جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سيدجمال‌الدين اسدآبادي فيلسوفِ آغازگر تاريخ بيداري ايرانيان است. سيدجمال با سفر به کشورهاي گوناگون، با افکار و مدنيت جديد در غرب و عقب‌افتادگي ملل شرق آشنا شد. مسئلۀ اصلي اين نوشتار آن است که سيد در حرکت اصلاحي خود براي مبارزه و رفع اين بحرانِ جوامع مسلمان، چه راه‌حلي ارائه داده است. سپس از طريق مراجعه به آثار به‌جاي‌مانده از وي و به روش توصيفي ـ تحليلي، اين مقالۀ مختصر درصدد نشان دادن جايگاه، چيستي، ضرورت و خاستگاه فلسفه از منظر انديشه‌هاي سيد است و اينکه در نظر وي پيشرفت و نيل به مدنيت و جبران عقب‌افتادگي از مسير فلسفه و ترويج عقلانيت ميسر است. البته براي رسيدن به اين هدف، شخصيت فلسفي سيدجمال، فوايد و کارايي فلسفه و حتي نحوﮤ شکل‌گيري علوم در نوشته‌هاي او نيز به‌خوبي روشن مي‌شود. شاهد مهم او در اينکه روحيۀ فلسفي چگونه موجب ترقي و توسعه و ايجاد مدنيت در جوامع مي‌شود، وقوع نهضت ترجمه و مدنيت حاصل از آن بين مسلمانان سده‌هاي نخست تاريخ اسلام است.

هدف مقاله حاضر پاسخ به اين سؤال است که چگونه زيبايي‌‌هاي سبک زندگي اسلامي با نگاه انسان‌شناختي صدرالمتألهين تبيين مي‌شود؟ براي پاسخ، بعد از توضيح مفاهيم اصلي همچون سبک زندگي و زيبايي، عناصر زيبايي‌شناختي سبک زندگي در انسان‌شناسي بررسي گرديد. سپس با توجه به اقسام زيبايي حسي، خيالي و عقلي، نسبت حس، خيال و عقل در سبک زندگي و انسان‌شناسي تبيين شد. در ادامه با روش توصيفي ـ تحليلي جايگاه انواع زيبايي‌هاي سبک زندگي در حيات بشر مشخص گرديد. بر پايۀ بررسي‌هاي انجام‌شده اين نتيجه به‌دست آمد که همواره سعادت حسي و خيالي افراد جامعه، منوط به ادراک صورت‌‌هاي ظاهري و تصويرسازي زيباست. بنابراين به‌ سبب لزوم مدارا با ديگران در سبک زندگي اسلامي، آراستگي ظاهري و خيالي بخشي از وظيفۀ اجتماعي فرد نسبت‌ به ديگران شمرده مي‌شود. زيبايي‌هاي عقلي نيز همان مطلوب‌هاي فطرت سليم انساني هستند. حرکت در مسير فطرت، روش وصول به مرتبۀ برتر انساني يعني مدرکات عالي عقل نظري است. با حصول چنين مرتبه‌اي سلامت روحي و معنوي انسان تضمين شده و در نتيجه زيبايي‌هاي عقلاني سبک زندگي که همان مطلوبات فطري انسان هستند، بروز و ظهور مي‌يابند. اين مرتبه از سبک زندگي، جامع همه زيبايي‌هاي مراتب پايين‌تر نيز هست.

يکي از مباحث مطرح در حوزۀ ادراکات، ارزش معرفتي آنهاست. معرفت حقيقي معرفتي است که مطابق با واقع باشد. فلاسفه احراز صدق گزاره‌هاي نظري را با ارجاع آنها به گزاره‌هاي پايه و بديهي ممكن مي‌دانند. هر معلوم نظري به‌واسطۀ استدلالی كه در نهايت به بديهيات مي‌رسد، ثابت، يعني احراز صدق مي‌شود. اکثر فلاسفه معتقدند وجه صدق قضاياي اوّلي را، به‌عنوان يكي از انواع بديهيات تصديقي، در ويژگي مفهومي آنها مي‌دانند؛ به اين معنا که صرف تصور موضوع و محمول و نسبت ميان آنها براي جزم به صدق آنها کافي است. ولي آيت‌الله مصباح يزدي تلاش کرده‌اند تا صدق برخي آنها را براساس ارجاع آنها به علم حضوري تبيين کنند. ايشان انتزاع مفاهيم فلسفي گزاره‌هاي اوّلي از علوم حضوري را زمينه‌ساز شکل‌گيري قضاياي اوّلي از آن مفاهيم و نيز نحوۀ حکم بر اتحاد موضوع و محمول براساس علم حضوري را ضامن صدق آن قضايا مي‌دانند؛ و بالاخره شرط رعايت اصول و قواعد منطقي در استنتاج تصديقات نظري از آنها را ضامن صدق تصديقات نظري و مطابقت آنها با واقع مي‌دانند. به‌نظر مي‌رسد ايشان در اين ديدگاهِ خود، متأثر از آموزۀ علامه طباطبائي است که هر علم حصولي برخاسته از علم حضوري است. اين نوشتار به روش توصيفي ـ تحليلي به بررسي اين مسئله مي‌پردازد که ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي در ارجاع قضايا به علم حضوري متأثر از علامه طباطبائي است.

