جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله ذهن ـ بدن یکی از مهم‌ترین مسائلی است که همواره در طول تاریخ فلسفه مورد توجه محققان قرار داشته است. اما این مسئله همواره به شکلی واحد نبوده و با تقریرات مختلفی همراه بوده است. هدف از این مقاله بررسی تطبیقی دو تقریر قابل توجه این مسئله؛ یعنی تقریر دکارت و تقریر شایع در فلسفة ذهن به روش تحلیلی ـ تطبیقی است. بدین‌جهت نخست توضیحی اجمالی از مسئله ذهن ـ بدن ارائه کرده و سپس به فلسفه دکارت پرداخته و شاخصه‌های تقریر وی را در حد توان به تصویر کشیده‌ایم. سپس به ارزیابی تقریر شایع از این مسئله در فلسفة ذهن پرداخته‌ایم و هم‌زمان تا حد امکان بعضی از تفاوت‌های شاخص میان روش فلسفی دکارت و فلاسفه تحلیلی را برجسته ساخته‌ایم. در آخر به بررسی تطبیقی دو رویکرد و دو تقریر مورد بحث پرداخته و ضمن توضیح تفاوت‌های موجود میان آن دو، به تأثیراتی که این تفاوت‌ها در نحوة پاسخ به مسئله ذهن ـ بدن می‌گذارند، اشاره کرده‌ایم.

توماس کوهن فیلسوفی است که با مطرح کردن مباحث چالش‌برانگیزی مانند انقلاب‌های علمی، پارادایم و قیاس‌ناپذیری پارادایم‌ها در حوزه فلسفه علم شهرت پیدا کرد. یکی از مهم‌ترین چالش‌های ایجادشده توسط کوهن این است که وی تقویت‌کننده جریان نسبی‌گرایی بوده است. انتشار و تأثیرگذاری افکار و آراء کوهن در محافل مختلف علمی، به ‌نسبیت در علم و تسری این تلقی به‌حوزه علوم انسانی و اجتماعی شد. بااین‌حال، نوشته‌های انتقادی درباره آراء کوهن به‌اندازه کافی وجود ندارد، بلکه برخی تلاش می‌کنند نسبی‌گرایی کوهن را مورد تردید قرار دهند. بدون شک عدم اطلاع از مبانی نظری و انتقادات وارد بر دیدگاه کوهن، پیامدهای سوء علمی و فرهنگی به‌جا می‌گذارد. تدوین این مقاله با هدف بیان مهم‌ترین مبانی نظری دیدگاه کوهن و انتقاد از نسبی‌گرایی موجود در این دیدگاه انجام شده است. روش به‌کارگرفته‌شده در این تحقیق، که با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای شکل گرفته، توصیفی و انتقادی است.

در بحث از «ارزش اخلاقي»، افزون بر حسن فعلي، بايد به حسن فاعلي نيز توجه كرد. ازآنجاكه دربارة برخي مفاهيم مربوط به اين مسئله ابهاماتي وجود دارد، لازم است به توضيح آنها پرداخته شود. يکي از آنها، مفهوم «قربة الي الله» است که كاربرد بسياري دارد. و معمولاً جنبة سلبي آن در نظر است؛ مراد از اين اصطلاح اين است كه در برابر کاري که انجام مي‌شود، توقع پاداش از مردم نيست، بلکه کار فقط براي رضاي خدا و نزديک شدن به او انجام مي‌شود. به همين دليل، قرب به خدا جسماني نيست؛ زيرا ممكن است انسان از نظر مكاني در پست‌ترين مكان‌ها باشد، اما مقرب درگاه خدا باشد و به عكس، ممكن است در نزديكي خانه خدا باشد، اما از خدا بسيار دور. تقرب به خدا به اين معناست كه هرچه انسان به خدا نزديك‌تر باشد، مقرب‌تر است. اگر محبت خدا در دل انسان جاي گرفت، محبوب خدا مي‌شود. اين مفهوم تشكيكي است؛ يعني هر اندازه معرفت انسان به خدا بيشتر باشد، مقرب‌تر است.

