جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر به بررسي ويژگي‌هاي اخلاقي مترفين از منظر قرآن مي‌پردازد و در ضمن تبيين، به نقد هريک از آنها اشاره‌اي مي‌کند. اخلاق مترفين در دو سطح فردي و اجتماعي قابل بررسي است و شامل اخلاق رفتاري و گفتاري در برابر خداوند و خويشتن و در مواجهه با انبياء، مؤمنان و در تعامل با هم‌انديشان و هم‌مسلکانشان مي‌شود. اين اخلاق که ريشه در رفاه‌طلبي و مصرف‏زدگى اين گروه دارد، سبب افراط در استفادۀ از امكانات و طغيان در سوءاستفاده از انواع نعمت‌ها در مسير شهواني و لذت‌جويي شده ‌است، که سرچشمۀ انواع انحرافات اخلاقي است و زمينۀ گمراهي ديگران را فراهم مي‌کند. در این نوشتار از طریق کتابخانه‌ای گردآوری اطلاعات مربوط به «مترفین» انجام شده و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی پردازش صورت گرفته است. تمامی ارجاعات منبعی و سندی به‌گونۀ درون‌متنی می‌باشد.

غرائز، پاره‌اي از اميال و گرايش‌هاي دروني مشترک ميان انسان و حيوان است که در ذات آنها به‌منظور بقاء و استمرار وجودشان نهاده شده است که معمولاً با يکي از اندام‌هاي جسمي ارضاء مي‌شوند. با توجه به حکيمانه و هدف‌مند بودن نظام هستي، انسان داراي کمال حقيقي بوده و طبعاً غرائز او نيز بايد در راستاي تأمین کمال حقيقي، مديريت شوند. پژوهش حاضر به روش توصيفي ـ تحليلي و با هدف مديريت صحيح غرائز حيواني انسان در راستاي کمال حقيقي از منظر قرآن، با تأکيد بر انديشۀ علامه مصباح يزدي سامان يافته است. حاصل تحقيق اينکه راه‌کارهاي بينشي مديريت غرائز عبارتند از: 1. ايجاد بينش نسبت به مبدأ متعالي و صفاتي مانند علم، مالکيت، رازقيت و غناي مطلق؛ 2. ايجاد بينش نسبت به معاد و بيان هدف‌مندي نظام هستي و غايت‎مندي انسان، تعيين کمال نهايي او، بيان برتري آخرت نسبت به دنيا، نقش ابزاري ‌داشتن دنيا براي آخرت و رابطۀ عيني ميان آن دو. راه‌کارهاي انگيزشي آن نيز عبارتند از: انذار، تبشير، امر و نهي و وضع قوانين بازدارنده.

مسئلۀ اصالت، استقلال، تجرد و جاودانگي روح، ازجمله مسائل مهم انسان‌شناختي و محل نزاع در ميان بسياري از اديان الهي و مکاتب بشري است. اين پژوهش ديدگاه قرآن کريم را در حد وسع يک مقاله، با روش توصيفي ـ تحليلي مورد بررسي قرار داده است. در آيات بسياري هويت و حقيقت انسان، روح او معرفي شده که بعد از مرگ نيز بقاء استقلالي خواهد داشت. آيات توفي، آيات دال بر وجود عالم برزخ، آيات دال بر حيات مجدد عده‌اي از انسان‌ها، آيات نفخ روح در انسان، با صراحت به اين مطلب اشاره دارند. همچنين قرآن کريم روح انسان را غيرمادي و به اصطلاح مجرد مي‌داند. آياتي مانند آيات توفي، آيات دال بر حيات شهدا، آيات دال بر وجود عالم برزخ، آيات دال بر سير و رجوع الي‌الله، آيات دال بر ملاقات و قرابت با خدا، آيات مشاهده اعمال توسط پيامبر (ص) و مؤمنان، آيه ميثاق و... بر اين مطلب دلالت دارند. علاوه بر وجود تلازم بين تجرد روح و خلود آن، قرآن کريم در آيات بسياري بر مسئله جاودانگي و فناناپذيري روح اشاره دارد.

