جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اثر حاضر نسخه تصحيح شده نسخه‌اي از کتاب «جبر و اختيار» خواجه نصيرالدين طوسي است. در مقدمه کتاب، مصحح ابتدا نظريه‌ي صحيح پيرامون جبر و اختيار را مطرح نموده است. سپس برخي نسخه‌هاي کتاب را معرفي کرده و شرح حال خواجه توس ارائه شده است. در ادامه متن اصلي کتاب در ده فصل آورده شده است. در ذکر وجوب و امکان و امتناع و احکام هر يک؛ در ذکر اسباب و علل و اشارت به معني جبر و اختيار؛ در بيان آنکه وجوب فعل از فاعل منافي اختيار او نبود و ... از جمله عناوين فصول اين اثر است.

این جستار به بررسی نقش فرهنگی خواجه نصيرالدين طوسي در تعامل با هلاکوخان مغول و عوامل دخیل در این تفاهم فرهنگی ميپردازد. در این تحقیق تبیین میشود که خواجه چگونه با درک صحیح از شاخصه‏ها و نمادهای فرهنگی قوم مغول، توانست در کارزار فرهنگی بر آنها غلبه کند و از علاقة مغولها به نجوم که جزئی از فرهنگ آنها محسوب میشد، استفاده نماید و با هوش فرهنگی بالای خود، به تقویت جریان کلام امامیه در جنبة معرفتی و پایگاه شیعه در ساختار سیاسی حکومت هلاکوخان، مبادرت ورزد. با حضور خواجه نصیر، پس از قرنها کلام امامیه در ساختار سیاسی صاحب نماینده شد و حتی مغولان به اسلام گرایش پیدا کردند. با سقوط خلافت بغداد نیز ـ خواه خواجه در آن مؤثر بوده باشد، خواه نه ـ‌ در واقع یکی از پشتوانه‏های کلام اشعری از بین رفت و گروه‏های شیعه امامیه جان گرفتند.

خواجه نصیرالدین طوسی به‌عنوان یکی از متکلمان مشهور شیعه در قرن هفتم با نوشتن آثاری چون (تجرید الاعتقاد) که شیعه و سنی آن را شرح کرده­اند؛ توانسته بر اساس قواعد کلامی و فلسفی از آرای شیعه به‌ویژه در مسئلۀ امامت دفاع کند، وی بر متکلمان متأخر خود حتی در جهان تسنن نیز اثر گذاشت وآنان روش وی را الگو قرار داده و کتاب­های مهمی را نگاشتند. این پژوهش در صدد است تا با رویکرد توصیفی- تحلیلی، آراء خواجه نصیر را در مبحث امامت به صورت تطبیقی در چهار اثر کلامیشان ارائه کند و در نهایت به این نتیجه دست یافته­است که وی، امامت را به‌عنوان یک اصل اعتقادی و در مباحث مستقل مطرح نموده­است و سعی کرده به این مباحث ساختار منطقی دهد و آنها را با شیوه­ای تحلیلی- منطقی مورد پژوهش قرار دهد؛ در این راستا دلایل ایشان در دو حوزۀ عقلی و نقلی، پرداخته شده­است.

