جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خیال در معرفت‌شناسی صدرالمتألهین، گاه تمایل به ابن‌عربی و نقش عظیم و مافوق عقلی آن داشته و گاهی هم گرایش به سوی مشاء و منزلت مادون عقلی آن دارد. گرچه جایگاه ویژه در نظام فلسفی صدرالمتألهین، متعلق به عقل است، اما آنجا که عقل در درک مسائلی عاجز مانده، روی به سوی خیال کرده و خیال انسانی مجرد و قائم به نفس انسانی را با طی حرکت جوهری، حلاّل بسیاری از مسائل، از جمله درک صفات ثبوتی وتشبیهی الهی، تعالیم وحیانی نبی و حل مسئلة معاد جسمانی می‌داند. هدف از این پژوهش تبیین چالش این حکیم متأله در مواجهه با رویکرد عرفان و فلسفه با خیال است که با اتکا به روش توصیفی ـ تحلیلی ارائه شده است. صدرالمتالهین خیال را دارای مراتب می‌داند و با توجه به مراتب تشکیکی خیال، خیال منتسب به حس را منشأ تصویر و تمثیل و خیال منتسب به عالم ملکوت را، مدخل الهام و وحی می‌داند. تعهد او به عقل فلسفی موجب شده تا از بعد فراعقلی خیال تنها در جایی که عقل از درک آن عاجز است، بهره جوید.

معراج پیشوای گرانقدر اسلام (ص)، بدون تردید یکی از وقایع بسیار مهم دوران رسالت آن بزرگوار است. این پژوهش به بررسی این بحث به صورت فلسفی از دیدگاه ملاصدرا پرداخته است. با توجه به مبانی فلسفی ملاصدرا دو مبنای اصالت وجود و حرکت جوهری در بحث معراج دخالت دارند؛ همچنین اصول مربوط به مراتب عالم هستی، مراتب نفس، اصول یازده گانه معاد، و به ویژه قوه خیال نیز ارتباط مستقیمی با معراج پیامبر و توجیه واقعی بودن آن دارند. در سفر معراج، پیامبر آنچه در مراتب سه‌گانه عوالم در نفس الامر موجود است را مشاهده کرد؛ و به تعبیر دیگر پیامبر در این سلوک به حاق واقع آنچنان که هست، دست یافت. در این پژوهش بر اساس مبانی فلسفی ملاصدرا، درصدد پاسخ گویی به سه سؤال برآمدیم؛ سؤالات به ترتیب عبارتند از: آیا از نظر ملاصدرا معراج در خواب بوده است یا در بیداری؟ جسمانی بوده یا روحانی؟ با بدن دنیوی رخ داده یا با بدن مثالی و عقلی؟ نتیجه‌ای که برای نگارنده حاصل شد، این بود که از نظر ملاصدرا معراج در بیداری رخ داده، و نیز علاوه بر بُعد روحانی، دارای بُعد جسمانی نیز بوده است. در خصوص کیفیت بُعد جسمانی، نتایج این بررسی نشان می‌دهد که از نظر ملاصدرا، معراج نبوی در عوالم ملکوت و جبروت، هم با روح بوده و هم با جسم؛ ولی جسم آن حضرت در آن عوالم، همانند جسم دنیایی، جسم مادّی نبوده؛ و بدن آن حضرت در هر عالمی متناسب با آن عالم بوده است. سیر آن حضرت از مکّه تا بیت المقدّس با بدن مادّی، در عالم مثال با بدن مثالی و در عالم عقول با بدن عقلی بوده است؛ و در فراتر از عالم عقول (عرش و مافوق آن) با روح بوده است که موجودی فراعقلی و از سنخ ظهورات اسمائی است.

