهی و صفاتی تقسیم می‌کند. دیدگاه او در باب توحید ربوبی این است که این توحید مطلوب بالذات نیست بلکه بخاطر توحید الوهی از این قسم بحث می‌کنیم. او در مورد توحید الوهی می‌گوید، مهمترین چیزی که تمامی انبیا برای مردم آورده‌اند، توحید الوهی است و توحید الوهی متضمن توحید ربوبی نیز هست. در مورد اسما و صفات خداوند، دیدگاهی ظاهر‌گرایی و عدم تاویل را اختیار کرده است. بیشترین اختلافی که در این باب با وی داریم، بر سر نظری است که او در مورد صفات خبری دارد. او با طرح نظریه بلاکیف، این نظریه را انتخاب کرده است و با اینکه لازمه این نظر، تشبیه خداوند به انسان است، هرگونه مشابهت خدا به خلق را انکار کرده است. همچنین او تمامی صفات الهی اعم از صفات ذاتی و فعلی را قدیم می داند. مهمترین دیدگاه سفر الحوالی در مورد نبوت این است که راه اثبات صدق انبیا، فقط در معجزه خلاصه نمی‌شود و می‌توان از قرائن و سیره پیامبر9 برای اثبات صدق و راستگویی او استفاده کرد. او به عنوان یک اندیشمند سلفی، مواضع و دلایل این جریان را معرفی و دلایلی را در اثبات مدعای خود می‌آورد. از جمله اندیشه‌های حائز اهمیت او در این قسم، اندیشه‌های ضد تاویلی و ظاهر گرایی اوست که به اثبات آنها پرداخته است. دیدگاهی که وی در مورد جهاد اتخاذ کرده است، دیدگاهی کاملا افراطی بوده که همین امر موجب شد تا دورانی را در زندان سعودی بگذراند. در مجموع می توان گفت که سفر الحوالی، عالمی افراطی با اندیشه های تمام عیار سلفی و با رویکردی جهادی است که توانسته است بر برخی از جریان‌های سلفیه، تاثیرگذار باشد.

دنیا و دنیاطلبی از موضوعاتی است که در کلام الهی و سخنان پیشوایان دین، بویژه امام علی (ع) فراوان به چشم می‌خورد؛ چراکه جاذبه و کشش متاع دنیوی، باعث غفلت و فراموشی از مقصد نهایی و سقوط از کمال انسانی است. از آنجایی‌که، از مفهوم دنیاطلبی و ترک آن تصوری نادرست در ذهن عموم است، و هر تلاش و کوشش و کسب نعمت و خوشی دنیا، دنیاطلبی نیست، به تبیین آن پرداخته؛ و ملاک و معیارهای دنیاطلبی، از جمله تقدّم دنیا بر آخرت، طمع‌ورزی و آزمندی، توسل به راه‌های حرام، دین‌ابزاری، ترس و غفلت از مرگ و جهاد و رویگردانی از حق و هدایت، بیان شده‌است. از منظر امام علی (ع)، پستی و کم‌ارزشی، فنا و زودگذری، عبرت‌آموزی، بی‌وفایی و فریبندگی دنیا و ... از جمله مهمترین مبانی معرفتی دنیاطلبی به شمار می‌آید؛ زیرا انتخاب و عمل انسان، بر اساس بینش و نگرش و معرفتی که از امور دارد، صورت می‌گیرد؛ و نوع و میزان شناخت و معرفت دنیا، در تعامل و برخورد با آن بسیار تعیین کننده است. سلوک زاهدانه، عدم پیروی از هوای نفس، الگوگیری از پیامبر (ص) و صالحان، پرهیز از رقابت در امور دنیا، انفاق و قرض دادن به نیازمندان، دوری از ثروت‌اندوزی و پرهیز از همنشینی با دنیاداران، براساس سخنان و سیره‌ی امام علی (ع) به عنوان راهکارهای عملی نجات از دنیاطلبی، تحلیل و ارائه شده است.

