جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دربارة ارتباط اخلاق با دين گفته شد که برخلاف آنچه برخي تصور مي‌کنند، دين اسلام همة ساحت‌ها و عرصه‌هاي زندگي اجتماعي را دربردارد و دستورهای اسلامي در همة زمينه‌ها، ارزش‌هايي را مطرح مي‌کنند. بنابراين ارزش‌هاي اخلاقي مختص به حوزة محدودي از زندگي نيستند، بلکه تمام عرصه‌هاي زندگي را فرامي‌گيرند. اکنون اين پرسش ‌مطرح است که آيا ارزش‌هايي که دين اسلامي در عرصه‌هاي اخلاقي مطرح مي‌کند، با ارزش‌هايي که در جامعه مطرح مي‌شوند و در محاورات عرفي بر آنها تکيه و در محافل علمي و دانشگاهي دربارة آنها بحث مي‌شود، يکسان است؟ آيا پاسخ دين به سؤالات اخلاقي عين پاسخي است که علما و دانشمندان و فيلسوفان اخلاقي مي‌دهند؟ يا اينکه ممکن است علماي اخلاق کاري را خوب و ارزشمند معرفي کنند، ولي دين آن را ارزش نداند؟ اين مقال به دنبال پاسخ به اين پرسش‌هاست.

از مهم‌ترین عوامل کمال انسان در قرآن، توبه است؛ این پژوهش می‌کوشد نقش توبه را در کمال انسان به لحاظ بینشی، گرایشی و رفتاری به روش تفسیر موضوعي واکاوی کند؛ حاصل بررسي اينکه توبه از بعد بینشی موجب افزایش بصیرت انسان نسبت به زشتی و نافرجامی گناه و متقابلاً زیبابی و خوش‌فرجامی طاعت می‌شود؛ همچنین قرار گرفتن در مسیر توبه موجب درک عمیق‌تر برخی اوصاف و افعال خداوند مانند توابيت، رحمت و شفاعت می‌شود؛ توبه از بُعد گرایشی موجب فزونی محبت الهی، تعديل غرائز حیوانی، کاهش ميل به گناه، تقويت اميد به فلاح، نجات از اندوه و بلا می‌گردد؛ تسليم شدن در برابر حق و حقیقت و تلاش در جهت تبيين آن برای دیگران، استقامت در برابر گردن‌کشان و ستمکاران، برپایی نماز، پرداخت زکات، تلاش در جهت پالایش روح، رعايت انصاف، شکر نعم الهي، از کمالات رفتاري توبه‌اند.

انسان داراي نيازهاي متعددي است که کمّيت و کيفيت برآوردن آنها در رسيدنش به سعادت يا بازماندن از آن اثرگذار است؛ ازاين‌رو مديريت نيازها از اهميت بسزايي برخوردار است و ازآنجاکه عوامل مختلفي بر نيازهاي انسان مؤثر هستند، براي مديريت نيازها شناسايي اين عوامل ضروري است. در اين مقاله عوامل بيروني تأثيرگذار بر نيازهاي انسان از منظر قرآن تحليل و بررسي مي‌شود. طبق يافته‌هاي اين پژوهش: 1. توفيق الهي عاملي مهم در فراهم آوردن زمينه‌هاي لازم براي ترجيح نيازهاي معنوي بر نيازهاي مادي است و برخوردار نبودن از آن موجب انتخاب نادرست در جهت‌دهي به نيازهاست؛ به‌گونه‌اي‌که ممکن است فردي در اوج علم به آموزه‌هاي ديني، به سعادت نائل نشود. 2. شيطان با اثرگذاري بر شناخت‌ها و گرايش‌هاي انسان در تشديد و تضعيف نيازهاي انسان نقش‌آفرين بوده و در مواردي که برآوردن نيازهاي معنوي مستلزم هزينۀ مالي است، با ايجاد ترس از فقر، انسان را از ارتقاي معنوي بازمي‌دارد. 3. خانواده يکي از کانون‌هاي اصلي تأمين نيازهاي انسان است؛ نياز تکويني فرزندان به رسيدگي و بخش وسيعي از نيازهاي عاطفي زوجين و فرزندان در خانواده تأمين مي‌شود. 4. معاشرت مي‌تواند موجب تقويت و تضعيف يک نياز، ايجاد نيازي کاذب يا غير کاذب در انسان گردد. مجالست با اهل گناه در حال اشتغال آنها به گناه، هرچند انسان به گناه آلوده نشود و قلباً هم ناراضي باشد و حضورش تأييد گناه‌کاران نباشد، به‌خاطر تأثير سوئي که در ايجاد يا تقويت گرايش انسان به گناه دارد، امري نکوهيده است.