غزّالی وجود امام را به ادلة شرعی و اجماع امت، ضروری و برای قوام دین و دنیا مفید می‌داند؛ اما عصمت را برای امام شرط نمی‌داند. او معتقد است تنها در امور کشورداری وتجهیز سپاه و... به امام نیاز است؛ و از آنجا که برای انجام این قبیل کارها به علم الهی و لدنّی نیازی نیست، از این‌رو، به عصمت نیازی نیست. او مانند دیگر پیروان اهل سنّت، تعیین امام را به انتخاب مردم می‌داند و هرگونه ادعای نصی از سوی شیعه را بی‌ربط به مسئلة امامت و غیرمتواتر معرفی می‌کند. از نظر او اگر این اخبار، متواتر بودند، هرگز در آنها شک نمی‌شد، در حالی‌که در مورد این اخبار شک وجود دارد. بنابراین احادیثی چون حدیث غدیر و منزلت صرفاً بیانگر احترام و دوستی میان پیامبر(ص) و علی(ع) است و دلیلی بر امامت علی(ع) محسوب نمی‌شود. خواجه نصیرالدین طوسی در برابر این دیدگاه موضع گرفته ووجود امام را نه به ادلة شرعی، بلکه به دلیل عقلی و با استناد به «قاعدة لطف» بر خداوند واجب می‌داند. وی همچنین با ارائة ادلة عقلی متعدد، عصمت را نیز برای امام ضروری می‌داند و عقیده دارد که درصورت معصوم نبودن امام، تسلسل لازم آمده و دیگر نمی‌توان به تکالیف شرع اطمینان کرد. درضمن، در صورت انجام افعال قبیح از وی، نهی او از آن عمل، واجب می‌شود و در این صورت، غرض از نصب امام نقض شده،مقام امام از سایر مردم پایین‌تر می‌آید؛ در حالی‌که امام باید افضل از همه باشد. خواجه، پس از اثبات عصمت برای امام، می‌گوید عصمت خصیصة ناآشکاری است که کسی جز پروردگار به آن علم ندارد. لذا نصب امام باید از سوی خدا و رسولش صورت گیرد و این یعنی نص؛ و همچنین با توجه به شیوة رسول خدا(ص) بعید است که ایشان در خصوص چنین امر خطیری سکوت کرده باشد. در مجموع، ادلّة خواجه نسبت به دلایل ادعایی غزّالی از وجاهت و قوت بهتری برخوردار است.

اين رساله با عنوانهاي: جبر و اختيار، جبر و قدر، و رساله قدريه آمده است. رساله اي است فارسي و مختصر در بررسي مسئله جبر و قدر. مرتب شده در ده فصل: فصل اول- در حكايت مذاهب در اين موضع و اشاره به حجت هر كدام فصل دوم- در ذكر وجوب و امكان و امتناع و احكام هر يك فصل سوم- در ذكر اسباب و علل و اشاره به معني جبر و اختيار فصل چهارم- در آنكه سبب تا موجب نباشد مسبب از او صادر نشود. فصل پنجم- در كيفيت استناد اتفاقيات به علل فصل ششم- در بيان آنكه وجوب فعل از فاعل، منافي اختيار او نبود. فصل هفتم- در ذكر قوي و افعال انساني و فرق ميان آنچه به اختيار او بود و آنچه نبود. فصل هشتم- در بحث از قدرت و ارادت و كيفيت صدور افعال اختياري از هر دو فصل نهم- در آنچه حاصل اين مباحث است و حل بعضي از شبهه ها فصل دهم- در آنكه اطلاق اختيار به اين معني بر باريتعالي شايد يا نشايد. همان كه شيخ ركن الدين محمد بن علي جرجاني آن را تعريب كرده است. و ميرداماد فصل نهم آنرا در پايان ايقاظ 5 ايقاضات (هامش قبسات ص 42-138) آورده است. «درايتي» كتابي است در جبر و اختيار كه مؤلف آنرا به التماس بعضي از دوستان بگونه اي مفصل در ده فصل گرد آورده است عناوين