جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم نافع و سودمند به جامعه هويت مي‌دهد و علم غيرنافع جامعه را بي‌هويت مي‌کند. براين‌اساس يکي از مهم‌ترين مسائلي که طرح آن پس از گذشت چند دهه از پيروزي انقلاب اسلامي لازم و بلکه ضروري مي‌نمايد، موضوع ايجاد تمدن اسلامي است. بديهي است تحقق اين مهم آرزوي ديرينۀ همۀ اولياي الهي بوده است. بنابراين سؤال اساسي قابل طرح در تحقيق پيش‌رو اين است که ملاک و معيارهاي علم نافع در اسلام و غرب چه اموري هستند که موجب مي‌شوند يک جامعه به رشد و کمال برسد و جامعه‌اي به انحطاط کشيده شود. بدين بيان، برپايي تمدن اسلامي لوازمي دارد که مهم‌ترين آنها وجود علم نافع و سودمند است. مهم‌ترين ملاک علم نافع از منظر اسلام اين است که جامعه را از لحاظ مادي و معنوي به‌‌سوي رشد و کمال سوق مي‌دهد. اما در تمدن مدرن غربي، علومي مورد مطالعه و بررسي قرار مي‌گيرند که جنبه‌هاي مادي آن، جلوۀ بيشتري دارند؛ و نافع بودن يا مضر بودن آن به توليد ثروت و قدرت گره خورده است. به‌همين جهت، نوشتار حاضر با روشي تحليلي ـ استنادي در پي پاسخ به اين پرسش، براساس انديشه‌هاي امام خميني(ره) و رهبر معظم انقلاب است. براساس اين انديشه اگر علم نافع در جامعه‌اي محقق شود، ضمن آنکه جامعه را به رشد و کمال سوق مي‌دهد، تمدن‌ساز نيز هست.

ارزش اخلاقي به رفتاري تعلق مي‌گيرد که انسان را به سوی کمال نهايي سوق دهد و در سعادت ابدي او تأثير داشته باشد. در اسلام، چنين چيزي متوقف بر ايمان به خدا و روز قيامت است. آنچه به‌طور قطع از آيات و روايات استفاده مي‌شود، این است که اگر کاري بدون ايمان انجام شود، در آخرت ثمري نخواهد داشت: «وَقَدِمْنَا إِلَي مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَّنثوراً» (فرقان: 23). بنابراين انسان قبل از کسب ارزش‌هاي اخلاقي لازم است به کسب ايمان بپردازد. اما آيا ايمان نيز از ارزش‌هاي اخلاقي به‌شمار مي‌آيد؟ زيرا اين سؤال مطرح است كه چگونه ارزش اخلاقي بر كسي که هنوز ايمان نياورده، صادق است؟ چون نمي‌توان کسب ايمان را مبتني بر ايمان دانست. از سوي ديگر، ارزش اخلاقي، فعل اختياري انسان است. بنابراين اگر ايمان براي کسي به ‌عنوان يک فعل اختياري مطرح نباشد، او کاري انجام نداده است تا ارزش اخلاقي داشته باشد.

در متون ادب فارسي و از جمله در آثار فردوسي، ناصر خسرو، سعدي، بيهقي و... واژة «درود» معادل و هم ‌معناي با سلام نيست؛ بلکه هم‌تراز با «آفرين»، «تهنيت»، «تحيت» و «صلوات» است و صلوات را نمي‌توان همچون درود در جاي سلام و خطاب به هرکس به‌کار برد. چنين به‌نظر مي‌رسد که ادبا به اين نکته واقف بوده و به‌همين دليل نيز در آثار خود «درود» را تنها براي گرامي‌داشت انبياء و اولياي الهي به‌کار برده‌اند. در فرهنگ و زبان عربي نيز «اهلاً و سهلاً مرحباً» اصلاً معادل «سلام» نيست؛ و اعراب آن را در وقت خوش‌آمدگويي به مهمان ادا مي‌کنند. با اين توصيف، نگارنده مي‌پندارد که از همان روز نخست ورود اسلام به ايران زمين، مي‌بايست مرتبة «سلام» بالاتر و والاتر از «درود» قرار گيرد و ادباي برجسته نيز به‌جاي «درود» بر انبياء و اولياء «سلام» بفرستند، لذا در نوشتار حاضر به شيوة مطالعات کتابخانه‌اي و روش توصيفي ـ تحليلي به اثبات این نکات پرداخته مي‌شود: 1. زيبايي و برتري لفظ و معناي «سلام» بر واژگان ديگر؛ 2. به‌کار بردن معناي «سلمنا» براي «سلام» توسط اسلام‌ستيزان.