فلسفۀ آفرينش دنيا و آثار باور به آن بر تعالي انسان، بحث بنيادين در مطالعات هويتي انسان قرآني است؛ لذا در اين مقاله توصيفي ـ تحليلي به فلسفۀ آفرينش دنيا و آثار باور بر آن، بر تعالي انسان از منظر قرآن کريم پرداخته‌ شده‌است. نتايج بررسي نشان داد که در نگاه قرآني، دنيا از نوع مدرسه و محل تربيت انسان و جايگاه تکامل بوده و پلي به‌سوي آخرت و روز عمل است. در اين نگاه، آخرت نيز به‌عنوان دار قرار و روز حسابرسي در نظر گرفته مي‌شود که حيات واقعي و جاودان در آن است. باور به اين فلسفه از آفرينش دنيا باوري فطري که در نهان هر انساني نهفته است، اگر به‌درستي پرورش يابد آثار تربيتي، معنوي و اخلاقي فراواني در تعالي انسان خواهد داشت. غفلت‌زدايي و شناخت ظرفيت واقعي، خودسازي ومبارزه با نفس، پيروي نکردن از شيطان و بندگي خدا و تمايل به ارزش‌هاي الهي همچون صبر، عدالت‌ورزي، انفاق، جهاد ازجمله اين آثار است.

باور به خداي متعال، نخستين اصل از اصول اعتقادي دين مبين اسلام و از عوامل اصلي نيل انسان به کمال و سعادت ابدي است. اين پژوهش در پي پاسخ به اين پرسش است که باور به خداي متعال، چه نقشي در کمال گرايشي انسان دارد. نگارندگان اين نوشتار که به روش نقلی ـ تحليلي به اين مسئله پرداخته‌اند و با استناد به آيات قرآن کريم و به روش تفسير موضوعي به اين نتيجه رسيده‌اند که خداباوري مي‌تواند در موارد متعددي در اميال و گرايش‌هاي انسانِ باورمند به خداوند، اثرگذار باشد و او را در مسير نيل به سعادت ابدي ياري‌کند؛ آن موارد عبارتند از: تعديل غريزۀ جنسي، تعديل مال‌دوستي، عطوفت و مهرباني پدر و مادر نسبت به فرزندان و بالعکس، تسليم شدن در برابر حق، محبت و دوستي، جهت‌دادن به خوف و رجاء، ايجاد اطمينان و آرامش رواني.

تفکر و انديشه به‌عنوان پايه و اساس علم و معرفت انسان، نقش اساسي در زندگي انسان دارد و يکي از عوامل اصلي ايجاد انگيزه براي حرکت در مسير هدايت و انجام رفتارهاي متناسب با آن محسوب مي‌شود. قرآن کريم در بسياري از آيات، بشر را به تفکر فراخوانده و اساسي‌ترين موضوعاتي را که انديشيدن و تفکر در آنها روشن‌کنندۀ راه زندگي اوست‌، به‌روشني بيان کرده است؛ و ازجمله مهم‌ترين آنها، تفکر دربارۀ جهان ديگر است. اين تحقيق به‌ هدف بيان نقش تفکر در ايجاد و تقويت باور به معاد از ديدگاه قرآن، آيات بيانگر لزوم تفکر در امر آخرت را به روش تفسير موضوعي مورد بررسي قرار داده است. در اين دسته از آيات، بر تفکر دربارۀ اموري مانند احياي زمين در بهاران، آفرينش انسان، آفرينش آسمان‌ها و زمين، سرنوشت تکذيب‎کنندگان، و تفکر در اعمال و رفتارها تأکید شده و چنين به‌نظر مي‌رسد که از ديدگاه قرآن، تفکر در اين امور، از عوامل اصلي ايجاد و تقويت باور به معاد به‌شمار مي‌آيد.