فصول عبارتند از: فصل اول: در حكايت مذاهب در اين موضع واشارت به حجت هر قومي فصل دوم: در ذكر و جوب و امكان و امتناع و احكام هر يك فصل سوم: در ذكر اسباب و علل و اشارت بمعني جبر و اختيار فصل چهارم: در آنكه سبب تا موجب نبود مسبب از او صادر نشود فصل پنجم: در كيفيت اسناد اتفاقيات بعلل بر طبق اجمال فصل ششم: دربيان آنكه و جوب فعل از فاعل منافي اختيار او نباشد فصل هفتم: درذكر قوا و افعال انساني و فرق ميان آنچه به اختيار او بود و آنچه نبود فصل هشتم: در بحث از قدرت و ارادت و كيفيت صدور افعال اختياري از هر دو فصل نهم: در آنچه حاصل اين مباحث است در اين مطلوب و حل بعضي از شبه مذكوره فصل دهم: در آنكه اطلاق اختيار به اين معني بر باري تعالي شايد يا نشايد صاحب كشف الحجب و الاستار اين رساله را به خواجه نسبت داده و صاحب روضات نيز آن را از مؤلفات خواجه دانسته است. رسالة عربية في خلق الاعمال، و المذكور في الذريعة رسالة فارسية. (انصاري، محمد باقر) در ده فصل (محمد تقي دانش پژوه، ايرج افشار) آغاز كتاب: الحمد لله رب الارباب و مسبب الاسباب و مفتح الابواب و ملهم الصواب و سهل الامور الصعاب و الصلاة علي محمد المبعوث بفصل الخطاب و علي آله اولي الحساب و الانساب. اما بعد بحكم آنكه بعضي برادران كه بر سبيل حسن ظن بمحرر اين سواد تصور آن داشتند كه در مباحث عقلي چشم ديد آن دارد اقتراح كردند كه آنچه اورا روشن شده است در مسئله جبر و قدر [ جبر و اختيار، قضا و قدر] كه از جمله مسائل مشكله است كه ميان اصناف خلق دائر باشد و اكثر افهام از وصول بتحقيق آن قاصر بر سياقت تقرير و تفهيم نه بر طريق جدل و نظر تحرير كند ... و جمله در ده فصل مرتب كرده آمد ... . انجام كتاب: ... پس از اقسام مذكور لايقتر آن باشد كه آنجا فاعل بذات گويند و بس و بر اجمال دانند كه هر چه معقول و مفهوم و موهوم و متخيل و محسوس خلق باشد، ازو تعالي مسلوب باشد و او از آن متنزه، و از اين تنزيه هم متنزه. اذا بلغ الكلام الي الله فامسكوا، تم بعون الله و حسن توفيقه رسالة الجبر و الاختيار [ القضاء و القدر] من تصنيف مولي الانام افضل المتاخرين خواجه نصيرالدين محمد الطوسي قدس الله روحه. [دانشگاه تهران 9/880؛ كتابخانه ملك 9/233 و 5/292؛ الذريعة 5/83-86 و 17/143 شماره 750؛ سازمان مدارك فرهنگي 44؛ كتابخانه وزيري 4/1229؛ الهيات تهران ص 390؛ مجلس سنا 1/91 و 1/390؛ چهل ستون ص 388؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1548؛ مجلس شورا 2/411و 11/21 و 21/248؛ ادبيات تهران 2/61و10/1745؛ فيلم دانشگاه 1/557 و 1/671 و 1/722؛ دانشگاه تهران 8/558؛ فهرست آستان قدس 4/121-122 و 11/344 و 11/346 و 17/419؛ مرعشي 32/276و 24/305و 12/328 و3/165و 7/314 و 11/348و 21/202 و 25/206 و 23/160 و 30/421 و 34/72 و 37/242؛ نسخه هاي خطي فارسي 2/772؛ فهرست سپهسالار 4/26؛ فهرست دانشگاه 3/222 و 3/390؛ احوال خواجه از مدرس رضوص ص 260 و 299؛ الهيات مشهد 2/189؛ آية‌ الله فاضل خوانساري 2/83؛ مدرسه نمازي 259؛ شخصي ميبدي 1/168؛ فهرست