جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله می‌خواهیم اثبات کنیم که پیامبران الهی، بخصوص حضرت ادریس، اولین کسانی هستند که به مباحث عقلی و استدلالی در مورد حقایق عالم پرداخته‌اند و آنها خاستگاه اصلی تفکرات عقلانی و فلسفی هستند و اینکه برخی مورخان فلسفه، طالس ایونی و به‌تبع آن، فلاسفة یونانی را خاستگاه تفکرات عقلانی و فلسفی معرفی می‌کنند، صحیح نيست. روش ما در این تحقیق، توصیفی ـ تبیینی است. در این مقاله، نخست اقوال و دیدگاه‌های اندیشمندان و فیلسوفان مسلمان را در این زمینه مطرح می‌کنیم. پس از آن، آیات و روایاتی را که می‌توانند مؤید این دیدگاه باشند، بیان خواهیم کرد. در نهایت، دیدگاه برخی مورخان و فلاسفة غربی را دربارة خاستگاه فلسفه بررسی می‌کنیم، که برخی از آنها منصافانه پذیرفته‌اند فلسفه خاستگاه شرقی دارد. اهداف مقاله ارائه پاسخ به برخی منتقدان مسلمان فلسفه می‌باشد که به دلیل خاستگاه یونانی و غیراسلامی فلسفه با آن به مخالفت پرداخته‌اند و پاسخ مناسب به برخی مورخان غربی فلسفه است که منکر وجود مباحث عقلی و فلسفی پیش از یونانیان شده‌‌اند.

در فلسفه و معرفت‌شناسی اسلامی، علم حضوری پايه و اساس همة معرفت‌هاست. در يک تقسيم‌بندی کلی، علم به حضوری و حصولی تقسيم می‌شود. به سبب يکی بودن وجود علمی و عينی معلوم در علم حضوری، خطا در آن راه ندارد. علم حصولی نيز با اينکه وجود علمی و عينی در آن يکی نيست، اما می‌توان نشان داد بخش عمده‌ای از علوم حصولی بازگشت به علم حضوری دارند. بازگشت علوم نظري به بديهي، و بازگشت همة تصورات و تصديقاتِ بديهي به علم حضوری باعث مي‌شود علم حضوري را خاستگاه همة دانش‌ها بدانيم. کلي بودن علوم حصولي با شخصي بودن خاستگاه آنها (علم حضوري) سازگار است؛ زيرا حکايتگري از مصاديق متعدد، ذاتي علم بوده و از مرتبة بالاي کمال علم ناشي مي‌شود. علاوه بر آن، درستيِ کلي بودن حکايتگريِ علم حصولي به صورت حضوري قابل درک است. به‌اين‌ترتيب، کاخ معرفت جزمی در انديشة فلاسفه و معرفت‌شناسان اسلامی ساخته می‌شود. اين شيوه از بازسازی کاخ معرفت، بنيان‌گرايی معرفت‌شناختی ناميده می‌شود که پاية اصلی آن در حکمت متعاليه، علم حضوری است.

مسئله حدوث اسمائی، از جمله مسائل عرفانی فلسفی است که توسط حاج ملاهادی سبزواری بیان شده است و به جهان عرفانی اشاره می‌کند که از ذات احدیت شروع و به عالم ناسوت ختم می‌شود. برخی بین این حدوث و حدوث‌های دیگر در فلسفه تفاوتی قائل نشده و مطرح کردن آن را غیر‌ضروری دانسته‌اند. در اینجا سعی ما بر این است تا با روش تحليلي ـ توصيفي با بیان انواع آن از نظر فلاسفه و تفاوت بین آنها، به تبیین مسئلة حدوث اسمائی بپردازیم. از‌آنجا‌که در جهان عرفانی سخن از ظهور و خفا‌ست، حدوث اسمی، تمام ماسوی‌الله از عوالم عقول و مجردات تا عالم ملک را در‌برمی‌گیرد. تبیین حدوث اسمی با جهان عرفانی که از مرتبة غیب‌الغیوب آغاز می‌شود، تا مراحل مادون امکان‌پذیر است؛ زیرا وجود، چه در سیر نزولی و چه در سير صعودی، به مرحله‌ای می‌رسد که هیچ اسم و رسمی نیست، جز ظهور اسماي خداوند؛ و این همان حدوث اسما است؛ اما جهان فلسفی از مرتبة خلق آغاز می‌شود و متفاوت از آن خواهد بود.