پرسش دربارۀ شعورمندي همۀ موجودات ازجمله جمادات از ديدگاه قرآن، مسئلۀ اين نوشتار است. اين مقاله با تمرکز بر آيات قرآن کريم و روش تحليلي ـ تفسيري، به بررسي شعورمندي جمادات پرداخته است. حاصل پژوهش نشان مي‌دهد که اولاً قرآن کريم فعل و انفعالاتي همچون: تسبيح، سجده، خشوع، نطق، غفلت و... را به همه يا بعضي از جمادات نسبت مي‌دهد؛ ثانياً چنين نسبتي تنها با شعورمند بودن اين موجودات توجيه معقولي مي‌يابد. البته توجيهاتي ديگر نيز براي اين نسبت‌ها ارائه شده که برخلاف ظاهر اين آيات است و در مواردي تکلف‌آميز است. پاسخ به اين توجيهات و آشکار ساختن ضعف آنها بخش ديگري از رهاورد اين تحقيق است. دستاورد اين تحقيق در تغيير نگرش جهان‌شناختي فرد و جامعه و نيز در اخلاق، حقوق، روان‌‌شناسي و سبک زندگي انسان‌ها در مواجهه با موجودات و تعامل با آنها مؤثر است.

در ميان مسائل انسان‌شناسي، مسئلۀ کمال انسان و راه رسيدن به آن از طريق فعل اختياري اهميت ويژه‌اي دارد. اين مقاله با روش تحليلي، توصيفي ـ تفسيري به بررسي ديدگاه قرآن دربارۀ اثرگذاري عبوديت بر کمال انسان در ساحت بينشي وجود او مي‌پردازد. نتايج تفسير موضوعي آيات مربوط به مسئله نشان مي‌دهد که از نظر قرآن، عبوديت در ساحت بينشي انسان تأثیري کاملاً ايجابي دارد و اين تأثیرگذاري در موارد زير جلوه و ظهور مي‌‌کند: عينيت‌بخشي به نصاب اعتقاد به توحيد و گسترش آن، تثبيت و ارتقاي بينش ولايت‌پذيري انسان، تثبيت و تقويت فرجام‌شناسي آدمي، توسعه و تعميق بصيرت و آگاهي انسان به حقايق و نيز تعديل نگاه انسان به خود و تصحيح و تقويت نگاه مثبت به ديگران؛ و حاصل همۀ اين تأثیرات، کمال يافتن انسان در ساحت بينشي و معرفتي‌اش خواهد بود.

تربيت اساس و پايه سعادت و رستگاري انسان است تا جایی‌که حتي خوشبختي جوامع و ملت‌ها به نوع تربيت افراد آن بستگي دارد. تربيت‌ دینی يکي از ساحت‌هاي مهم تربيت انسان است، که مهم‌ترين بخش آن تربيت ‌عبادي است. از بين اعمال عبادي نيز، نماز از اهميت والايي برخوردار است. مطالعۀ حاضر با هدف ارائۀ اصول و روش‌هاي تربيت‌ نمازي فرزندان در سنين هفت ‌تا چهارده‌ سالگي انجام يافته است. در اين پژوهش که از روش توصيفي ـ تحليلي استفاده شده، شيوۀ تحليل داده‌ها به‌صورت کيفي است. در مجموع هفت اصل و هفده روش ارائه شد و اصول تربيت‌ نمازي به‌دست آمده عبارت بودند از: اصل ايجاد و تقويت بينش، اصل ايجاد و تقويت گرايش، اصل تقويت محبت به خداوند، اصل کرامت‌پروري، اصل اعتدال، اصل استمرار، اصل تسهيل. همچنين روش‌هاي تربيت‌ نمازي به‌دست‌آمده عبارت بودند از: روش آموزش نماز، روش آموزش آثار و برکات نماز، روش ايجاد تصوير صحيح از نماز، روش هنر‌گرايي، روش مشاهده‌اي، روش الگودهي، روش فضاسازي معنوي، روش انتخاب دوستان مناسب، روش ارتباط دادن کودکان با مکان‌هاي مذهبي، روش يادآوري نعمت‌هاي الهي، روش محبت و مهرورزي، روش تشويق، روش تکليف به حد وسع، روش تکرار و تلقين، روش عادت دادن، روش فريضه‌سازي، روش تدريج.