در این نوشتار، با توجه به دیدگاه‌های فلسفی ملاصدرا، به بررسی مناسبت علم و کمال‌جویی موجودات مادی می‌پردازیم. ملاصدرا با اثبات «شوق هیولی به صورت» و ارائۀ نظریۀ «حرکت جوهری» و همچنین اشاره به سریان «عشق» در کائنات؛ صفحه‌ای بدیع از تکاپوی هستی به سوی منزل مقصود به نمایش می‌گذارد و شوق و حرکت و عشق موجود در مجموعۀ هستی را همراه و قرین علم توصیف می‌کند که باعث استکمال عمومی و گستردۀ موجودات (مادی) و ارتقاء درجۀ وجودی آنها و رهسپاری هدفمند به سوی «کامل مطلق» (واجب تعالی) می‌شود. همچنین ملاصدرا با تأثیرپذیری از آیات قرآن و کلام عرفا، مناسبت مابین اجزاء هستی و غایت کمال‌طلب آن‌ها را روشن می‌سازد و با نگاه توحیدی خود، تفسیر آیاتی نظیر «الا الی الله تصیر الامور» را این می‌داند که همۀ هستی از جانب حق است و به سوی حق تعالی در حرکت است. پی‌بردن به عالمانه‌بودن حرکت و شوق و عشق در مسیر استکمال (در موجودات مادی) رویکرد و جهان‌بینی ما را در قبال آفرینش متحول می‌سازد.

در پژوهش پیش رو، مسئله اصلی تحلیل اثر گزاری آموزه های اسلامی بر مسئله جاودانگی نفس، مطابق با دیدگاه محقق طوسی و ملاصدرا و در پی آن نمایان ساختن میزان همراستایی انظار با منابع دینی در این خصوص است. از نگاه آموزه های اسلامی معادِ نفوس از باورهای مسلّم در دین مقدس اسلام است و در آیات و روایات، به ابعاد گوناگون این مسئله، تأکیدهای فراوانی شده است. اثر گزاری آموزه های اسلامی در بحث جاودانگی نفس را می توان در چهار زمینه ملاحظه نمود: نخست، از حیث اصل بقاء نفس؛ دوم، معاد روحانی؛ سوم، معاد جسمانی و چهارم، خلود و ابدیت نفس است. مباحث این پژوهش که با شیوه اسنادی ـ تحلیلی به سامان رسیده، حائز یافته هایی بدین شرح است: هرچند که مطابقت و تأثّر مباحثِ محقق طوسی و ملاصدرا از آموزه های اسلامی در بحث جاودانگی و بقاء نفوس، به طور اساسی مشهود می باشد؛ اما ادله ملاصدرا بر اثبات بقای تمام نفوس با مدعایش سازگار نیست. مطلب دیگر اینکه، تحقیق در دیدگاه این دو اندیشمند، هر چند عدم تأثیر پذیری از آموزه های اسلامی در مسئله معاد روحانی را روشن می سازد؛ اما در مسئله معاد جسمانی و بحث خلود نفس، آموزه های اسلامی کاملا بر نگرش محقق طوسی اثر گزار بوده و موجب شده است که دیدگاه محقق طوسی در زمینه معاد جسمانی و خلود همسو با آموزه های اسلامی باشد، به گونه ای که محقق، اساسا بر مبنای آموزه های اسلامی، معاد جسمانی را اثبات کرده است. ملاصدرا نیز در اصل پذیرش معاد جسمانی، از آموزه های اسلامی متأثر است و تبیین و تحلیلی جدید و کاملا ابتکاری را مبتنی بر اصول متعدد برای اثبات کیفیت معاد جسمانی مطرح ساخته است. در رابطه با خلود نفس، هر چند که در اصل این بحث دیدگاه ملاصدرا متأثر و همساز با آموزه های اسلامی است؛ اما در تحلیل علمی جاودانگی عذاب کفار در جهنم، دیدگاه ملاصدرا با ظاهر آموزه اسلامی ناسازگاری وجود دارد، هرچند نظر نهایی ایشان، مبنی بر دوام عذاب بر کفار در جهنم، حکایت از أثر گزاری آموزه های اسلامی بر دیدگاه ایشان در این مسئله است.