مرجعيت علمي قرآن کريم به معناي اثرگذاري آن در يک حوزة دانشي قلمرو وسيعي دارد. اين اثرگذاري مي‌تواند به‌ گونه‌هاي مختلفي نظير منبع بودن، الهام‌بخشي، کمال‌بخشي، داوري و تغيير رويکرد و نگرش تصوير شود. ازاين‌رو، شامل مباحث درون‌علمي و برون‌علمي هر دانش مي‌شود. اين مقاله به بررسي نقش اثرگذار قرآن کريم در مديريت و راهبري فلسفة اسلامی مي‌پردازد و اين مهم را به روش توصيفي ـ تحليلي از طريق تبيين تأثیر تعاليم وحياني و قرآني در شکل‌دهي به شخصيت فيلسوف مسلمان، تغيير اهداف فلسفه و نيز اولويت‌بندي و چينش مسائل فلسفي اثبات مي‌کند و نشان مي‌دهد که جهت‌گيري و رويکرد کلي فلسفة اسلامی تا حد زيادي در همه اين مسائل از تعاليم قرآني متأثر است. نتيجه چنين تأثیري آن است که فلاسفة اسلامي غايت فلسفه را معرفت‌الله و تشبه به خداوند با خصوصيات موردنظر دين اسلام دانسته‌اند و فلسفة اسلامي برخلاف فلسفة يونان، کاملاً توحيدمحورانه به طرح و بررسي مباحث فلسفي مي‌پردازد.

يکي از ديدگاه‌ها پيرامون چيستي گزاره‌هاي اخلاقي، واقع‌گرايي است. در باور واقع‌گرايان، وراي گزاره‌هاي اخلاقي واقعيتي نهفته است و ارزش صدق و کذب آنها خارج از اذهان ماست. به تعبيري، اينکه ما چگونه مي‌انديشيم در وجود گزاره‌هاي اخلاقي و اصالت و واقعيت آنها بي‌تأثير است. باور به واقع‌گرايي بر مبناي ديگري استوار است که از آن به شناخت‌گرايي تعبير مي‌کنند. شناخت‌گرايان بر اين باورند که اولاً احكام اخلاقي صدق و كذب‌پذيرند و ثانياً صدق‌شان در نهايت به‌وسيلة واقعيت‌هاي در دسترس، به‌دست مي‌آيد. آن سوي واقع‌گرايي، ناواقع‌گرايي و در نتيجه، ناشناخت‌گرايي است که عواقبي همچون افتادن در دام نسبيت و بي‌معنايي احکام اخلاقي را در پي دارد. مقاله مي‌كوشد به روش کيفي، توصيفي و تحليلي مبتني بر منابع کتابخانه‌اي به تبيين هويت معرفت‌شناسانة گزاره‌هاي اخلاقي بپردازد و ضمن بيان تعريف و مباني واقع‌گرايي، نتايج ناواقع‌گرايي را بيان کند.

انسان،‌ محور مباحث علوم انساني است و پرداختن به مباني انسان‌شناختي، اصلي‌ترين پيش‌نياز تحول در علوم انساني و تمدن‌سازي بشري است. هدف اين تحقيق، بررسي و تبيين مباني انسان‌شناختي مبتني بر جهان‌بيني الهي است که مؤثر در آينده‌پژوهي ديني مي‌باشد، و روش تحقيق حاضر، از نوع توصيفي ـ تحليلي و با صورت علمي و موضوع‌محور بوده و مطالب آن با روش کتابخانه‌اي در عرصة پديده‌شناختي گردآوري شده است. يافته‌هاي اين تحقيق حاکی است که آينده‌پژوهي اسلامي نسخه‌اي بديل از آينده‌پژوهي عرفي است که مهم‌ترين ويژگي آن ارتباط با دين است و مکاتب ديني از هر ديدگاه فلسفي و علمي، آينده‌نگرتر هستند. اسلام ماهيت و حقيقت انسان و آينده جهان را ترسيم کرده و در چشم‌اندازي الهام‌بخش، وضعيت مطلوبي را براي بشريت نويد مي‌دهد. رسيدن به آرمان‌ها و اعتقاد به هدفمندي رويدادهاي آينده در بسياري از تلاش‌هاي آينده‌پژوهانه وجود داشته و مرز مشترک بين بسياري از آينده‌پژوهان است. نتيجه آنکه بدون شناخت مباني انسان‌شناختي آينده‌پژوهي، توفيق زيادي در شناخت اين علم و فن را نخواهيم داشت. در نظام جهان‌بيني الهي، انسان به‌صورت فطري، ميل حرکت به‌سمت کمال بي‌نهايت را دارد و مي‌خواهد با شناخت آينده، کمالات بيشتري را براي خود مهيا کند و همچنين او تنها موجودي است که با اختيار خود، آينده خودش را مي‌سازد و تغيير در سرنوشت، وابسته به تغيير اراده‌هاست.