براساس بينش توحيدي، آفرينش انسان داراي هدف نهايي است و همه تلاش‌هاي او بايد در راستاي نيل به آن، جهت‌گيري شود. کمال نهايي انسان عبارت است از شکوفايي همۀ استعدادها و ظرفيت‌هاي ذاتي، معنوي او که در پرتو انتخاب ارادي و حرکت اختياري فعليت پيدا مي‌کند و در کاربرد قرآن، از آن نقطۀ نهايي کمال، با عناوين «فوز»، «فلاح» و... تعبير شده است. مسئلۀ پژوهش حاضر اين است که آيا، از منظر قرآن کريم، کمال نهايي در افراد، مرتبه‌پذير بوده و داراي درجات مختلف است يا نه؛ تحقيق پيش‌رو با هدف پاسخ‌گويي به اين مسئله با روش توصيفي ـ تحليلي سامان يافته است. حاصل پژوهش اين است که با توجه به مفاد آيات، ذومراتب‌بودن علم و معرفت به‌عنوان بعد بينشي، و تقوا و عمل صالح به‌عنوان بعد توانشي، و محبت، ايمان و گرايش به خير و فضيلت اخلاقي در بعد گرايشي، و نيز مرتبه‌پذيري لذت‌هاي روحي و معنوي، خوف و رجاء، اطمينان و رضا در بعد احساسي و انفعالي انسان، عامل مرتبه‌پذيري کمال نهايي مترتب بر اين ابعاد است.

ایمان براساس منابع اسلامي، ارزش اصيلي است که موجب سعادت دنيا و آخرت انسان مي‌شود و ساير ارزش‌ها درصورتي‌که داراي حد نصاب باشند، از لوازم، نتايج و شاخه‌هاي ايمان به‌شمار مي‌آيند و اگر كمتر از حد نصاب باشند، انسان را در نیل به اين ارزش اصيل کمک مي‌کنند؛ هرچند خودبه‌خود موجب سعادت‌ دنيا و آخرت نخواهند شد. براي تحقق ايمان، سه مؤلفه لازم است: ابتدا شناخت محتوا و متعلق ايمان؛ زيرا بدون شناخت، تحقق ايمان ممکن نخواهد بود؛ هرچند علم به‌تنهايي نيز کفايت نمي‌کند و چه‌بسا عالماني که کافر بوده‌اند. نمونة بارز اين دسته، فرعون و بالاتر از او ابليس است. دومين مؤلفه، انگيزه براي ملتزم شدن به لوازم علم است. گاهي شرايط به‌‌گونه‌اي است که چنين انگيزه‌اي در انسان تحقق نمی‌یابد و به‌رغم وجود علم، چيزي مانع تحقق ايمان مي‌شود، اما اگر آن معرفت حاصل شد و اين مانع هم وجود نداشت، نوبت به مؤلفة سوم، يعني تصميم به التزام و عمل به لوازم شناخت مي‌رسد. اين همان عنصر اختياري است که در ايمان وجود دارد. به دليل عنصر اختيار است که ايمان ارزشي اصيل به‌شمار مي‌آید و ساير ارزش‌هاي اخلاقي و الهي در ساية آن تحقق مي‌یابد.

محبت به معناي دوست داشتن، يکي از نيازهاي فطري انسان است که در مراحل مختلف زندگي‌ نقش اساسي ايفا مي‌کند و آدمي را وادار مي‌کند به چيزهايي که با کمالش ملائم است، عشق بورزد. قرآن کريم با بينش توحيدي راهکارهاي قابل توجهي را براي تأمین اين نياز مهم بيان کرده است که اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي درصدد بيان آنهاست. با مراجعه به آيات قرآن کريم اين راهکارها در دو دستۀ عمدۀ محبت نسبت به ‌خداوند و محبت به ‌ديگران قابل ذکر است. در رابطه با تأمین محبت الهی راه‌کارهايي از قبيل تبعیت و اطاعت کردن از خدا و رسول و اهل‌بیت، متصف شدن به اوصاف مؤمنان و دوستي با دوستان و دشمني با دشمنان خدا و براي محبت به ديگران راه‌کارهايي مانند ايمان و انجام عمل صالح، برخورد خوب و حسن خلق بيان شده است.

