جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مشهور است که ابن سینا برای اثبات وجود واجب‌الوجود سه برهانِ علیت، حرکت و وجوب و امکان را اقامه کرده است. با اندک تأملی روشن می‌شود که هیچ‌کدام از براهین مزبور، برهان ابتکاری ابن سینا نیستند و این سه برهان در آثار ارسطو، کندی و فارابی به‌وضوح مطرح شده‌اند؛ لذا برهان ابتکاری ابن سینا در اثبات وجود واجب‌الوجود، برهانی است که لازمۀ نظام فلسفی اوست؛ یعنی برهان مبتنی بر تحلیل عقلی «وجود»، که می‌توان آن را «برهان سینوی» یا «برهان ابن سینایی» نامید. ابن سینا با تحلیل عقلیِ وجود، به‌مثابۀ حقیقت معقول، وجود واجب و صفات و افعال واجب را اثبات می‌کند. حال آنکه در براهین سه‌گانۀ یادشده با پیش‌فرض وجود ممکن، به اثبات واجب پرداخته می‌شود. در این مقاله با استدلال‌ها و شواهدی نشان می‌دهیم که برهان اصلی و ابتکاری ابن سینا بر نظریۀ او دربارۀ وجود مبتنی است. وجود در اندیشۀ ابن سینا حقیقتی متافیزیکی و پیشینی است. تأمل در نظریۀ ابن سینا دربارۀ وجود، روشن می‌کند که برهان وی از جنس برهان وجودی آنسلم و دکارت نیست و در معرض انتقادات کانت قرار نمی‌گیرد. با این مبنا، ابن سینا اولین ارائه‌دهندۀ برهان وجودی است که ضمن تقدم بر فلاسفه‌ای چون آنسلم، تفاوت بارزی نیز با آنها دارد.

رهیافت سینوی در نظریۀ تعریف، تبیین و توسعۀ نظریۀ تعریف ارسطویی است. او نظام تعریف ارسطو ـ‌ يعني تعریف اشیاء بر اساس تحلیل ماهیت آنها به جنس و فصل‌ ـ را پذیرفته و آن را بسط داده است. علاوه بر این، دیدگاههای نوآورانه¬يی را نیز به آنها افزوده که کمتر به آنها توجه شده و محققان و پژوهشگران بصورت منسجم و ساختارمند آنها را تنظیم و تبیین نکرده¬اند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی نظریۀ تعریف سینوی را در ساختاری منجسم بيان کرده و نحوۀ مواجهۀ ابن‌سينا با دیدگاه ارسطو و فارابی را تحلیل کرده است. همچنین نوآوریهای ابن¬سینا در مسئلۀ تعریف را برشمرده و با تأکید بر جنبه¬های کمتر شناخته شدۀ آن، به این پرسشها پاسخ داده است: چگونه و با چه توضيحي ناشناختنی بودن فصل اشیاء با نظریۀ ابن‌سینا در تعریف و شناخت اشیاء سازگار است؟ آیا نظریۀ تعریف سینوی صرفاً معطوف به امور ماهوی است یا گسترۀ آن شامل امور غیرماهوی نیز میشود؟ ابن¬سینا چه سازوکاری برای تعریف امور غیرماهوی ارائه کرده است؟

به دنبال روی دادن پدیده­های ناگواری چون بیماری­های فراگیر، سیل، زلزله، جنگ و نظایر آن و قربانی شدن انسان­های زیاد در یک برهه­ی زمانی کوتاه و ناتوانی انسان در کنترل و مهار آن پدیده­ها، ذهن انسان­های خداباور در رابطه با صفات الهی، به ویژه خیر محض بودن و نیز عنایت او نسبت به جهان هستی، دچار چالش هایی می شود که در طول تاریخ علم به صورت چالش شر مطرح شده است. رفع این چالش از افکار عمومی، همیشه دغدغه­ی متفکران خدا­باور بوده است و آن­ها را بر آن داشته تا به نحوی بین خدای خیر محض و جهان مادیِ مملو از شرور، ارتباط صحیحی برقرار نموده و نشان دهند شر ناشی از نواقص موجود در عالم ماده است و ربطی به خدای خیر ندارد. در این مقاله تلاش می­شود پاسخ فیلسوفانه­ی ابن­سینا و عارفانه­ی ملاصدرا و عرفا تبیین شود و بر این نکته تأکید شود که چون شر از ناحیه­ی کثرت و ماهیت مطرح می­شود، امری ذهنی است و وجود خارجی ندارد، اگرچه عدمی هم نیست و همانطور که کثرت و ماهیت به تبع وجود و وحدت، در خارج موجود است، شر به تبع وجود در خارج موجود می­شود. ضمناً نشان داده می شود پاسخ عرفانی ملاصدرا تکمله­ی پاسخ فلسفی ابن­سینا و سازگار با مبانی حکمت متعالیه­ی وی است و در واقع پاسخ فلسفی ابن­سینا در حکمت بحثی مفید فایده است و پاسخ عرفانی ملاصدرا در حکمت شهودیِ تأیید شده در حکمت سینوی و بسط یافته در حکمت صدرایی کارایی دارد.