مسئله معاد و حشر نفوس یکی از اصول دین و ضروریات اسلام و اصول اعتقادی تمامی مسلمانان است. همچنین از مسائل مورد توجه در فلسفه است. اما در مورد اینکه حشر نفوس به چه گروهی از موجودات تعلق می گیرد، و چگونه است، دیدگاه های مختلفی توسط فیلسوفان و اندیشمندان مسلمان مطرح شده است. به دلیل پیچیدگی و دشواری موضوع می توان با بررسی و تحلیل دیدگاه متفکران به رفع ابهامات موجود دراینبار کمک کرد. لذا این مقاله با تحلیل دقیق دیدگاه های فلاسفه ای همچون ابن سینا و ملاصدرا در تشریح این مسئله مهم، گذری بر مبحث معاد و تفاوت دیدگاه های این بزرگان، مراتب و اقسام نفوس، تجرد خیال و نحوهی حشر نفوس پس از مرگ را ترسیم و سرانجامِ هریک را تشریح می کند. ابن سینا با تقدم بر سایر حکیمان و فیلسوفان مسلمان ازجمله مهمترین اندیشمندانی است که در این عرصه نظراتی خاص داشته است و بر اساس سیر فلسفی خود به تشریح و تحلیل حشر نفوس پرداخته است. تحلیل ملاصدرا در مسئله حشر نفوس با وجود برخی اختلاف در جزئیات مانند تحلیل ابن سینا است و از مکتب او نشات گرفته است. در بحث حشر نفوس بین دیدگاه های ابن سینا و ملاصدرا تفاوت هایی وجود دارد از جمله معاد جسمانی،حشر موجودات اعم از نباتات، حیوانات و جمادات که بیان خواهد شد.

یکی از دشوارترین و حساس ترین بحث‌ها در میان عالمان مسلمان، کیفیت معاد جسمانی است، بزرگان فلسفه تلاش‌های فراوانی برای تبیین و تقریر آن نموده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند‌. ملاصدرا با تببین مقدمات یازدگانه در کتاب اسفار، براین باور است که نفس انسان که در این جهان همراه با بدن جسمانی و ماده خویش است، پس ازمرگ وجدا شدن ازبدن، طبق ملکات نفسانی خود و به کمک قوه خیال، بدنی لطیف برای خویش خلق می‌کند‌‌‌‌‌‌‌ و با آن همراه می‌شود. وی معتقد است که نفس انسانی هیچ تغییر نکرده و همان نفسی است که قبلاً در دنیا موجود بوده، بدن او نیز برای همان نفس و نفسش متحد با همان بدن محسوب می‌شود. ایشان در موارد متعددی تصریح می‌کند‌‌‌‌‌‌‌ که آنچه در معاد بر می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گردد، از نظر نفس و بدن، عین همان انسان دنیایی است، زیرا تشخص و بقاء انسان، به نفس اوست، نه به جسم او؛ به گونه‌ای‌‌‌‌‌‌‌ که اگر کسی او را ببیند، خواهد گفت که او همان شخصی است که در دنیا بوده است. دیدگاه ملاصدرا همسو با نظرگاه قرآنی است، زیرا بیشتر آیات قرآنی اصل معاد جسمانی را اثبات می‌کنند و کاری به کیفیت آن ندارند، و اگر بعضی از آیات به کیفیت آن اشاره کرده‌اند، در حقیقت مثلیت بدن اخروی را با بدن دنیوی اثبات می کنند نه عینیت آن را، که ادعای ملاصدرا هم مثلیت این دو بدن است؛ پس بدن جسمانی اخروی به عین ماده عنصری و بدن دنیوی نخواهد بود بلکه به مثل آن است. ملاصدرا در مباحث خویش، روی دو نکته تأکید ویژه دارد: یکی آن که عالم آخرت تام است و دیگر اینکه عالم آخرت و عالم دنیا هم سنخ نیستند. این دیدگاه هماهنگ با آموزه‌های وحیانی است، زیرا از آیات قرآنی به دست می‌آید که حیات اخروی تکرار حیات دنیوی نیست. قرآن کریم از دنیا به نشئه اولی و از آخرت به نشئه اخری تعبیر فرموده است. همچنین با دلایل عقلی و نقلی ثابت می‌شود که جهان آخرت غایت زندگی دنیوی است، نه تکرار و باز گشت آن.