توحید، اصل اول همه ی فِرَق و مذاهب اسلامی است. با این وجود، در جزئیات این اصل میان آنها اختلافات اساسی وجود دارد. از جمله ی مهمترین و بحث برانگیزترین شاخه‌های توحید، موضوع اسماء و صفات خداوند متعال است؛ چراکه تمام مراتب و مراحل معرفت دین و عمل به آن، بر معرفت ذات مقدس خداوند متفرع است و شناخت ذات الهی، تنها از طریق معرفت حقیقی اسماء و صفات او امکان‌پذیر می‌باشد. اینکه دلالت صفات و اسماء بر خدای متعال چگونه است‌، طرفداران هر دیدگاه، چه کسانی هستند و دلایل آنان چیست‌؟ پیامدها و لوازم هریک کدام است‌؟ و طُرق فهم صفات الهی و نسبت آن با صفات بشری، مهمترین مسائل این بحث است. در قرآن و روایات، برای خداوند صفاتی چون غضب، سخط‌ ، کراهت، بغض، مجیء، اتیان، وجه، یدین (دو دست)، عینین (دو چشم)، استوا، علوّ، رؤیت، نزول، فرح، ضحک، رِجل، قَدَم، کلام و صوت وارد شده است که در تعیین این اوصاف،کیفیت و چگونگی آنها بین دانشمندان جهان اسلام اختلاف وجود دارد. برخی در تفسیر این‌گونه صفات، توقف کرده‌ و عده‌ای معتقدند این صفات باید تأویل شوند. بعضی دیگر نیز به تبعیت از برخی اهل اثر و اصحاب حدیث، به ظاهر این صفات اکتفا کرده و همان را برای خداوند متصور شده‌اند، که به مشبّهه و مجسّمه معروف شده‌اند. آنان که به پیروی از احمد بن حنبل، ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب اصطلاح سلفیه را برای خویش برگزیده‌اند، در شناخت اسماء و صفات الهی، روش عقلی را بی‌اعتبار دانسته و فقط روش نقلی را مبنای معرفت خویش قرار داده‌، و در روش نقلی نیز، به معنای ظاهری و عامیانه این صفات بسنده کرده و آن‌ها را تأویل نمی‌کنند. در نتیجه، صفاتی زائد بر ذات را برای خدا اثبات کرده‌اند که این امر، با توحید صفاتی و به تبع آن، با توحید ذاتی به معنای بساطت ذات از هرگونه ترکیب، تعارض دارد. این گروه با تغییر وتصرف درمفهوم توحید، بسیاری از آموزه‌ها را نادرست می‌شمارند و با ممنوعیت تفکر در صفات الهی و انکار مجاز در قرآن،گرفتار تشبیه وتجسیم و رؤیت ظاهری خدای متعال در دنیا شده و با ادعای انتساب به سلفِ صالح، پیروان نظریه «اتحاد صفات با ذات» و همچنین قائلین به «جواز تأویل» را کافر قلمداد نموده و تأویل آیات و احادیث صفات را تحریف دانسته، مرتکبین آن را جنایتکار شمرده و مصیبت‌های وارده در جهان اسلام را متوجه اهل تأویل نموده‌اند. دراین تحقیق که با رویکردی تحلیلی و توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است، با این پیش فرض که عوامل و زمینه‌های پیدایش تکفیر و گسترش آن، جهل و جمود و ظاهرگرایی و تعطیل عقل و تفرقه و اختلافات مذهبی و فرقه‌ای و انگیزه‌های سیاسی و انحراف از صراط مستقیم به سمت افراط گرایی بوده است؛ ضمن نقد و بررسی مبانی اندیشه سلفیت و وهابیت، در مورد صفات خبری و تحقیق در انطباق و سازگاری آنها با قرآن کریم، به دست آمد که مهم‌ترین عامل نفوذ اندیشه‌های تشبیهی در میان مسلمانان، ورود خرافات یهودیان در قالب اسرائیلیات به جهان اسلام بوده و با تمرکز بر روایات امیرالمؤمنین(ع) درجهت ابطال تشبیه و تباین آفریدگار و آفریدگان ، و جمع این روایات و آن گاه مقایسه ی آنها با دیدگاه وهابیت، به عنوان نوآوری این تحقیق به این نتیجه رسیدیم که سلفیه و اشاعره در حالی صفات را قدیم و زائد بر ذات الهی می‌دانند که بر اثبات این نظریه، نه تنها هیچ آیه یا روایتی وجود ندارد،که به عکس، دلایل عقلی و نقلی فراوانی بر نفی زیادت و اثبات عینیت صفات نیز موجود است و از جانب متکلمان و حکما، برای اثبات نظریه عینیت صفات ازلی خداوند با ذات او، برهان‌های عقلی بسیاری اقامه شده است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که همه اسمای الهی ، صفات خداوند نیز محسوب می شوند؛ رابطه ای میان صفات مخلوق و خالق نیسـت و معنـا و مصـداق صـفات در ایـن دو متفاوت است. بنابراین با صفات بشـری نمـی توان به نحو معنا داری از صفات الهی سخن راند.با استناد به آیات قرآن کریم و سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه، نظریه عینیت صفات با ذات تبیین ؛ و نظریه ابن تیمیه در اندیشه رویت خداوند و اعتقاد او به جسمانیت و مکان مندی و استناد او به ظاهر نگری در صفات خداوند ، نفی می گردد.

