جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله نقش قوه خیال نبی در کیفیت ابلاغ حقایق وحیانی به مردم از منظر فلاسفه (فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا) و میزان تطابق‌ نظریاتشان با آیات قرآن با روش توصیفی-تحلیلی با کمک اسناد کتابخانه‌ای بررسی شده است. از یافته‌های تحقیق به دست می‌آید که قوه خیال (متخیله) یکی از قوای باطنی نفس به تصرف و تألیف صور و محاکات حقایق عقلی می‌پردازد. به همین‌علت قوه خیال نبی، حقایق بسیط وحیانی را با محاکات و تمثّل، تنزّل داده و متناسب با قوای ادراکی مردم ابلاغ می‌نماید. فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا با اختلاف‌نظر اندکی، تعبیه معقول در محسوس برای قابلیت فهم حقایق والای وحیانی، رسالت نبوت نبی دانسته‌اند. بسیاری از آیات قرآن سخن از انزال و ذکر مثل برای بیان معارف الهی توسط خداوند و پیامبر عظیم‌الشأن دارند. چون تمثل و تنزل معارف عقلی که عبارتی از محاکاتست، فعالیت قوه خیال (متخیله) است، می‌توان دریافت آیات الهی نقش این قوه را در تنزّل می‌پذیرند. بنابراین با عرضه نظریات فلاسفه به آیات قرآن می‌توان تأیید آیات را بر دیدگاه‌های فلاسفه نتیجه گرفت.

وقتی نام هنرهای صناعی(صنایع دستی) به میان می¬آید ناخودآگاه ذهن ما به گذشته سیر می‌کند و ما را در عمق تاریخ پیش می¬برد، تا آنچه که پیشینیان برای حل مشکلات زندگی خود به کار می¬بستند را یادآور شود. هنرمند متفکر ایرانی در پی شناخت و دریافت جهانی ماورای جهان مادی اطراف خویش، آفرینش هنری را همانند وسیله و ابزاری پر ثمر در خدمت کشف و شهود و جستجوی خود میگیرد. خلاقیت و آفرینش هنری از ابتدا نزد هنرمندان ایرانی، در محدوده تلاشی فردی و تفکری مجرد و شخصی دنبال نشده، بلکه مبتنی بر نیازی جمعی در گستره بینش همگانی بوده است. هدف این پژوهش تعريف و سنجش خلاقيت در هنر در چارچوب نظري حكمت ایرانی است. در اين راستا مباني و اصول خلاقيت، نسبت خلاقيت و خيال، مباني خلاقيت هنري، نسبت صنعت و هنر در هنرهای صناعی درحكمت ایرانی را مطرح می‌نماید. یافته‌های تحقیق کنونی نشان داد که بر اساس دلالت¬های فلسفی حکمت ایرانی مفهوم خاصی از خلاقیت هنری ارائه داد که بر پایه نور، روشنایی، ظلمت، بهره گرفتن از عناصر طبیعی، جهان بینی و خداشناسی شکل گرفته است. همچنین تحقیق حاضر نشان داد که میتوان از این نظریات، ملاکی برای سنجش خلاقیت هنری در آثار صناعی به دست آورد و این خلاقیت هنری هم با ترازوی معنا و هم صورت قابل سنجش است.

يكي از مهم‌ترين ابداعات ملاصدرا نظريه‌ي او در خصوص معاد جسماني است كه با اتكا بر مباني جهان‌شناختي و معرفت‌شناختي ويژه‌ي حكمت متعاليه، تلقي متفاوت و منحصر به فردي از معاد جسماني ارائه كرده است. ملاصدرا در آثار مختلف خود بحث معاد جسماني را با ذكر چندين مساله به عنوان مقدمات بنيادين معاد جسماني شروع مي‌كند اما بي‌ترديد معاد جسماني ملاصدرا به طور مستقيم ريشه در برخي ديگر از انديشه‌هاي بنيادين ملاصدرا هم دارد و يكي از اين انديشه‌هاي بنيادين ملاصدرا تعريف او از مجرد و مادي است تعريفي كه نقشي بنيادين در تصوير ملاصدرا از معاد جسماني دارد. تعريف ملاصدرا از مجرد و مادي به عنوان امري تشكيكي و بدون مرز قطعي، منجر به تشكيكي و ذومراتب شدن معاد انسان‌ها بر حسب مرتبه تجرد و ماديت آن‌ها و سعادت و شقاوت حاصل از آن شده و تبيين‌كننده‌ي جسم در مراتب عود و معاد انسان در انديشه‌ي او بوده است. در این مقاله کوشیده‌ایم نخست به معرفی دو مفهوم مادی و مجرد پرداخته تا بر اساس برداشت ملاصدرا از این دو مفهوم به این بپردازیم که چگونه به اثبات معاد جسمانی می‌رسد و این دو مفهوم چه تاثیری در باور او به معاد جسمانی دارد. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی و تحلیلی است.