در هر عصر و دوره‌ای براساس سیر تفکر و اقتضائات آن مسائلی پر رنگ‌تر از سایر مسائل نمود پیدا می‌کند، که اندیشمندان آن دوره پیرامون آن به طرح نظر و ایده و نقد نظرات دیگران می‌پردازند. پوچ-گرایی در زندگی عصر حاضر که عصر صنعت و پیشرفت علم است به عنوان مقوله‌ای که تأثیر منفی آن تمام زوایای زندگی انسان نظیر اخلاقی، اجتماعی، سیاسی،و...مشهود و رو به گسترش است؛ افکار اندیشمندان را به خود جلب کرده است. پژوهش حاضر این مقوله‌ی منفی را براساس آراء دو اندیشمند ملاصدرا و اروین یالوم بررسی می‌کند. سؤال اساسی این مقوله که پژوهش در پی پاسخ آن در بررسی نظرات این دو اندیشمند است این است: چه تلقی و تفسیری از پوچ‌گرایی زندگی و مسائل پیرامون آن از نظر صدرا و یالوم وجود دارد؟ که دستاورد پژوهش عبارت است از: 1- ملاصدرا به عنوان فیلسوف و متأله مسلمان زندگی را بدون حضور خدا معنادار نمی‌داند. 2- او با طرح قوس نزول و صعود در ممکنات علاوه بر اعتقاد به حرکت از نقص به کمال رسیدن موجودات براساس حرکت در جواهر، یکی بودن مبدأ و معاد را گوشزد می‌کند.3-ملاصدرا بر اساس اصالت وجود، زندگی را از جهت وجود داشتن دارای ارزش می‌داند و مرگ را جهت استکمال نفس ضروری دانسته و آن را پایان زندگی و نابودی نمی‌داند.4- ملاصدرا با بیان لزوم جاودانگی نفس، فناپذیری انسان که یکی از بنیان پوچی است را مردود اعلام می‌کند. 5-او با اصل وحدت شخصی و تشکیکی وجود، ریشه و اصل همه موجودات را یک حقیقت می‌داند و انسان را بی‌هدف و بیگانه‌ای در جهان هستی نمی‌پندارد. برخلاف دیدگاه صدرا، یالوم معتقد است:1-خلقت جهان و انسان را بدون هدف و تصادفی است.2- اساساً اعتقادی به مبدأ و معاد و یکی بودن آن ندارد 3- او مرگ را پایان زندگی می‌پندارد 4- یالوم زندگی را در اصل پوچ و بی‌معنا می‌داند و معتقد است این خود فرد است که باید به آن معنا دهد.5- یالوم انسان را موجودی تصادفی و بی‌هدف و پرتاب شده به جهان هستی فرض می‌کند. ولی او هم مانند صدرا زندگی را بی-ارزش نمی‌داند.6-تاکید او بر ارتباط صمیمانه انسان‌ها با یکدیگر است که هم هراس از مرگ را کاهش می‌دهد و هم بر معنای زندگی می‌افزاید. بنابراین، ملاصدرا با رویکردی غایت‌گرایانه و الهی و یالوم با رویکردی پوچ‌گرایانه و غیر الهی در صدد پاسخ به این سؤال برآمدند.

«تعلیم و تربیت انسان» از یک سلسله مبانی انسان‌شناسی برخوردار است که بیانگر پیوند مسئله تعلیم و تربیت با سلسله مباحث نفس‌شناسی فلسفی است و همواره مورد توجه اندیشوران حوزه تعلیم و تربیت ازیک‌سو و پژوهشگران حوزه انسان‌شناسی از سوی دیگر بوده است. در این میان، اندیشه‌های مارتین هایدگر، فیلسوف مشهور و تأثیرگذار قرن بیستم در حوزه فلسفه غرب، و صدرالمتألهین، بنیان‌گذار حکمت متعالیه در حوزه فلسفه اسلامی، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. از رهگذر این جستار مشخص می‌شود که از سویی نقطه آغازین مباحث انسان‌شناسی در اندیشه هر دو شخصیت، سلسله مباحث هستی‌شناسی است؛ از سوی دیگر، هر دو اندیشمند با نگرش وجودی به نقد تعریف مشهور انسان به «حیوان ناطق» پرداخته‌اند. اندیشه‌های این دو فیلسوف در کنار اشتراکات، نقاط افتراقی نیز دارد که در نوشتار حاضر به آنها پرداخته شده است.

