جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرن هشتم هجری شاهد ظهور فیلسوفان عارف و عارفان فیلسوفی است که توانمندی فلسفی آن­ها موجب استحکام خاصی برای عرفان اسلامی شده است؛ از جمله این شخصیت­ها عبدالرزاق کاشانی است. از ویژگی­های منحصر به فرد این حکیم عارف، جامعیّت در علوم رسمی، شرعی، فلسفه و عرفان -در دو بعد نظری و عملی- است. وی تعلیم کشفی محیی‌الدین ابن‌عربی را با تربیت ذوقی شیخ سهروردی تلفیق کرد و آن را با حکمت آمیخت. عبدالرزاق کاشانی در معرفت­شناسی خود از سه منبع شناختی عقل، قلب و وحی بهره گرفته است. وی همانند ابن عربی، علی­رغم این­که قلب و دستاوردهای آن را اصل قرار می­دهد، برای عقل نیز نقش مهمی قائل است و در کنار عقل و شهود، وحی را هم مبنایی معرفت­شناختی می­داند. با تتبع در آثار کاشانی می­توان دریافت که وی عقل را به منزله چشم برای قلب می­داند و معتقد است که بصیرت و تفکر قلبی مرحله­ای از قلب را تشکیل می‌دهد که در لایه­های طولی قلب ذکر می­شود. به باور کاشانی، انسان در این مرحله صاحب تشخیص می­شود؛ فطرت با فهم شکوفا شده، چشم و گوش قلب باز می­گردد و فهم جدیدی هم در زمینه عمل و حکمت عملی و هم در زمینه حقیقت و حکمت نظری برایش حاصل می­شود. به عبارتی می­توان گفت در نزد عبدالرزاق کاشانی، عقل و قلب یک وجود با مراتب مختلف هستند، نه دو موجود به هم مرتبط. بازشناسی چیستی و چرایی ترکیب دو منبع معرفتی عقل و قلب در نظام اندیشه عبدالرزاق کاشانی، تحلیل دستاوردهای معرفتی این نظام را ثمربخش­تر می­کند. این پژوهش در راستای تحقق این هدف، بر آن است به بررسی نقش و جایگاه عقل و قلب در معرفت­شناسی کاشانی پرداخته و همین نقش را به نحو اجمالی در مقایسه با اندیشه ابن­عربی مورد واکاوی قرار دهد.

کتاب «جامع الاسرار و منبع الانوار» مهمترین کتاب عرفانی سید حیدر آملی، عارف و مفسر شیعی قرن هشتم هجری است. سید حیدر در این کتاب بنیادی ترین موضوع عرفان اسلامی یعنی «توحید و موحّد» را بر اساس منابع اصیل شیعی یعنی وحی و نقل و عقل مورد تطبیق و اثبات قرار می دهد و کشف ابن عربی (560 ـ 638 ق) در مساله «ولایت» را ناتمام و حاصل تعصب مذهبی قلمداد می کند و با اعتقاد به مراتب سه گانه برای شرع، «شریعت و طریقت و حقیقت» را حقیقت واحد ذو مراتب دانسته و از این روی معتقد می شود ظاهر شریعت شیعه با باطن طریقت و حقیقت اهل الله، یک حقیقت واحد بوده و از هم جدا نیستند و در نهایت عرفان اصیل را در مذهب حقه تشیع منحصر می کند. از این رو یکی از مهمترین انگیزه های تالیف این کتاب تبیین «حقیقت تشیع» و دفاع از حقانیت اعتقادات شیعه بوده است. وی در طراحی تمام مسائل عرفانی از وحی و عقل و کشف بر مبنای تفکر اصیل شیعی با محوریت «ولایت» نبوی و علوی بهره می برد لذا می توان گفت روح حاکم بر این کتاب مشرب و مبانی اجتهادی شیعی است.تحقیق پیش رو مهمترین شاخصه ها و مبانی عرفانی شیعی را با تاکید بر این کتاب ارزشمند از قبیل «اعتقاد به توحید وجودی، اعتقاد به تساوق و عینیت شیعه اثنی عشر با صوفی حقیقی، اتکاء عرفان شیعی بر منبع وحی و نقل، اعتقاد به عقلانیت عرفان شیعی و تطابق ذوق با عقل و ....» در دو حوزه مبانی معرفت شناسی عرفانی و مبانی هستی شناسی عرفانی، استخراج و مورد تحلیل و تبیین قرار داده است.