مشار 478؛ كتابخانه ملك 8/15 و 8/29؛ حوزه علميه امام صادق 2/136؛ ميرزا محمد كاظميني 2/104؛ الهيات تهران ص 342؛ ملي 10/442؛ ادبيات تهران 3/13؛ عكسي مركز احياء 4/173 و 6/430؛ كتابخانه جمعيت نشر ص 1220؛ مجلس سنا 2/176؛ كتابخانه مجلس شورا 5/430-432 و 7/58 و 13/130 و 22/178؛ فهرست كتب چاپي مشار 1/478؛ فهرست دانشگاه 3/222و 6/2263؛ مدرس رضوي فهرست مجلس 430-433؛ فهرست دانشگاه تهران 3/222 و 16/113 و 16/148 و 16/339؛ مشار فارسي 478؛ مجلس شورا 9/697 و 9/699 و 16/183 و 14/239 و 15/319؛ دانشگاه تهران 6/2263؛ ريحانة الادب 2/171؛ سريزدي 1/177؛ اصغر مهدوي 2/103؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي 2/61؛ اعلام 2/1242؛ طبقات 7/168؛ مدرس رضوي 548 «جبر و اختيار» كه مي گويد به نامهاي «جبر و قدر، قضا و قدر؛ رسالة في القدر؛ جبر و قدر» : نشاني 40 نسخه به نامهاي بالا و ديگر نامها نشان داده؛ مشترك 2/950 «جبر و اختيار؛ قضا و قدر» : نشاني 5 نسخه؛ كتابخانه ملي 13/23؛ ف مجلس 9/472؛ مجلس شورا 9/472 و 10/364؛ نشريه 6/694 و 7/519 و 7/132 و 11/929 و 7/280 و 11/720؛ اهدائي به آستان قدس ص 383؛ سه كتابخانه اصفهان ص 45؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 163؛ مجلس سنا 1/144؛ مجلس شورا 7/273؛ دانشگاه تهران 16/557؛ دانشكده ادبيات مشهد ص 209؛ نشريه 5/225 و 11/927 و 10/42 و 11/689؛ الفبائي آستان قدس ص 448؛ سلطنتي 7/167 و 7/378؛ مجلس 5/319؛ عكسي مركز احياء ميراث 4/173؛ دهگان ابراهيم 1/173؛ كشف الحجب 279؛ اوراق عتيق 1/253؛ رايانه آستان قدس] شرح و حواشي: الجبر و الاختيار ركن الدين جرجاني، محمد بن علي (-8)

وجيزه اي است كاملا كلامي در امامت كه به خواهش علي بن نامامور يا نام آورد تأليف فرموده و نويسنده در ضمن از قلت بضاعت علمي و عدم مهارت خود ناليده و از خوانندگان در قبال زلت ها و لغزشهاي خود تقاضاي بخشش كرده است. رساله اي است موجز و گرانمايه در اثبات امامت ائمه اثنا عشر به با استناد به براهين عقليه. در اين رساله كه نامش ذكر نشده مباحث مهم امامت را بر 3 فصل مرتب كرده: فصل 1- ينبغي ان يعلم ان لكل مسئلة موضعا معلوما من العلم ... 2- ثم اعلم ان الكلام في الامامه مبني علي خمس مسائل ... وتلك الكلمات: ما، و هل، و لم، و كيف، و من. 3- غيبة الامام الثاني عشر و طول مدته. فصل دوم طولاني تر و مهمترين قسمت رساله است كه در پنج مسئله خلاصه شده: بدين ترتيب: مطلب ما، مطلب هل، مطلب لم، مطلب كيف و مطلب من. مقصود از طرح و حل اين سؤالات بحث درباره ماهيت امام، آيا امام بايد در هر زماني باشد يا خير، علت وجود امام، كيفيت و صفات لازمه در امام، و چگونگي تعيين شخص امام است. مدرس رضوي گفته كه اين رساله به فارسي ترجمه شده و عكس آن در دانشگاه تهران است. ولي در فهارس نسخه هاي عكسي دانشگاه نيافتم. «درايتي» آغاز كتاب: الحمدلله واسع الرحمة و سابغ النعمة و الصلاة علي محمد شافع الأمة و كاشف الغمة و آله أولي العصمة و ذوي الحكمة و بعد، فقد التمس مني من هو أوحد