دیدگاه یاسپرس و ملاصدرا دربارۀ نسبت علیّت و آگاهی را می‌توان مبتنی بر رویکرد وجودی – استعلایی حاکم بر فلسفۀ ایشان به نحو تطبیقی بررسی نمود. هر دو اندیشمند، علیّت را به‌مثابه قاعده‌ای متعلق به عالم عینی لحاظ کرده و معتقدند علیّت در رابطه با هستی جهان و در مقام تحلیل روابط موجودات، نسبتی عمیق با شناخت برقرار کرده است و براین اساس علیّت را در مقام اثبات، ثبوت و تحقق شناخت مد ‌نظر قرار داده‌اند. اما در عین حال وجوه تمایزی میان دیدگاه ایشان به شرح ذیل وجود دارد: نخست، در مقام اعتبار اصل علیّت در شناخت مطلقِ هستی و هستیِ انسان؛ با توجه به اصالت وجود در اندیشة ملاصدرا، علیّت نقشی اساسی در شناخت آدمی برعهده دارد، اما از نگاه یاسپرس، شناخت این مسائل از دایرۀ جهان‌شناسی سنتی و مقولات پدیدارشناسانه خارج است. دوم؛ معنا و حدود آزادی، ناظر به نگرش آن‌ها به اصل علیّت، متمایز است، چنانچه یاسپرس، علیّت و ضرورت علّی را به دلیل مخالفت یا ایجاد محدودیت در آزادی انسان، نفی می‌کند، اما ملاصدرا، اختیار آدمی را به علم و آگاهی از مبادی اعمال و رفتارش نسبت می‌دهد و اعتقاد دارد انسان، مختار است از آن ‌جهت که مجبور است و مجبور است از آن‌ جهت که مختار است. در نهایت به نظر می‌رسد ملاصدرا با توجه به قوس صعود و عین‌الربط دانستن انسان، علیّت را موضعی برای قوام استعلای آدمی می‌‌داند، حال‌ آنکه یاسپرس، انکار علیّت در حوزة اراده و رفتار انسان را مبنایی برای توجیه استعلا قرار می‌دهد.

یکی از مهم‌ترین مباحث حکمت صدرایی حرکت جوهری است. بر اساس تشکیک وجود، وقوع حرکت جوهری به نحو اشتدادی، امری ممکن، بلکه واقع‌شده است. تشریح این نظریه که انسان وجودی سیّال دارد، یکی از راهبردی‌ترین مباحث درباره نفس انسانی را روشن می‌سازد. از دیگر سو، دازاین به مثابۀ مسئله‌ای محوری در اندیشه هایدگر، حقیقتی ثابت نیست؛ بلکه دارای ابعاد و اطوار گوناگونی است. با توجه به جایگاه حکمت صدرایی و نیز اندیشۀ هایدگر، مقایسه میان سیالیت انسان در نظریۀ حرکت جوهری صدرایی و اطوار دازاین در نگرش هایدگر می‌تواند زوایای پنهان و ابعاد وجودی بیشتری از انسان را روشن سازد. بر این اساس، در نوشتار حاضر، برای فهم چگونگی سیالیت انسان، نخست ابعاد شش‌گانه حرکت جوهری نفس از منظر صدرا و سپس اطوار دازاین از منظر هایدگر توضیح داده شده است تا زمینه برای مقایسه این دو نظرگاه فراهم گردد. فضای فکری این دو فیلسوف، بیانگر مبانی متفاوت آنهاست. با این‌ همه، در برخی ابعاد حرکت مانند مسافت، میان دو فیلسوف اشتراک ‌نظرهایی را می‌توان یافت. البته نقاط اختلاف بین این دو متفکر دربارۀ انسان و مسیر‌های ممکن او در زندگی بسیار است