بحث دربارۀ دیدگاه ارسطو و ابن‌مسکویه، فیلسوفان اخلاق یونان و جهان اسلام، از‌این‌رو، اهمیت دارد که آنها به نوعی جزو اولین کسانی هستند که به اخلاق فضیلت پرداخته‌اند، ازاین‌رو، اولین قدم در شناخت اخلاق فضیلت از نگاه آنها این است که به بررسی چیستی فضیلت از منظر این دو اندیشمند بزرگ بپردازیم. اما آنچه در بررسی چیستی فضیلت از منظر این دو به چشم می‌خورد، يكي مشترک بودن آنها در برخی از مفاهیم‌، مانند اهمیت دادن به عقل و گنجاندن حدوسط در تعریف‌هایشان است، هرچند در بیان حدوسط و چگونگی آن با هم تفاوت دارند؛ و ديگري اختصاصات تعریفشان است؛ به‌گونه‌اي‌كه هر کدام تعریف خاصی از فضیلت دارند؛ نكات ديگر، تفاوت نگاه ارسطو به نفس و تقسیمات آن با نگاه ابن‌مسکویه، میزان تأثیرپذیری اخلاق فضیلت اسلامی از اخلاق فضیلت یونان، و چگونگی تأثیر ابن‌‌مسکویه از افلاطون و ارسطوست. مقالۀ حاضر به روش تحليلي ـ توصيفي به این مهم می‏پردازد و زوایای مختلف تعریف فضیلت را از مباحث این دو فیلسوف استخراج به مقایسۀ آنها با یکدیگر می‏پردازد.

رئالیسم علمی دیدگاهی است که هویات نظری مطرح در نظریه‌های علمی را دارای وجودی مستقل از ذهن و نظریات علمی می‌داند. طبق این دیدگاه، هویاتی همچون اتم، ملکول، موج، الکترون و... به لحاظ هستی‌شناختی دارای وجودی مستقل هستند و شناخت آنها به‌واسطة نظریات علمی، امکان‌پذیر است. در مقابل، ابزارانگاران علمی، رئالیست‌ها را در هر دو ادعای خود به چالش کشیده‌اند و به لحاظ هستی‌شناختی منکر وجود مستقل هویات نظری هستند و با انکار وجود مستقل آنها، ادعای شناخت آنها نیز معنایی نخواهد داشت. با بررسی دیدگاه‌های این دو جریان به این نتیجه رسیدیم که نزاع این دو جریان همچون پرونده‌ای مفتوحه ادامه دارد و هیچ‌کدام از آنها در مقابل دیگری به برتری دست نیافته است و ادله‌ای که از سوی آنها ارائه می‌شود، توان کنار گذاشتن و حذف جریان مقابل را ندارد. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی دیدگاه‌های رئالیست‌ها و ابزارانگاران می‌پردازد و هدف آن تبیین و بررسی ادلة رئالیسم علمی و توفیق آن در برابر ابزارانگاری است.