فضايل معرفتي ‌محور مباحث معرفت‌شناسي فضيلت است که رويکردي معاصر در معرفت‌شناسي و متأثر از احياي اخلاق فضيلت‌گرا در غرب است. اين رويکرد در پاسخ به مشکلات معرفت‌شناسي به‌جاي تمرکز بر ارزيابي معرفتي باور به ارزيابي معرفتي فاعل شناسا مي‌پردازد. با توجه به ظرفيت فضايل معرفتي در کسب معرفت و موجه‌سازي باورها در معرفت‌شناسي معاصر، با روش توصیفی ـ تحليلي به ‌بررسي آن پرداختيم. اختلاف در تبيين فضايل معرفتي به قواي شناختي يا صفات شخصيتي، اين رويکرد را به ترتيب به دوگروه اعتمادگرا و مسئوليت‌گرا تقسيم مي‌کند. حکمت نظري و عملي مهم‌ترين فضيلت معرفتي است که ارسطو مطرح مي‌کند. لورين کُد، مسئوليت معرفتي را فضيلت پايه مي‌داند. سوسا، گلدمن و گرکو نگاهي قوامحور دارند و قواي حسي، استدلال، ادراک، درون‌نگري و حافظه را از مصاديق فضايل معرفتي مي‌دانند. زگزبسکي عشق به حقيقت را انگيزه بنيادين فضايل معرفتي مي‌داند. بائر يک مدل چهاربعدي براي فضايل معرفتي و نُه فضيلت کليدي در يادگيري مطرح مي‌کند. بر فضيلت‌گرايي اشکالاتي وارد است؛ ولي به‌عنوان نگاهي مکمل در معرفت‌شناسي بخصوص معرفت‌شناسي ديني مفيد است.

در اسلام معيار و ملاك ارزش‌ها و فضائل اخلاقي ايمان و كفر است. هرچند اين معيار كاملاً روشن و بديهي به نظر مي‌رسد، اما همواره در طول تاريخ در آن ابهام‌هايي وجود داشته و بسترساز پيدايش مكاتب فكري و عقيدتي و انحرافاتي در انديشه و عمل شده است. هرگاه ايمان، معيار سعادت مطرح مي‌شود، مراد از «ايمان» محتواي دين از جمله ايمان به غيب، ايمان به ما انزل الله، ايمان به انبياء و ملائكه و انبياي الهي است؛ چراكه دين شامل عقايد، اخلاق و احكام مي‌باشد و هريك از احكام شامل احكام فردي، اجتماعي و خانوادگي است. ازاين‌رو، هر مسلماني لازم است به همه محتواي دين ايمان و باور داشته باشد و مقتضي ايمان او، رفتار و عمل است.

یکی از راه‌های رشد هر فلسفه‌ای مواجهۀ آن با فلسفه‌های دیگر و تأثیر و تأثرهایی است که در این حوزه رخ می‌دهد. برخورد اندیشه‌ها منتهی به پخته‌تر شدن آنها و ظهور اندیشه‌های نو می‌شود. سنت فلسفی‌ای که با سنت‌های دیگر در دادوستد نباشد دچار رکود و توقف می‌شود و اگر هم تحولی در آن رخ دهد، بسیار کند و کم‌دامنه خواهد بود؛ این درسی است که از مطالعه تاریخ فلسفه می‌توان آموخت. از این نگاه می‌توان مناسبات فلسفۀ اسلامی و فلسفۀ غرب را مطالعه و بررسی کرد. فلسفۀ اسلامی در شکل‌گیری آغازین خود از فلسفۀ یونان بهره برد. پس از تکون و رشد فلسفۀ اسلامی، متون این فلسفه به لاتین ترجمه شد و منشأ تحولاتی اساسی در فلسفۀ غرب در دوره قرون وسطا گردید. با ورود فلسفۀ غرب به ایران در عصر جدید و آشنایی ایرانیان با آن، تحولاتی در رویکرد و ساختار فلسفۀ اسلامی رخ داد. بررسی این تحولات و ترسیم دورنمایی از آینده ارتباط میان فلسفۀ اسلامی و فلسفۀ غرب موضوع نوشته حاضر است.