از جمله مسائل مابعدالطبیعه، مسأله جواهر مفارق و نحوه شناخت مفارقات است. پیچیدگی بحث شناخت جواهر مفارق تا حدّی است که فیلسوفان هنگام بررسی و تأمّل در باب آن، آراء متفاوت و گاه متعارضی را ارائه می‌دهند. از جمله اندیشمندان دوره میانه، می‌توان به ابن‌سینا و توماس آکوئینی اشاره کرد که هر یک از ایشان با ذکر دلایلی و شواهدی چند دو نظر مقابل در خصوص شناخت جواهر مفارق اعلام می‌دارند، چنانکه در برخی موارد شناخت جواهر مفارق را برای نفس انسانی ممکن می‌دانند و در مواردی نفس انسانی را قادر به شناخت نمی‌دانند. با این وصف اگرچه آراء دو اندیشمند مردّد و ناسازگار می‌نماید اما با تحلیل آراء ایشان و به دنبال ارائه تقسیم ثُنائی برای شناخت، یعنی شناخت حقیقت و شناخت حقیقی، می‌توان تعارض ظاهری را مرتفع ساخت و در نهایت اعلام داشت که به اعتقاد هر دو اندیشمند نفس انسانی قادر به شناخت حقیقت جواهر مفارق است، با این تفاوت که از نظر ابن‌سینا شناخت حقیقت منوط به افاضه عقل فعال بیرونی است، حال آنکه از نظر آکوئینی شناخت حقیقت مستلزم اِعداد عقل فعال درونی است؛ و از سوی دیگر هر دو اندیشمند اتفاق نظر دارند بر اینکه شناخت حقیقی جواهر مفارق برای نفس انسانی امکان‌پذیر نیست، بلکه شناخت حقیقی مختص جواهر مفارق و خداوند است، و در نهایت اینکه از طریق علم حصولی نمی‌توان به شناخت حقیقی مفارقات نائل شد.

انسان‌ها در زندگی روزمره خود با انواع هیجانات رودررو هستند. هیجانات به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می‌شوند. در نوع دوم افراد تلاش برای اجتناب و رهایی از آن‌ها دارند. هیجان‌ها از منظرهای فلسفی، زیستی و روان‌شناسی قابل مطالعه هستند. کندی، محمد‌بن زکریای رازی و ابن‌سینا از فیلسوفانی هستند که درباره هیجان حزن وخوف بحث کرده‌اند. ابویوسف‌بن اسحاق کِندی در رساله خود به آسیب شناسی ریشه‌ای حُزن می‌پردازد و سبب حُزن را یا فقدان محبوب و یا عدم تحقق مطلوب معرفی می‌کند و ریشه آن را دلبستگی به دنیا و پندار ثبات داشته‌ها می‌داند. محمد‌بن زکریای رازی با پیش گرفتن روش اعتدالی هدفش را سلامت محوری قرار می‌دهد. رویکرد وی در سلامت، معطوف به جسم و روان است. حزن و غم از منظر وی مذموم بوده و عدم اعتدال مزاج و پندارِ ثبات داشته‌ها، عوامل ایجادی آن است. حفظ اعتدال مزاج، منفی انگاری داریی‌ها و اصلاح نگرش ثبات داشته‌ها از جمله روش‌های درمانی مورد توجه رازی در طب روحانی می-باشد. ابن‌سینا در مواجهه با حزن دو رویکرد سلامت محور و کمال محور دارد. وی حزن و خوف را دارای بعد مثبت و منفی می‌داند. در درمان غم و اندوه و خوف مذموم، به امری فراتر از سلامت تن می‌اندیشد. افزون بر عامل از دست دادن داشته‌ها، نرسیدن به خواسته‌ها را نیز عامل حزن دانسته است. درمان پیشنهادی اول وی اخلاقی ـ قناعت است. پیشنهاد دوم وی فلسفی ـ تغییر نگرش به ثباتِ داشته‌ها و پی جویی امور عقلی ـ است. پیشنهاد سوم وی عرفانی ـ اتصال به ذات لایزال الهی و معشوق حقیقی می‌باشد.