ابوهریره، یکی از روات کثیر الحدیث است که تقریباً در همه متون دینی اهل سنت حضور قابل توجهی دارد؛ با اینکه مدتی کوتاه با رسول اکرم (ص) مراوده داشته، تعداد روایات ابوهریره از همه اصحاب بیشتر است؛ با بررسی آموزه های دینی اهل سنت، معلوم میشود آنان در مباحث کلامی به شدت از روایات وی متأثرند. تحقیق پیش روی، با عنوان: «تحلیل اثرگذاری روایات ابوهریره در انحرافات کلامی»، دو هدف اصلی را دنبال می کند. هدف نخست، اعتبارسنجی روایات ابوهریره از منظر علمای اهل سنت، دوم، بیان أثرگذاری روایات ابوهریره در شکل‌گیری اعتقادات اهل سنت؛ روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است شخصیت ابوهریره در منابع تاریخی، حدیثی و رجالی و فراوانی روایات و میزان تأثیر آنها در آثار کلامی اهل سنت- که در استدلال‌های اعتقادی به روایات ابوهریره استناد شده است-مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. اهم نتایج تحقیق عبارتند از: الف) هویت و شخصیت ابوهریره از منظر رجالیان اهل سنت غیرمعلوم و مشکوک است و در هیچ یک از منابع رجالی تصریح به وثاقت ایشان نشده است؛ گرچه، جمهور عامه وی را فقط از طریق صحابی بودن تعدیل کرده اند. ب) فرق اهل حدیث و اشاعره و سلفیه در باره صفات خبری در اثر روایات ابوهریره خداوند قایل به تشبیه و تجسیم شده، گرچه ماتریدیه این صفات را تأویل نموده و فقط در بحث رؤیت خداوند از روایات ابوهریره متأثر شده اند. ج) برخی از اهل سنت به سبب تفکر اخباریگری افراطی و تقدسی که نسبت به اخبار و روایات قایل هستند، عصمت انبیا را زیر سؤال برده و آن را فقط در محدوده دریافت وحی قبول دارند و اغلب بر این باورند که انبیا به ‌ویژه حضرت محمد (ص) در دریافت و ابلاغ وحی معصوم هسنتد.