زمانه و أفضل أقرانه ... علي بن ناماور ... . تحرير رسالة وجيزة في معرفة الركن الثالث من أصول الدين و هو الكلام في إمامة الأئمة الطاهرين عليهم السلام بحسب مايقتضيه الانظار و يرتضيه العقول دون ما استفيد من المسموع و المنقول و ذلك بحسب ظنه ... . انجام كتاب: و أما سبب غيبته فلا يجوز أن يكون من الله و لا منه كما عرفت فيكون من المكلفين و هو الخوف الغالب و عدم التمكين و الظهور يجب عند زوال السبب إذا وفينا بما. . فلنقطع الكلام حامدين لله تعالي علي آلائه مصلين علي محمد سيد انبيائه مسلمين علي خير اوليائه و اصفيائه داعين لجميع المؤمنين و المؤمنات ملتمسين من الناظر فيه اصلاح خلل وقع نظره عليه مستغفرين جميع ما كره الله و هو حسبنا و نعم المعين و الحمد لله رب العالمين. [مجلس شوراي ملي 11/18؛ مجلس شورا 4/153؛ دانشگاه تهران 17/169 و 16/338؛ مرعشي 31/676 و 37/245؛ فهرست آستان قدس 4/111؛ التراث العربي 1/308؛ الذريعة 2/336؛ الفبايي آستان قدس /66؛ مرعشي 1/287 و 12/351و 18/202 و 27/302 و 31/223؛ ريحانة الادب 2/179؛ كتابخانه ملك 8/25 و 7/459؛ ملي 3/402؛ الهيات تهران ص 201؛ مجلس سنا 1/138؛ عكسي مركز احياء 4/170؛ مجلس شورا 7/18 و 7/273 و 16/195 و 15/175 و 22/244 و 38/417 و 9/461؛ احوال و آثار خواجه نصير 298 فهرست طوس ج 4- 111؛ فهرست مجلس ج 4-153 و 5: 10 و 4/105؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1479؛ فهرست مجلس 4/154، 18: 7؛ دانشكده ابيات: 33؛ دانشگاه تهران 11/2466 و 16/149؛ ادبيات تهران 1/33؛ مكتبة الزهراء ص 142؛ فيلم دانشگاه 2/277؛ مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي 2/231؛ فهرست سپهسالار 3/190؛ نشريه 6/694 و 5/273 و 11/720؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص66؛ امام صادق چالوس ص 227؛ عكسي مركز احياء 7/207؛ مكتبة امير المومنين 1/145]

خواجه نصير طوسي با تاليف «تجريد الاعتقاد» استوارترين متن كلامي شيعي را پديد آورد و يك دوره كلام شيعي را با روشي جديد و پسنديده عرضه داشت. قواعد العقائد متن كلامي ديگري از اوست كه كوچكتر و ساده تر از تجريد است ولي پر محتوا و عميق. «فصول» كه كوچكتر است از همين قواعد العقائد گزين شده كه خواجه در آن از فيلسوفان و اشعريان جبري خرده گرفته و نگرش معتزله و اماميه را تقويت كرده است. از آن كوچكتر رساله «امامت» اوست كه در آن از روش منطقي بهره گرفته و همانند قسمت امامت فصول مي باشد. كوچكتر از تمامي اينها رساله اعتقادات يا اقل ما يجب. . است كه در پايان آن از قواعد العقائد خود ياد نموده است. طوسي در «الفصول في الاصول» در مباحثي همچون زمينه آفريده شدن عقول از خداوند و مسئله صدور كثير از واحد بر فيلسوفان تاخته، چنانكه در تجريد و قواعد العقائد چنين كرده است؛ جز اين كه در شرح اشارات نمط 6 در همين زمينه از آنان دفاع كرده است. او در پاسخ به قاضي هرات در سال 666 و در رساله علل و معلولات، مسئله صدور كثير از واحد را با روش رياضي كاوش نموده و رشته علل و معلولات را فيلسوفانه