شمار زيادي از آيات قرآن کريم از «قلب» و ويژگي‌هاي آن سخن گفته و صفات متعددي را براي قلب برشمرده‌اند. در قرآن کريم، صفاتي که به انسان نسبت داده شده، به قلب نيز نسبت داده ‌شده است؛ به‌گونه‌اي‌که اين نظريه را قابل دفاع ساخته که واژۀ «قلب» بيانگر هويت و جان آدمي است. بخش قابل‌توجهي از اين صفات، ناظر به انواع بيماري‌هايي است که قلب را مبتلا مي‌سازد؛ بيماري‌هايي که مي‌تواند بعد بينشي، گرايشي يا کنشي قلب را درگير کند و به آن آسيب بزند. با توجه به آيه 89 سورۀ «شعراء» که «قلب سليم» را سرمايه‌اي معرفي مي‌کند که نجات‌بخش انسان و تضمين‌کنندۀ سعادت اوست؛ شناسايي بيماري‌هاي قلب و پيش‌گيري از ابتلا به آنها يا علاج آنها، حائز اهميت است. پژوهش حاضر با تمرکز بر بيماري‌هاي کنشي قلب، اين سؤال را مطرح کرده است که در قرآن چه بيماري‌هاي کنشي به قلب نسبت داده‌ شده است؟ نتايج به‌دست‌آمده با روش توصيفي ـ تحليلي آن است که مفاهيم متعددی، نظير تعمد (گزينش ناروا)، کسبِ نامطلوب، لهو، اثم، انکار، اباء، تقليب و اخفاء، بيانگر بيماري‌هاي قلب در بعد کنشي هستند.

گفتار يکي از افعال است و مردم اصولي را در اين فعل خود رعايت مي‌کنند. يکي از اين اصول پرهيز از زياده‌گويي است. اگر گوينده‌اي همواره بيش ازآنچه نياز مخاطب است سخن بگويد، مخاطب را خسته و گيج مي‌کند؛ چنين گفتاري فاقد عقلانيت گفتاري است. درواقع کلام نبايد مخاطب را از هدف اصلي گفتار دور کند. برخي از مستشرقان شبهات قرآني را به‌گونه‌اي مطرح مي‌کنند که نشان دهند قرآن به اصل پرهيز از زياده‌گويي پايبند نبوده است. آنان براي اين مدعا شواهدي را ذکر مي‌کنند. با توجه به اينکه مسلمانان قرآن را کلام الهي مي‌دانند؛ انتظار دارند گفتار قرآن عاري از زوائد باشد، در اين پژوهش که با مطالعۀ کتابخانه‌اي و تحليل در آثار قرآن‌پژوهان مسلمان و مستشرقان نگارش يافته؛ نگارندگان به اين نتيجه رسيده‌اند که ادعاي وجود زوائد در قرآن صحيح نيست؛ زيرا قرآن از منشأ علم و حکمت صادر شده و علت طرح اين شبهات عدم شناخت و درک صحيح مستشرقان از قرآن و يا عناد و دشمني آنها با اسلام بوده است.

از ميان مباحث انسان‌شناسي، موضوع فطرت انسان و در مسائل فطرت، گرايش لذت‌طلبي نقش محوري در کمال آدمي دارد. از منظر علامه مصباح يزدي لذت‌طلبي پنج قلمرو حسي، خيالي، عقلي، وهمي و روحي دارد که هرکدام با تفاوت رتبه، در کمال انسان نقش‌آفرين هستند. پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي به بررسي تأثير اين پنج نوع گرايش در کمال انسان از ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي مي‌پردازد. در منظر معظم‌له گرايش به لذت حسي دو نقش در کمال انسان دارد: 1. مثبت: که موجب آرامش او مي‌شود؛ 2. منفي: که مانعيت براي شکوفايي لذت‌هاي برتر انسان است. لذت خيالي، هم نقش زمينه‌اي براي تسلط شيطان بر انسان و هم نقش انگيزشي در رفتار انسان در دستيابي به کمال دارد. گرايش به لذت عقلي نيز سه نقش انگيزشي در تحصيل معرفت، و زمينه‌اي در ترجيح لذت‌هاي عالي، و نقش مديريتي در هدايت لذت‌ها به‌سوي کمال انسان دارد. لذت وهمي عامل مؤثري در نشاط معنوي براي رسيدن به کمال برتر است و از طرفي مايه سلب آرامش نفس مي‌شود. اما لذت‌طلبي روحي، دو نقش انگيزشي و مديريتي براي رسيدن به کمال ايفا مي‌کند، از سويي قوي‌ترين انگيزه براي دستيابي به کمال است و از جهتي لذت‌ها را در جهت شکوفايي استعدادِ لذت‌هاي اصيل، مديريت مي‌کند.