اين مقال شرحي است بر كلام اميرمؤمنان علي علیه السلام در صفات شيعيان واقعي. قناعت از ديگر نشانه‌هاي شيعيان واقعي است. براي فهم قناعت بايد دو مفهوم اسراف و خرسندي از مصرف بهينه را درك كرد. در اسلام ثروت فراوان نكوهيده نيست،‌ اسراف و تبذير ناپسند است. فرد بايد به قدر نياز مصرف و از زياده‌روي در مصرف با هدف لذت‌طلبي اجتناب كند. فرد قانع بايد كم مصرف كند و اسراف نكند و از اسراف نكردن ديگران خشنود باشد. ازاين‌رو، حرص و طمع همواره با قناعت در تضاد و ناسازگار است. بهترين راهكار براي دستيابي به قناعت، شناخت سيرة معصومان و تأسي به آنان است؛ روح تعبد و ولايت‌مداري را بايد در خود تقويت كند. علت توصيه به قناعت در اسلام، اين است كه انسان اگر همواره در پي تهيه مال و ثروت‌اندوزي باشد، ميل سيري‌ناپذيري به لذايذ دنيوي موجب مي‌شود همه عمر خود را صرف كسب مال دنيا كند و هميشه هم احساس مي‌كند كم است. درحالي‌كه هدف خلقت قرب الهي و نيل به سعادت است كه نيازهاي مادي دنيا مقدمه و ابتدايي‌اند و به طور مستقيم به زندگي ابدي و اخروي مربوط نيستند. توجه به قناعت و استفاده درست از امكانات مادي و اجتناب از اسراف و طمع‌ورزي براي اين است كه نيروهاي ما بيش از اندازه صرف نيازهاي مادي نشود و از نيازهاي اصيل باز نمانيم.

این مقاله به روش تحليلي ـ‌ توصيفي درصدد تعیین گسترة مشهورات و دامنة عملکرد آن از دیدگاه فارابی و ابن‌سینا به‌عنوان فیلسوفان بزرگ اسلامی است. فارابی و ابن‌سینا هر دو به گسترة وسیع مشهورات در سه صنف و به اقسام کمی مشهورات پرداخته‌اند. تنها تفاوت آنها این است که ابن‌سینا اسم‌های جدیدی برای اقسام مشهورات جعل کرده است. در مبحث تداخل، ابن‌سینا برخلاف فارابی ـ که تنها به تداخل مشهورات با یقینیات پرداخته است ـ به تداخل آنها با سایر مواد اقیسه اشاره می‌کند. به نظر می‌رسد ابن‌سینا مانند یک شارح نوآور، به شرح و بسط دیدگاه فارابی پرداخته است و به‌طور ضمنی به گستردگی حوزة عملکرد و تأثیرگذاری مشهورات در تمام جنبه‌های علمی و زندگی اجتماعی اشاره می‌کند. سرانجام، دیدگاه این دو فیلسوف در مورد غایت نهایی مشهورات و صنعت جدل، در راستای وصول به اهدافشان یعنی فلسفه، رسیدن به معرفت خداوند بزرگ و مرتبة شهود و حق‌الیقین است.

بحث از انسان به‌عنوان یکی از سه محور مهم فلسفه در کنار خدا و جهان، همواره مورد توجه مکاتب فلسفی جهان قرار گرفته است. همچنین یکی از مهم‌ترین سؤالاتی که حول محور انسان از قدیم‌الایام مورد توجه بوده است، سؤال از ماهیت و چیستی انسان می‏باشد. آیت‌الله مصباح معتقد است که انسان علاوه بر عنصر مادی، دارای بعد روحانی می‏باشد، که البته همین بعد روحانی، اصل و حقیقت انسان می‏باشد. وی معتقد است که انسان‏ها دارای سرشت و طبیعت مشترک هستند که هم در حوزة میل و گرایش و هم در آگاهی و شناخت انسان مطرح می‏باشد؛ اما ژان پل سارتر فیلسوف فرانسوی، معتقد است که انسان‏ها هیچ‌گونه سرشت مشترکی ندارند. چیستی او از‌پیش‌تعیین‌شده نیست. انسان، ازآنجا که فاقد هرگونه ماهیت و تعریف پیشینی است، آزاد است؛ بلکه برابر با آزادی است. در این مقاله دو دیدگاه متفاوت دربارة ماهیت انسان از این دو فیلسوف به‌صورت تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته است.