پرداخته است. خواجه در فصول روشي كاملا كلامي در پيش گرفته و از شاهكارهاي او در اين رساله و تجريد، دفاع عقلاني و مدلل از انديشه امامي است كه كمتر كسي همانند او موفق بوده است. پيش از او نوبختي در «الياقوت» و شيخ مفيد و سيد مرتضي و شيخ طوسي و كراجكي در اين راه تلاشهائي داشته اند ولي هيچكدام به متانت و گزيدگي و روشني تاليفات خواجه نمي رسد. خواجه ابتدا همان فصل اول را كه در توحيد است نگاشت، سپس به در خواست دوستي، فصلهاي ديگر را بدان افزود و در همه تاليف دقت در دفاع از انديشه شيعي را مد نظر قرار داد. از ديباجه ترجمه عربي و ديباجه شرح سيوري بر اين رساله بر مي آيد كه نام اين رساله «الفصول في الاصول» است ولي فهرست نگاران بيشتر آن را «فصول» خوانده اند. مهمترين ترجمه عربي اين رساله از آن ركن الدين محمد بن علي فارسي جرجاني استرآبادي حلي نجفي شاگرد علامه حلي است كه چندين ترجمه ديگر از آثار خواجه را همچون اوصاف الاشراف، جبر و قدر، اساس الاقتباس، اخلاق ناصري، و شرح ثمره بطلميوس را به پايان برده است. و بر اين ترجمه، گزارشهاي گوناگوني ياد شده همچون: 1-شرح فصول فخرالمحققين كه اثري از آن نيافتم؛ 2-الانوار الجلالية للفصول النصيرية مقداد بن عبدالله سيوري كه در 8 رمضان 808 آن را ساخته؛ 3-شرح فصول امير سيد عبدالوهاب متكلم بن طاهر بن علي بن داود حسيني استرآبادي كه در 23 رجب 833 آن را به پايان برده؛ 4-جامع الاصول في شرح الفصول از نجم الدين خضر بن شمس الدين محمد بن علي رازي حبلرودي كه در كربلا و يا نجف در 834 آن را نگاشته است؛ 5-شرح فصول، اثر كمال الدين حسن بن محمد بن حسن بن حسين استرآبادي كه آن در تون در نيمه روز دوشنبه 15 ذيحجه 870 به دستور سلطان عبدالمطلب موسوي ساخته است؛ 6-تحفة الفحول في شرح الفصول كه در 953 ساخته شده و از محمد بن احمد خواجكي شيرازي دانسته شده است و او نيز شرحي فارسي بر فصول دارد كه تاريخ و محل تاليف هر دو همانند است؛ 7-منتهي السئول في شرح الفصول از شيخ علي بن يوسف بن عبدالجليل؛ 8-شرح فصول سليمان بن احمد آل عبدالجبار بحراني كه نسخه از آن نيافتم؛ 9-شرح فصول ناصرالدين عبدالله بن عمر بن محمد بن علي فارسي بيضاوي، كه اثري از آن نيافتم؛ 10-معراج الاصول في شرح الفصول كه الذريعه از آن ياد كرده؛ 11-ايضاح الاصول في شرح الفصول از علاء الدين ملك علي توني از دانشمندان زمان شاه سليمان و زنده در 1098 به نام حسينعلي عليخان پسر شيخ عليخان زنگنه اعتماد الدوله صدر اعظم روزگار صفوي كه شرحي فارسي بر متن عربي فصول است و در ديباجه معتقد است كه متن عربي نيز از خواجه است؛ 12-روضة الاصول المفاخرية في شرح الاصول النصيرية از محمد باقر بن ملك محمد توني كه در روز جمعه دهه اول ماه رجب 1116 به پايان برده است؛ 13-انوار العقول في شرح الفصول از علي بن قربان ايرواني، دانشمند قرن 13؛ 14-شرح الفصول از عبدالله بن شرفشاه عجمي؛ 15-محمد بن عبدالعالي شرحي بر فصول به عربي دارد كه شب يكشنبه 15 ذيقعده 769 آن را ساخته است. در اين رساله با عناوين «اصل، هداية، تقسيم، تبصرة، الزام، نقض، فائدة» و مانند اين عناوين گزارش شده است. نويسنده در اين رساله از توحيد شروع مي كند و يكايك مسائل راجع به اصول دين شيعه را ببحث مي كشد و پس از اثبات خدا و بر حق بودن پيغمبر اسلام بمسأله معاد و حشر مردگان مي پردازد و در بحث راجع بتوحيد و نبوت و حشر مردگان دلائل بسيار قوي مي آورد. «درايتي» از: ؟ مختصر و بر پايه علوم عقلي در اثبات واجب و بعضي از صفات باري تعالي و گفتار كوتاهي در معاد، با عناوين «اصل، تبصره، هداية» و مانند اينها، و پاسخ به بعضي از شبهه هاي فلاسفه و متكلمان مي باشد. (سيد احمد اشكوري) آغاز كتاب: بسمله. اصل هر که از چيزي آگاهي يابد لامحاله از هستي آن چيز آگاه باشد چه به ضرورت داند که هر آنچه يابنده باشد وآنچه نبود نتوان يافت. پس هستي كه آنرا وجود خوانند دانسته باشد. چون آن هستي جزء است از اين هستي كه يافت و هر كه كل داند از پيش جزء دانسته باشد. انجام كتاب: ختم و نصحية: چون از آنچه داده بوديم فارغ شديم وقت آمد كه سخن قطع كنيم. پس بدين نصيحت ختم كرديم: كه هر كه بديده بصيرت چندين حكمت در آفرينش خويش مشاهده كند ... . كافّه اهل رحمت را توفيق كرداناد و الطاف در زياده داراد. انه خير موفق و معين و الحمد لله رب العالمين و صلي الله علي خير خلقه محمد و آله الاطهرين الاكرمين و الحمد لله رب العالمين. [مرعشي 27/264؛ فهرست دانشگاه 3/563-564؛ فهرست مجلس 9/297، 392؛ مجلس شورا 10/624؛ دانشگاه تهران 17/170؛ مرعشي 28/362 و 29/415؛ الذريعة 4/122و 13/383و 16/246 و 16/247؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي 1/736/2 و ص 825؛ فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه مجلس شوراي ملي 2/1932/1/9؛ اعيان الشيعة 9/414؛ شخصي ميبدي 1/168؛ ملي 5/583؛ مجلس سنا 1/390؛ مجلس شورا 9/637؛ احوال و آثار خواجه از مدرس رضوي: 249-252، دانشگاه 2325: 6، 11/2415 شماره 340 ذريعه 16؛ دانشكده حقوق تهران 166؛ نيز سرگذشت طوسي از مدرس رضوي ص 249 و جاهاي ديگر؛ دانشگاه تهران16/312؛ مجلس شورا 21/248؛ ؛ الفبائي آستان قدس ص 663؛ مهدوي، مصلح الدين ص 127؛ نشريه 11/720؛ اوراق عتيق 1/247؛ فهرستواره منزوي 6/202؛ رايانه آستان قدس] شرح و حواشي: شرح الفصول النصيرية = علم الكلام (فصول في) (-) حاشية الفصول النصيرية (-) شرح الفصول النصيرية (-) اصول الدين (ترجمه) (-) الانوار الجلالية في شرح الفصول النصيرية فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (-826) شرح الفصول النصيرية حسيني استرآبادي، عبدالوهاب بن علي (-9) ايضاح الاصول في شرح الفصول = شرح فصول نصيريه توني، ملك علي بن محمد شفيع (-11) جامع الاصول في شرح الفصول رازي، خضر بن محمد (-850) منتهي السئول في شرح معرب الفصول نيلي، علي بن يوسف (-8) تحفة الفحول في شرح الفصول خواجگي شيرازي، محمد بن احمد (-10) شرح الفصول النصيرية خواجگي شيرازي، محمد بن احمد (-10) شرح الفصول النصيرية كمال الدين استرآبادي، حسن بن محمد (-9) شرح الفصول النصيرية ابن عبدالعالي، محمد بن عبدالعالي (-8) الفصول النصيرية في الاصول الدينية (ترجمه) ركن الدين جرجاني، محمد بن علي (-8) روضة الاصول المفاخرية في شرح الفصول النصيرية توني، محمد باقر بن ملك علي (-11) انوار العقول في شرح الفصول في الاصول ايرواني، علي بن قربان (-13) شرح الفصول النصيرية في اصول الدينية علي بن ماجد (-) شرح الفصول النصيرية عجمي، عبدالله بن شرفشاه (-)