نظرية کثرت‌گرايي ديني با جان‌ هيک، فيسلوف دين مشهور انگليسي معاصر شناخته مي‌شود، بنا بر ديدگاه او حقيقت، نجات و رستگاري اختصاص به دين و مکتب خاصي ندارد و پيروي از هر ديني در نهايت، منجر به فوز و فلاح انسان‌ها خواهد شد. او با مطالعه و بررسي اوضاع متدينين در اديان گوناگون، از ضرورت پذيرش کثرت‌گرايي سخن مي‌گويد و معتقد است اديان گوناگون از مناظر متفاوتي با حقيقت متعالي نسبت يافته‌اند، به همين جهت همة اديان به يک اندازه معتبر هستند. در اين مجالِ مختصر اين سنخ از رهيافت به دين و مباني و لوازم فلسفي آن، به روش توصيفي ـ تحليلي مورد مطالعه قرار گرفته و از طريق نقد اين مباني نشان داده شده است که کثرت‌گرايي ديني پرسش‌هاي جدي در مورد درک ما از حقيقت، تلقي ما از جهان‌بيني ديني و ماهيت تعهد و التزام مؤمنانه ايجاد مي‌کند. ازجمله اينکه با پذيرش رهيافت کثرت‌گرايانه به دين، دعاوي متضادي که در اديان وجود دارد و نيز اذعان به‌درستي همزمان آنها قابل توجيه نخواهد بود؛ اينکه چگونه سنت‌هاي مختلف ديني با پذيرش کثرت‌گرايي به تعهدات معرفت‌شناختي و هستي‌شناختي برخاسته از دينِ خود مي‌توانند همچنان وفادار بمانند؛ افزون بر اينکه تلقي نسبي‌انگارانه از حقيقت يا تحليل غيرشناختي از گزاره‌هاي ديني و اعتقادي با نصوص ديني و دعاوي دين و در يک کلام با هويت هر ديني در تعارض قرار مي‌گيرد.

معنای زندگی یکی از مهم‌ترین مسائل فلسفی است که تمام افعال و افکار انسان‌ها با آن مرتبط است. ازآنجاکه شناخت معنای زندگی، متوقف بر شناخت خود انسان است؛ درنتیجه نوع نگاه هر فرد به خود، تأثیر زیادی در پاسخ او به چیستی معنای زندگی خواهد داشت. گرچه صدرالمتألهين به‌طور مستقیم از معنای زندگی سخن نگفته است؛ ولی با بررسی انسان و ویژگی‌های آن به هدف از زندگی که یکی از معانی «معنای زندگی» است، پرداخته و معتقد است که انسان دارای هدفی است که باید آن را کشف کند و تمام اعمال و رفتار و نیات خود را برای رسیدن به این هدف به‌کار ببندد. در این نوشتار به روش تحليلي ـ توصيفي به‌دست می‌آوریم که حقیقت انسان به نفس ناطقه خویش است که دارای دو قوة عقل نظری و عقل عملی است؛ درنتیجه کمال حقیقی انسان به تکامل مرتبه عقلی آن است. با توجه به حقیقت انسان و کمال حقیقی آن، انسان دارای دو هدف میانی و نهایی در زندگی خواهد بود. قرب الهی هدف نهایی از زندگی انسان است که با تحقق آن، انسان به حیات و سعادت حقیقی می‌رسد.

یکی از بحث‌برانگیزترین شبهات مطرح در میان قدمای فلاسفه اسلامی، شبهة ابن‌کمّونه یا افتخارالشیاطین است. به اذعان بسیاری از متقدمین، این شبهه چالشی جدی را پیش‌روی حکمای آن زمان قرارداد؛ به‌طوری‌که پاسخ به شبهه را افتخارالملائکه نام نهادند. با نظر به برخی از برهان‌های روایی، همچون برهان فرجه، می‌توان پاسخی به شبهه داد که کارآیی خود را در تمامی نحله‌های فکر فلسفی اعم از اصالت وجود یا ماهیت حفظ کند. ما در این مقاله از طریق توصیف و تحلیل محتوا به‌دنبال بررسی شخصیت واضع شبهه به‌منظور ارائه تصویری روشن از مبدأ شبهه و تقریر برهان فرجه در خصوص چگونگی پاسخ به آن هستیم. به‌نظر می‌رسد شبهه ابن‌کمّونه زمینه‌ای مشترک در میان جهان‌شناسی مغان ایرانی و ثنویت آنها ازیک‌سو، و مباحث وجودشناختی در فلسفة مشاء از سوی دیگر داشته باشد. طبق پاسخ برهان فرجه فرض دو واجب بالذات مقتضی تسلسل و واجب‌الوجودهای بی‌نهایت خواهد بود.