بر اساس نظریه علم ابن­سینا، علم عقلانی انسان بر اساس حلول صور معقوله در نفس توضیح داده می­شود. در این یادداشت کوتاه، نشان داده خواهد شد که حلول صور معقوله در نفس با تجرد نفس ناسازگار است.

در میان هنرها، فیلم به دلیل دارا بودن ویژگی‌های منحصر به فردش از اهمیت زیادی برخوردار است. یکی از مسایل مهم در فلسفۀ فیلم، مسئلة «ادراک» است. تبیین و بررسی چیستی و چگونگی ادراک فیلم، زمینة پرداختن به مسایل دیگر در زمینۀ نسبت فیلم و شناخت است. در میان نظریه‌های فیلم، جریانی با عنوان «نظریة شناختی» پدید آمده است که به مسایلی از این دست می‌پردازد. در این پژوهش، با بهره‌گیری از روش گردآوری کتابخانه‌ای و تحلیل کیفی محتوا، ادراک فیلم در بستر نظریة ادراک ابن سینا تبیین می‌شود. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ادراک فیلم از مرتبة ادراک حسی آغاز و تا مرتبة ادراک عقلی متناسب با گونه‌های فیلم ادامه دارد. چیزی که تماشاگر می‌بیند، ترکیبی از نور رنگی و پرده است و زمان و مکان را نیز در همین قالب ادراک می‌کند. همچنین فلسفة ابن سینا قابلیت بحث فلسفی در بارة فیلم را دارد و پژوهش‌هایی از این دست، می‌تواند بستر تدوین نظریۀ شناختی فیلم در زمینة فلسفة اسلامی باشد.

شيخ الرئيس، پس از اثبات عقلي نبوت خاتم الانبيا در رساله حاضر، به تاويل آيات «نور» و «علي العرش استوي» و تاويل ملك، ثواب و عقاب، بهشت و ابواب هشتگانه آن، جهنم و ابواب هفتگانه آن پرداخته است. (حبيب الله عظيمي) يا «رسالة في اثبات النبوة و تأويل مراميزهم» يا به نقل مهدوي: «في ازالة الشكوك في النبوة و تأويل رموزهم و امثالهم» . بياني فلسفي است از ابن سينا براي نبوت ابن سينا در اين رساله مانند «اضحويه» و معراجنامه همه پديده هاي آن جهاني را روحاني و متافيزيك تفسير مي كند نه جسماني و مادي؛ عرش و كرسي، كيفر دوزخ و پاداش بهشت درهاي آنها را به معاني روحاني تأويل مي نمايد (علينقي منزوي) آغاز كتاب: بسمله. و به نستعين عونك يا لطيف سألت اصلحك الله تعالي ان اجعل جل ما خاطبت به في ازالة الشكوك المتاكده عندك في تصديق النبوة لاشتمال دعاويهم علي ممكن سلك به سلك الواجب و لايقيم عليه حجة لا برهانيه و لاجدلية و منها ممتنعة يجري مجري ... انجام كتاب: و السبعة المؤدية الي النار سمت ابوابا لها و الثمانية المؤدية الي الجنه سميت ابوابا لها فهذا ابانة جميع المسائل علي الايجاز. [دانشگاه تهران 6/2434؛ مجلس سنا 2/189؛ الهيات تهران ص 364؛ مرعشي 18/86؛ كتابخانه ملك 8/45؛ الهيات تهران ص 144؛ عكسي مركز احياء ميراث 5/297؛ التراث العربي 1/43؛ الذريعة 1/100-101 شماره 492؛ مجلس شورا 10/615 و 23/605؛ فهرست مصنفات از مهدوي ص 2-3 و ص 200؛ فيلم دانشگاه 1/613؛ فهرست دانشگاه 3/112؛ مهدوي 3؛ فهرست سپهسالار 3/35؛ الهيات تهران ص 338؛ الذريعة 1/100؛ ف مرعشي، 18/86؛ ف مجلس 2/392؛ معجم المطبوعات العربية 1/129؛ كتابخانه ملي 13/215 و 11/586؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1595؛ فيلم دانشگاه 1/440 و 1/577؛ ‌دانشگاه تهران 9/1120؛ نشريه 4/444؛ الذريعة 24/40؛ فهرست الفبايي آستان قدس رضوي ص576؛ الهيات مشهد 2/201؛ مجمع علمي 3/248؛ دبا 4/1 واژه ابن سينا؛ مهدوي، فهرست مصنفات2؛ ذريعه 1/100 «اثبات النبوة و تأويل ما في كلمات الانبياء من الرموز»؛ اعلام 2/1033 سينا؛ طبقات 5/63؛ مشار، مؤلفين 2/779-800]