یکی از موضوعات مبتلی به در عرصه مسائل اعتقادی، موضوع تکفیر است که اکثر فرق اسلامی کم یا زیاد با آن مواجهند. این بحث در ابواب و موضوعات مختلف مطرح می‌شود، یعنی چنین نیست که در فصلی مستقل به تعریف تکفیر، معیارها، حدود و ضوابط آن نگریسته شود، بلکه در ابواب مختلف و ذیل موضوعاتی خاص، معیارهای تکفیری مذاهب مختلف نمایان می‌شود. با توجه به پراکندگی موضوعات و فصل‌هایی که مساله تکفیر در آن مطرح است و همچنین اختلاف آراء فرق و مذاهب در معیارها و مصادیق، ارائه نوشتاری خاص لازم است تا فصل‌ها و موضوعات پراکنده را گرد آورد و معیارهای علمای شاخص هر جریان را به عنوان نماینده آن جریان، در دید مخاطب به صورت مشخص گرد آوری کند تا هم معیارها مشخص گردد و هم امکان مقایسه و جمع بندی فراهم گردد. در همین راستا، موضوع تکفیر نخست در بحث ایمان و کفر مورد بررسی قرار می‌گیرد و مباحثی مانند حقیقت ایمان، تقابل ایمان و کفر، عوامل خروج انسان از دایره ایمان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که در ضمن این مباحث تا حدودی معیار اشخاص هم روشن می‌گردد. فصل توحید و شرک هم یکی از فصل‌هایی است که بحث تکفیر در آن دنبال می‌شود. روشن شدن مراتب توحید و شرک از جانب اشخاص و همچنین تبیین مفهوم عبادت و تعیین مصادیق آن، از بحث‌های مهمی است که معیار اشخاص را روشن کرده و تکلیف مصادیق مورد مناقشه با معیارها را تا حدودی روشن می‌کند. این موضوع در بحث صفات خبری هم پی گیری می‌شود. اختلاف آرائی در تفسیر صفات خبری وجود دارد که در مواردی اشخاص به تکفیر عقیده طرف دیگر می‌پردازند. به همین دلیل لازم است با نگاه به آراء اشخاص در این بحث، معیارهای تکفیری در این بحث هم مورد برررسی قرار گیرد. گاهی افراد در جهت نفی مشروعیت عمل یا اعتقادی از تطبیق عنوان بدعت استفاده می‌کنند، به همین علت روشن شدن مفهوم و ضوابط بدعت لازم است تا آرائی تکفیری که با تطبیق این عنوان بر مصادیق انجام می‌شود، روشن گردد. و سرانجام موضوع بحث در حیات برزخی مورد بحث قرار می‌گیرد. بحث از معیار تکفیر در فصل حیات برزخی از آن جهت است که برخی از اعمال مانند استغاثه، توسل و زیارت قبور، با بحث حیات برزخی در ارتباط است. اثبات یا عدم اثبات حیات برزخی از جانب اشخاص و ارتباط حیات برزخی با عالم دنیا مورد بحث قرار گرفته است که در صورت ارتباط آن با موضوع تکفیر، اشاره‌ای هم به آن می‌شود.

شهاب‌الدین سهروردی، فیلسوف اشراقی، یکی از برجسته‌ترین چهره‌های تاریخ حکمت اسلامی‌ و فرهنگ ایران است که در آثار او ناب‌ترین و عالی‌ترین اندیشه‌های اشراقی و عرفانی نمود پیدا کرده‌اند. این فیلسوفِ عارف، جامعِ حکمت بحثی و ذوقی است و این دو را مکمل یکدیگر می‌داند و اختلاف او با فلاسفه از آنجا نشأت می‌گیرد که کشف و شهود را بن‌مایه حکمت خود قرار می‌دهد. به گفته خود وی این حکمت منبع قدسی دارد و دریافت آن جز برای کاملان میسر نیست. در قاموس اندیشگانی سهروردی، چهار مؤلفه نفس، عقل، پیر و نور نقش اساسی ایفا می‌کنند. در تفکر مولانا جلال‌الدین نیز نفس و نور از آنجا اهمیّت می‌یابند که رستگاری سالک نزد مولانا در گرو تبدیل نفس بهیمی ‌به نفس نورانی است و در این میان عقل و پیر نقش واسطه و راهنما را ایفا می‌کنند. مسأله این پژوهش آن است که اشتراکات و افتراقات فکری سهروردی و مولوی در مباحث نفس عقل، پیر و نور را بررسی و واکاوی نماید. نتیجه به