شهود در علوم مختلف روشی برای رسیدن به پاسخ بدون حل گام‌به‌گام مسأله است. این نوع تفکر در روانشناسی فلسفی با ویژگی‌هایی همچون خودگواهی، برون‌گرایی، انکشافی و سرعت معرفی می‌شود. سوال محوری این تحقیق، بدین‌‌قرار است که آیا شهود در حکمت متعالیه مورد ملاحظه قرار گرفته است؟ در صورت پاسخ مثبت، معادل آن در حکمت صدرایی چیست و چه مشخصاتی دارد؟ ارتباط شهود با شهود عرفانی و حدس از دیگر مسائل این تحقیق است. بنابر یافته‌های این تحقیق تحلیلی- تطبیقی، معادل شهود در حکمت متعالیه، «حدس کشفی» است که در علوم مختلف منجر به دریافت پاسخ بدون حل گام‌به‌گام مسأله و حدود وسط است. این روش شناخت، باعث سریع‌تر رسیدن به نتایج و نظرات نو و جهش­های علمی است. این تفکر، نیازمند استعداد ذاتی (قوة حدس) و دارای خصوصیات برآمده از نفس، اشراقی و سرعت است. محتوای شهود، شامل بدیهیات و مقولات ماقبل تجربه نیست و امکان خطا در آن وجود دارد. نیل به بینش‌ها و مقامات عرفانی نیازمند هوش معنوی است و پرورش آن نیازمند تعلیم و سیر و سلوک برای تزکیه است. اما حدس کشفی منجر به جذبه و تسریع در شهود عرفانی است.

با مطالعة رویکردهای کلامی و فلسفی محرز می‌شود که متکلمان و حکمای اسلامی تبیینات متفاوتی از «معیّت» حق‌تعالی با خلق ارائه داده‌اند. اشاعره با توجه به مبانی خود، معیّت وجودی حق‌تعالی و مخلوقات را بر نتابیده و با ارائة تفاسیر مختلف از معیّت در آیة شریفة «و هوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ»، نوعِ معیّت را معیّت علمی دانسته‌اند. حال آنکه از‌منظر ملاصدرا در این آیة شریفه هم معیّت علمی قابلیت طرح دارد و هم معیّت وجودی. متکلمان در تبیین معیّت علمی حق‌تعالی، از براهین اتقان صنع و برهان قدرت و اختیار بهره می‌گیرند. آن‌ها اغلب معیّت علمی خداوند را فرع بر قدرت او می‌دانند. در‌حالی‌که بر‌مبنای اصول حکمت متعالیه، معیّت فرع بر وجود و وجود نیز با علم مساوق است. معیّت علمی حق‌تعالی هم بر‌مبنای اصالت وجود وحدت تشکیکی و هم بر‌مبنای اصالت وجود وحدت شخصی، قابل تفسیر است. ملاصدرا در تبیین معیّت قیومیة حق‌تعالی با دیگر وجودات هستی، از قاعدة بسیط‌الحقیقه و وجود رابط معلول و روایات دینی بهره می‌گیرد و رابطة نفس و بدن را بهترین مثال برای تقریر معیّت حق‌تعالی ذکر می‌کند. در این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی سعی بر این است که به بررسی و تحلیل آیة شریفة «و هوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ» از‌دیدگاه اشاعره و ملاصدرا پرداخته شود و نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها در این زمینه تبیین گردد. ملاصدرا در تبیین معیّت مطرح در این آیة شریفة، به معیّت علمی مطرح در اقوال متکلمان بسنده نمی‌کند، بلکه با طرح معیّت وجودی و قیومی، رابطة حق با خلق را تبیین می‌کند. بر‌مبنای احاطة قیومی، معلول خالی از وجود علت نیست و علت نزدیک‌تر از معلول به ذات معلول است.

پرسش از نحوه صدور کثرات از مبدأ واحد از اساسی ترین مسائل در فلسفه و عرفان اسلامی است. قاعده الواحد بر صدور معلول واحد از واحد حقیقی دلالت دارد، در حالی که وجود کثرت امری بدیهی است. حکمای مشاء با تبیین صدور عقول طولی و حکمت اشراق با معرفی نور اقرب این چالش را پاسخ داده‌اند. در عرفان نظری صادر اول، حقیقت محمدیه و نخستین تجلی مطلق تلقی شده است. صدرالدین قونوی صادر اول را حقیقتی اطلاقی و بسیط می‌داند که عقل اول تنها یکی از تجلیات آن است. فناری در نقد حکمای مشاء، صادر اول را وجود محض و فاقد ماهیت معرفی می‌کند. ملاصدرا با ارائه نظریه وحدت وجود و تحلیل علیت بر مبنای تشأن و تجلی، دیدگاه‌های فلسفی و عرفانی را جمع نموده و عقل اول را همان صادر اول دانسته است. این مقاله به تحلیل دیدگاه قونوی و تطبیق آن با اندیشه ملاصدرا می‌پردازد.

یکی از مباحث مهم کلامی، معاد جسمانی و مواقف بعد از قیامت است. یکی از مواقف قیامت، موقف صراط است. تبیین های متفاوتی از مواقف قیامت در بین متکلمان وجود دارد. موقف صراط موقفی است که در قیامت همه انسان­ها باید از آن عبور کرده تا به بهشت برسند. متکلمان اسلامی با مبانی خاص خود به تبیین این موقف پرداخته و برخی آن را مانند پل­های دنیایی تفسیر کرده و معتقدند بر روی جهنم پلی کشیده شده است که از شمشیر برنده­تر و از مو نازکتر است. ملاصدرا با اعتقاد به معاد جسمانی-روحانی به کمک مبانی فلسفی خود به تبیین موقف صراط پرداخته است. از نظر او صراطی که نفس در زندگی پس از مرگ با آن رو به رو می‌شود چیزی غیر از زندگی دنیوی او نیست و صراط اخروی نمودی از صراط دنیوی نفس می‌باشد. از نظر ملاصدرا صراط به صراط تکوینی و تشریعی تقسیم می­شود که صراط تکوینی شامل حرکت جوهری تمام موجودات طبیعی، نباتی و حیوانی می‌گردد، اما صراط تشریعی مختص انسان است. این صراط نیازمند دو بال نظر و عمل است و با وجود هر دوی آنها تکامل می‌یابد و کمال انسان نیز در گرو به کار بردن این دو بال خواهد بود.