بی‌علقگی یا داوری آزاد در زیبایی‌شناسی به­ معنای لابشرط ­­بودن یا فاقد هرگونه علاقه بودنِ احکام زیبایی‌شناسی نسبت ­به احکام شناختی، اخلاقی، سودمندی است. احکام زیبایی‌شناسی به­ نحوی ضروری صرفاً از عین، نه از تصور مفهوم، خیر یا فایده‌مندی حاصل‌ می‌شوند و بررسی آثار ابن‌سینا نشان می‌دهد او بر استقلال یا بی‌علقگی ادراک لذت تأکید کرده است. وی در مسئلۀ لذت به ملائمت، یعنی خوشایندی اشاره کرده و آن را کمال و خیر قوۀ مدرکه یا فعل خاص قوۀ مدرکه دانسته است. ازنظر ابن ­سینا لذت فقط به ‏دلیل ملائمت حاصل می‌شود و هیچ چیز دیگری اعم­از گزاره‌های معرفتی و اخلاقی در حصول ملائمت یک قوه و به عبارتی، لذت یک قوه دخیل نیست. او ادراک زیبایی را مشروط و منوط به حصول ملائمت یا لذت دانسته است و بنابراین، داوری آزاد در ادراک لذت در زیبایی‌شناسی وی نیز وجود دارد؛ علاوه ­بر آن، او معتقد است زیبا فقط به ­خاطر زیبایی­اش انتخاب می‌شود و مورد ستایش و لذت قرار می‌گیرد؛ نه چیز دیگر. کانت در تبیین قوۀ حکم یا زیبایی‌شناسی، بی‌علقگی یا داوری آزاد را یکی از اصول چهارگانۀ حکم به زیبایی دانسته و آن را به­ صورت مجزا تبیین کرده است؛ اما آنچه در این حوزه مطرح کرده، بسیار گسترده‌تر، صریح‌تر و منسجم‌تر از چیزی است که ابن‌سینا به آن اشاره کرده است. از این جهت در پژوهش حاضر کوشیده­ ایم با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، ضمن تبیین بی‌علقگی در لذت‌شناسی و به ­تبع آن، زیبایی‌شناسی ابن‌سینا این موضوع را با مفهوم بی‌علقگی در اندیشۀ کانت نیز مقایسه کنیم. یافته ­ها نشان می‌دهند بی‌علقگی موردنظر کانت، همان مفهومی است که نزد ابن‌سینا وجود داشته و بنابراین می‌توان گفت ابن‌سینا قبل­از کانت به این مطلب اشاره کرده؛ اما به ­دلیل مطرح ­نشدن اندیشۀ او در یک نظام زیبایی‌شناسی، به آن توجهی نشده است.

دایرۀ تفسیر سینوی آیۀ نور به نوشته ­های ابن ‏سینا محدود نیست و همواره برخی صاحب­نظران در حوزه­ های فلسفه و تفسیر به آن توجه کرده و بارها در این دو ساحت، به آن پرداخته ­اند. برخی دل­دادگان به فلسفه با استفاده از مبانی فلسفی، این­گونه تفسیر از آیۀ موردبحث را تأیید کرده و برخی بدبینان به فلسفه نیز براساس نگرش منفی خود، بر رد آن پای فشرده ­اند؛ اما جنبۀ نوآورانۀ پژوهش حاضر از این جهت است که در آن به اصول و مبانی تفسیر اجتهادی توجه و بر آن اساس، شواهد و قراین دالّ بر صحت این تفسیر عرضه شده است. در این نوشتار، با استفاده از روش تحلیلی- اسنادی، همسویی محتوایی تفسیر ابن ‏سینا با محتوای مدرّج و انفسی آیۀ نور و با برخی قرائت­ها و روایات تفسیری و تفسیر ابیّ بن کعب را اثبات کرده و درنهایت نتیجه گرفته­ ایم این تفسیر نه ­تنها منافی با معنای ظاهری آیه نیست؛ بلکه با برخی قرائات نیز همسویی دارد؛ همچنین روشن شد که برخلاف برخی ادعاها، در تفسیر موردبحث، تحمیل یک مبحث فلسفی بر قرآن، موردنظر نیست.