چنين تاليف را الذريعه به خواجه نصير نسبت داده و ميگويد نسخه اش در مخزن كتب محمد علي خوانساري در نجف است. كه محتمل است همين نسخه بوده. «درايتي» [الذريعه 22/416، آية الله فاضل خوانساري 1/112]

رساله بسيار کوتاهي است دربيان آنچه واجب است بر مکلفين اعتقاد بدان از توحيد و نبوت و امامت و معاد و بيان برخي ازفروعات چون امر به معروف ونهي از منکر. اين رساله با اين كه بسيار كوتاه و مختصر است و از تمامي اصول چون توحيد و عدل و نبوت و امامت و معاد سخن گفته ولي آن را عاري از استدلال و دليل نكرده است و در پي هر موضوع به دليل آن اشاره كرده مثلا: يجب علي كل مكلف ان يعرف ان الله تعالي موجود واجب الوجود لذاته، و الا لم يكن شيئ موجودا. و يا در عدل مي گويد: افعالنا مستندة الينا بالضرورة و لهذا نمدح و نذم. در نبوت مي گويد: و النبوة و الامامة واجبة، لانهما لطف و اللطف واجب و همچنين در بقيه مباحث. لذا مي توان اين رساله دو صفحه اي را، يك دوره اعتقادات استدلالي شيعي دانست. كه مهارت خواجه در موجز نويسي را مي رساند. نام اين رساله در فهرست مؤلفات خواجه نيامده ولي در ذيل برخي نسخ موجود از اين رساله انتساب آن به خواجه نصير آمده است جز اين كه شرحي از اين رساله از محمد مؤمن بن طاهر كرماني موجود است كه آن را از خواجه دانسته است و اين كرماني خود نيز بر شرح خود حاشيه اي دارد. «درايتي» اين رساله از خواجه نصير طوسي دانسته شده است، اما آقاي حسيني اشکوري (تراثنا 103/4) آنرا از شيخ مفيد معرفي کرده است «صدرائي و حافظيان» آغاز كتاب: بسمله الحمدلله باري الموجودات والصلوة علي اشرف النفوس المقدسيات محمد و آله اکمل الذوات و بعد فهذه مقنعة في اول الواجبات لخصتها لذوي الاشتغالات فنقول يجب علي کل مکلف ان يعرف ان الله تعالي موجود واجب الوجود لذاته ... انجام كتاب: و النهي عن المنكر للسمع بشرط العلم و تجويز التأثير و انتفاء المفسدة و العفو جائز لانه حقه تعالي و احسان تمت الرسالة الشريفة المنسوبة الي الملک العلما و السلطان الادبا خواجه نصير الملة و الدين قدس الله روحه و نور ضريحه و السلام [مجلس شورا 23/813؛ الذريعة 22/125، نسخه اي از آن را آقا بزرگ در كتابخانه ميرزا محمد طهراني در سامراء گزارش كرده است و او نيز از خواجه دانسته است با آغاز « الحمد لله الباريء الموجودات و الصلاة علي اشرف الموجودات و اكمل الذوات و بعد فهذه مقنعة في الواجبات لخصتها لدي الاشتغالات. » و با عنوان « المقنعة في العقائد» ؛ نسخه پژوهي 3/84] شرح و حواشي: شرح المقنعة في اول الواجبات كرماني، محمد مؤمن بن محمد طاهر (-12) حاشية شرح المقنعة كرماني، محمد مؤمن بن محمد طاهر (-12)