جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جمع تشبیه و تنزیه در کلام حکما غیر از جمع آن دو در کلام عرفاست. حکما سخن معتزله و اشاعره را باطل می دانند و خدای تعالی را به اوصافی نامحدود متّصف می دانند که عین ذات اوست. عرفا در جمع تنزیه و تشبیه، تنزیه را ناظر به مقام اطلاق و تشبیه را ناظر به مقام تقیید می دانند.

عرفان عملی به تبیین مسائل و راه‌کارهای سیر و سلوک یعنی مسیر رسیدن به خدا می‌پردازد. در باب عرفان عملی اسلامی و مسیحیت ارتدوکس نه تنها کاری به صورت مقایسه‌ای بلکه به صورت مجزا نیز صورت نگرفته است. با توجه به رواج معنویت‌های غیردینی، این تحقیق ضروری به نظر می‌رسید. این رساله برای این مقایسه از اسلام رساله سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم و از مسیحیت ارتدوکس، کتاب فیلوکالیا را برگزیده و در سه بخش مسئله، راه‌کار و غایت به بررسی نظام اندیشه این دو کتاب پرداخته است‌. نتیجه بررسی‌ها شباهت‌های معناداری در عرفان عملی این دو دین را به اثبات می‌رساند که با وجود تفاوت در پاره‌ای جزئیات در کلیت خود مطابق و هم‌راستا و هم‌روش هستند. بیشترین شباهت در این دو عرفان در زمینه ذکر (به تعبیر اسلامی) و نیایش عیسی (به تعبیر مسیحی) دیده می‌شود. ذکر یا نیایش را می‌توان به طور خلاصه در تکرار کلامی، ذهنی یا قلبی مفهوم یا صورتی خاص خلاصه کرد که به تدریج سالک را به مرحله فراغت و سکون قلبی و به تعبیر اسلامیِ آن، به حالت کامل نفی خواطر می‌رساند.

ابن‌سینا وظیفه اصلی قوه واهمه را ادراک «معانی» می‌داند و بالتّبع سایر کارکردهای این قوه باید در پرتو این نوع ادراک تبیین‌شود. مقصود اولیه و مشهور او از «معنا» امری ذاتاً نامحسوس است که در محسوسات جزئی تحقق دارد و مصادیق مختلف آن به‌نوعی قابل‌اندراج تحت دوگانه موافقت (ملائمت) و مخالفت (منافرت) اند؛ به‌این‌جهت می‌توان میان این دسته از معانی و عوارض خاصه موجود ارتباط برقرارکرد؛ البته با این تفاوت که معانی هیچگاه حالت اضافی خود نسبت‌به امر محسوس را، نه در مقام تحقق و نه در مقام تصور، ازدست‌نمی‌دهند؛ بااین‌حال ابن‌سینا مقصود دیگری از معنا را نیز به‌عنوان متعلَق ادراک واهمه مدنظر داشته‌است. این معنا همان ارتباط و نسبت میان صور محسوس است که از اشیاء و هویات محسوس خارجی ادراک ‌می‌گردد. چنین معنایی در عین نامحسوس بودن، برخلاف معنای اول، برگرفته و قابل‌فروکاست به محسوسات است. مبتنی‌بر سنخ دوم معنا، می‌توان چگونگی تعمیم‌یافتن حکم محسوسات به امور نامحسوس را در وهمیات تبیین‌کرد. همچنین این تعمیم‌بخشی در حوزه اشیاء محسوس و ویژگی‌های ‌آن‌ها موجب شکل‌گیری استقرا می‌گردد. باتوجه‌به اینکه ابن‌سینا تجربه را حاصل اجتماع استقرای حسی و قیاس عقلی می‌داند، می‌توان نتیجه‌گرفت که واهمه و معانی ادراکی آن در شکل‌گیری روش و معرفت تجربی نقشی محوری ایفا‌می‌کنند.