دست آمده، حاکی از آن است که سهروردی با دو دیدگاه فلسفی و عرفانی به چهار اصطلاح فوق می‌نگرد. او فیلسوف است اما متمایل به عرفان و اشراق و آنچه سبب تمایز وی از دیگر فلاسفه شده، پیوند فلسفه و عرفان در اندیشه اوست. بنابراین آنجا که مباحث، روی سویِ فلسفه دارند، کمتر با حضور اندیشه عرفانی مولانا مواجه می‌شویم و هرچه به سمت اندیشه‌های اشراقی سهروردی پیش می‌رویم، اشتراکات فکریِ او را با اندیشه‌های عرفانی مولانا پررنگ‌تر می‌یابیم تا جایی که در مباحث نور، با یک اتحاد فکری از سوی آن‌ها روبرو می‌شویم. در مبحث نفس، شیخ اشراق و مولانا به یک قوس نزولی و صعودی، قائل هستند. نفس از دیدگاه شیخ اشراق، وجودی الهی و سراسر نور است که با هبوط به عالم جسمانی از وطن اصلی خود دور افتاده و در هیئت ظلمانی تن محبوس شده‌است. از نظر مولانا نیز روح مجرّد که متعلق به عالم علوی است به سبب فرودآمدن در عالم سفلی و تعلّق به مادّیات، تیرگی و ظلمت بر وی چیره می‌شود. پس از آگاهی نفس نسبت به موقعیت خود در این دنیا، قوس صعودی آغاز می‌گردد. تلاش و تکاپو از سوی نفس به یاری پیر و راهنما صورت می‌گیرد. پیر در آثار سهروردی دو جلوه حقیقی و مثالی دارد. در «المشارع و المطارحات» مستقیماً به لزوم حضور پیر تأکید می‌ورزد و در رساله‌های رمزی، عقل فعال نقش راهبر و راهنما را دارد. مولانا نیز علاوه بر تأکید بر لزوم داشتن پیر و مرشد، عقل کلی را نماد پیر می‌داند. بیشترین اشتراک فکری سهروردی و مولانا در مفهوم نور جلوه یافته‌است. مقصد نهایی سفر سالک در اندیشه آن‌ها، سفر به اصل الهی و نورالانوار است.

این پایان نامه عهده دار شرحی بر رساله "الفعل و الانفعال" شیخ الرئیس ابوعلی سینا است. تعریفی که ابن سینا از فعل و انفعال در این جا ارائه می دهد ، تعریفی است عام که مرادف با تأثیر و تأثر است. وی می گوید: «فعل و انفعال عبارت است از تأثیر چیزی در چیز دیگر و تأثر موجودی از موجود دیگر.» شیخ این معنا را در کل عالم هستی برقرار می داند، یعنی فعل و انفعال بدین معنا هم در عالم عقول جاری است و هم در عالم نفوس و هم عالم ماده؛ علاوه بر این که بین این عوالم، نیز، فعل و انفعال یا تأثیر و تأثر برقرار است. شیخ سپس با تقسیم موجود به ، نفسانی و جسمانی، و موجود نفسانی را شامل عقول مفارقه ، نفوس فلکی و نفوس بشری دانستن؛ چهار قسم فعل و انفعال را در عالم هستی نتیجه می گیرد، که عبارتند از:1- فعل و انفعال امور نفسانی در نفسانی.2- فعل و انفعال امور نفسانی در جسمانی.3- فعل و انفعال امور جسمانی در نفسانی.4- فعل و انفعال امور جسمانی درجسمانی. شیخ برای هر یک از این چهار قسم مثالی می زند. در فعل و انفعال امور نفسانی در نفسانی مثال می زند به، تأثیر و تأثر عقول مفارقه و تأثیر عقول مفارقه در نفس بشری. در فعل و انفعال امور نفسانی در جسمانی، مثال می زند به، تأثیر عقل فعال در عناصر اربعه، و افاضه ی نفوس نباتی،حیوانی و انسانی. در تأثیر امور جسمانی در نفسانی ، مثال می زند به تأثیر صور و اشکال و موسیقی در نفوس بشری. و در فعل و انفعال امور جسمانی در جسمانی مثال می زند به تأثیر و تأثرعناصر چهار گانه دریکدیگر. ابن سینا بعد از ذکر این مثال ها به بررسی اموری مثل وحی، الهام ،اقسام معجزه، کرامت ، الهام و منام، اقسام سحر و طلسمات می پردازد و بیان می کند هر یک از آنها در کدام یک از اقسام چهار گانه ی فعل و انفعال، جای دارند.