سير تکاملي انسان از بحث‌هاي غامض و مهم صدرالمتألهين است او برخلاف پيشينيان، راهي جديد در اثبات تکامل انسان در پيش گرفت. تأثيرات تلقي صدرا از حرکت جوهري امتدادي نفس در تبيين کنش‌هاي انسان، هدف اين مقاله است. تبيين کنش‌هاي انساني را يکي از رسالت‌هاي علوم‌انساني تعريف مي‌کنند که جايگاه برجسته‌تري نسبت به ديگر کارکردهاي علوم‌انساني دارد. مقالۀ پيش‌رو به‌دنبال پاسخ به اين سؤال اساسي است كه تحليل صدرالمتألهين از تکامل نفس چيست و اينکه آيا تلقي ما از حرکت جوهري اشتدادي نفس مي‌تواند در علت‌کاوي کنش‌هاي بشري اثرگذار باشد يا خير؟ اگر تأثيرگذار است، چه کاربست‌هايي را در حوزۀ تبيين کنش‌ها به‌دنبال دارد؟ با روش توصيفي ـ تحليلي و استنباطي، نشان داده خواهد شد که توجه به ديدگاه خاص صدرا، کاربست‌هاي متمايزي در تبيين خواهد داشت. گزاف بودن دگماتيسم روشي و منبعي، نادرستي يکسان‌انگاري تبيين کنش در انواع انساني، نادرستي عُقبي‌گريزي علمي، عدم تساوي ميان کنش‌هاي يک فرد و عدم کفايت علوم‌انساني مصطلح در تبيين کنش را مي‌توان از جمله دستاوردهاي پژوهش پيش‌رو به‌شمار آورد.

هر نظريه‌پرداز حوزۀ علوم مرتبط با انسان، براساس رويکرد فلسفي و مباني نظري خود، ناگزير در مورد ماهيت انسان نظريۀ خاصي را مطرح کرده‌است. بي. اف. اسكينر، از روان‌شناسان رفتارگراست که بر روان‌شناسان ديگر، دانش روان‌شناسي، به‌ويژه مبحث يادگيري، تأثير فراواني داشته است. برداشت اسکينر از انسان، کاملاً مادي و بر پايۀ فيزيکاليسم است‌. او انسان را موجودي تك‌ساحتي و مادي مي‌داند. رفتار انسان به عقيدۀ اسکينر مبتني بر انگيزه و امور دروني نيست؛ بلکه به‌وسيلۀ نيروهاي بيروني و محيط تعيين مي‌شود. اسکينر و طرفدارانش مفاهيمي مانند آزادي، اختيار و اراده را مفاهيمي غيرعلمي مي‌دانند. در سوي ديگر، حكمت متعاليه به‌مثابه فلسفه‌اي پويا، مهم‌ترين و عالي‌ترين مکتب فلسفي در ميان همۀ مکاتب فلسفي جهان است. در اين مقاله، با استفاده از منابع کتابخانه‌اي و با رويكردی توصيفي / انتقادي، ديدگاه اسکينر در مورد ماهيت انسان و مباني آن طرح، و با توجه به انسان‌شناسي حکمت متعاليه ارزيابي ‌شده است؛‌ تا ضعف نگاه اسكينر به انسان، و تعالي ديدگاه حكمت متعاليه در اين زمينه مشخص شود.

«معاد» از اصول عقايد همۀ اديان توحيدي است. شايد کمتر صفحه‌اي از قرآن مجيد را بتوان ملاحظه کرد که در آن از اين حقيقت خطير ذکري نباشد؛ اما در چگونگي آن، بحث‌هاي گوناگوني از طرف دانشمندان اسلامي مطرح شده ‌است. تعداد محدودي از صاحب‌نظران، معاد را صرفاً روحاني؛ عده‌اي آن را با جسم مثالي و برخي ديگر، مانند آقاعلي مدرس زنوزي و ملانعيما طالقاني آن را قابل تبيين با جسم عنصري نيز مي‌دانند. از منظر ملانعيما طالقاني، معاد، بازگشت نفس به همين بدن عنصري فعلي است که در معاد احيا مي‌شود. ايشان براي اثبات ادعاي خويش، به دلايل متعددي تمسک کرده است. از ديدگاه آقاعلي مدرس زنوزي، معاد جسماني صعود بدن عنصري براثر حرکت جوهري به‌سوي نفس اخروي است؛ به‌گونه‌اي‌که با آن نفس تناسب پيدا کرده، توانايي همراهي با آن را داشته باشد. اين مقاله با روش تحليلي ـ توصيفي، نظريۀ اين دو محقق را در باب معاد به‌صورت تطبيقي، واکاوي، تبيين و درنهايت به بررسي و نقد نظريه آن دو دانشمند پرداخته ‌است. اگرچه معاد جسماني عنصري براساس ظهور آيات قرآن و روايات مورد پذيرش است؛ اما هيچ‌کدام از استدلال‌هاي عقلي اين دو فيلسوف براي اثبات معاد جسماني عنصري، مقصود ايشان را تأمين نمي‌کند.