مهمترین عاملِ شکل­گیری فلسفه و گرایش انسان به تفکّر و اندیشیدن، مرگ است. اگر مرگ نبود، انسان هیچ­گاه به «بودن» و «فلسفۀ هستیِ خویش» نمی­اندیشید؛ از این رو اساس جهان­بینی هر انسانی در چگونگی نگرشِ او به مرگ خلاصه می­شود. شاعرانِ عارف در کنار دیدگاه الهیاتی و عرفانی که به مسألۀ مرگ داشته­اند و فلسفۀ وجودی مرگ را با رویکرد عرفانی تبیین کرده‌اند، از منظر روان­شناسی و اجتماعی نیز به موضوعِ مرگ و مرگ­اندیشی نگریسته­اند و به عوامل ترسِ انسان از مرگ و حالاتِ روانی که از مرگ­اندیشی به فرد دست می­دهد و نیز تأثیر وضعیّتِ اجتماعی افراد در روی­آوردن به مرگ­اندیشی اشاره کرده­اند. در شعرِ این شاعران، مرگ یکی از ارکان مهّم به شمار می­رود که مضامین و مفاهیم اصلی جهان‌بینیِ آنان با مرگ و مرگ­اندیشی ارتباط نزدیک و انکارناپذیری دارند. مفاهیمی چون «عزلت­ گزینی»، «دنیا­­ستیزی»، «اغتنام فرصت»، «ناپایداری دنیا»، «زود­گذری عمر» و «نصیحت و تعالیمِ اخلاقی» همگی در پیوند با مسألۀ مرگ معنادار می‌شوند.

در مورد نسبت و رابطه میان عرفان اسلامی و دیدگاه تشیع همیشه این سوال مطرح بوده که کدامیک اصل و دیگری فرع محسوب می‌شود. این سوال زمینه‌ای برای اکثر متشرقین و گروهی از منتقدان فراهم ساخت تا بدون توجه به مبادی تاریخی و مبانی هریک از ایندو دیدگاه، به اتهامی دامن زنند که هنوز هم نمونه‌هایی از آن در میان متفکران اسلامی دیده می‌شود. این گروه معتقدند متفکران عارف مسلک شیعی، مطالب خاصی از عرفان اسلامی به عاریت گرفته و آنرا به نفع دیدگاه خود مصادره نموده‌اند. این سرقت علمی در طول تاریخ برای اثبات و تحکیم دیدگاه شیعه مورد استفاده قرار گرفته، لذا تعابیر و اصطلاحات خاص عرفانی هم‌چون: ولایت، قطب، وساطت در فیض از جمله عباراتی است که مورد استفاده متفکران شیعه قرار گرفته است. اما به اعتقاد ما و بر اساس اسناد تاریخی و شواهد قطعی می‌توان اثبات نمود که قضیه کاملا واژگونه است و مفاهیمی از این دست از ابتدا و در قرون اولیه هجری در کلام امامان شیعه وجود داشته و سپس عرفا و متصوفان در مباحث و تعالیم خود در طول تاریخ از آن بهره برده‌اند. این مقاله که به روش کتابخانه‌ای و تحلیلی فراهم آمده، قصد دارد در بستر بررسی رابطه میان عرفان و تشیع، آن هم از منظر هانری کربن، به دفع شبهه مزبور و تأیید مدعای خود بپردازد.

معنی­ شناسی شیوه ای است که به ما کمک می­کند واژگان را به طور دقیق بررسی کرده و به تحلیل معنای کلمات بپردازیم. خرابات یکی از مهم ترین واژگانی است که در عرفان جایگاه ویژه ­ای یافته و معانی متعددی دارد. سنایی شاعر قرن ششم، نخستین بار مفاهیم عرفانی را به زبان شعر بیان کرد و از واژه خرابات به عنوان یکی از واژگان کلیدی در اشعار خود بهره جست و به آن معنای عرفانی بخشید. معانی متفاوت و بسامد بالای خرابات، آن را به یکی از واژگان کلیدی در متون عرفانی تبدیل کرد. به همین علت بررسی و مطالعه در باب معنا و مفهوم خرابات ضروری است. از آنجایی که سنایی به عنوان نخستین شاعری که مفاهیم عرفانی را به زبان نظم بیان کرده و مفهوم جدیدی به این واژه بخشید ، بررسی معنی­ شناسی خرابات در آثار وی اهمیت ویژه ­ای دارد. وی بیش از صد بار از واژه خرابات استفاده کرده است. این مقاله می­ کوشد تا با استفاده از معنی­ شناسی درزمانی و هم­زمانی دیدگاه سنایی را درباره خرابات تبیین کند. او نه تنها این کلمه را در معنای اساسی خود به کار برده بلکه معنای نسبی به آن بخشیده و آن را در معنای عرفانی به کار برده است.