سکولاريسم به معناي دنيازدگي و جدايي دين از جنبه‌هاي مختلف زندگي اجتماعي بشر است. رشد جهان‌بيني سکولار به‌گونه‌اي است که برخي انديشمندان، سکولاريسم را معضل اول بشريت دانسته‌اند. سؤال اين تحقيق آن است که «چه علل و عواملي در شکل‌گيري و بسط سکولاريسم تأثير داشته‌اند»؟ شناخت صحيح علل و عوامل شکل‌گيري آن مي‌تواند به مواجهۀ منطقي و علمي با آن کمک شاياني کند. اين تحقيق به روش کتابخانه‌اي به بررسي مهم‌ترين وقايع تاريخي، معرفتي و اجتماعي شکل‌گيري و بسط سکولاريسم پرداخته است. يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد عواملي همچون فساد کليسا، تأثيرات بورژوازي، رفورم، انقلاب‌هاي علمي و صنعتي، رشد ليبراليسم، رشد عقلانيت سکولار، تحولات اجتماعي، زمينه‌ساز و تعدد نظريه‌پردازهاي مروج سکولاريسم به تثبيت و فراگيري سکولاريسم منجر شده‌است. اين اتفاق اگرچه در دنياي مسيحيت ظهور يافته؛ اما همين بسترها در جوامع مسلمان بخصوص کشورمان، قابل مشاهده و رديابي است و ازاين‌رو لازم است اين ريشه‌ها از لحاظ نظري و عملي در محيط‌هاي دانشگاهي يا فضاهاي مجازي پايش شود و پاسخي عيني و علمي به آنها داده شود.

خانواده مهم‌ترين و تأثير‌گذارترين نهاد اجتماعي است که در تربيت انسان‌هاي متعالي و پي‌ريزي جامعۀ سالم نقش اساسي دارد. اديان الهي و صاحب‌نظران براي صيانت از اين بناي ارزشمند اجتماعي و تحکيم آن، راه‌کارهايي را با رويکردهاي گوناگون جامعه‌شناختي، روان‌شناختي و ديني ارائه کرده‌اند. اين پژوهش مسئلۀ مذکور را از منظر اسلام و با رويکرد اخلاقي مورد بررسي قرار داده و رابطۀ ارزش‌هاي اخلاقي با تحکيم خانواده را با روش توصيفي ـ تحليلي کاوش کرده است. يافته‌هاي پژوهش حاکي است؛ رعايت ارزش‌هاي اخلاقي، از مهم‌ترين عوامل تحکيم خانواده است. هرچه ارزش‌هاي اخلاقي بيشتر در خانواده رعايت شود پايه‌هاي آن مستحکم‌تر خواهد شد. در اين تحقيق ارزش‌هاي تأثيرگذار در تحکيم خانواده، به دو بخش ارزش‌هاي کلامي و غيرکلامي تقسيم شده است. در بخش نخست، فضايلي همانند راست‌گويي، پرهيز از دروغ، سپاس‌گزاري و قدرداني، عذرخواهي و عذرپذيري، نيکو سخن گفتن و پرهيز از توهين، ابراز محبت، به‌کارگيري اسامي و القاب نيکو، پرهيز از تحقير و تمسخر؛ و در بخش دوم، تکريم، صبر، حياء و عفت، عفو و گذشت، پرهيز از تجمل‌گرايي و کنترل خشم مورد بحث قرار گرفته‌اند و نقش آنها در تحکيم خانواده تبيين شده است.

باور به خداي متعال، نخستين اصل از اصول اعتقادي دين مبين اسلام و از عوامل اصلي نيل انسان به کمال و سعادت ابدي است. اين پژوهش در پي پاسخ به اين پرسش است که باور به خداي متعال، چه نقشي در کمال گرايشي انسان دارد. نگارندگان اين نوشتار که به روش نقلی ـ تحليلي به اين مسئله پرداخته‌اند و با استناد به آيات قرآن کريم و به روش تفسير موضوعي به اين نتيجه رسيده‌اند که خداباوري مي‌تواند در موارد متعددي در اميال و گرايش‌هاي انسانِ باورمند به خداوند، اثرگذار باشد و او را در مسير نيل به سعادت ابدي ياري‌کند؛ آن موارد عبارتند از: تعديل غريزۀ جنسي، تعديل مال‌دوستي، عطوفت و مهرباني پدر و مادر نسبت به فرزندان و بالعکس، تسليم شدن در برابر حق، محبت و دوستي، جهت‌دادن به خوف و رجاء، ايجاد اطمينان و آرامش رواني.

مرگ مسئلۀ مهمي براي انسان‌ها در طول تاريخ بوده، لذا اديان، سنت‌هاي فلسفي، رويکردهاي رروان‌شناختي و روان‌پزشکي هم، به تجزيه و تحليل اين پديده پرداخته‌اند. در اين ميان رويکرد روان‌شناسي وجودي نگاهي جدي‌تر به مرگ داشته و نگاه بدبينانه برخي مکاتب فلسفي و رروان‌شناختي را ندارد. اين پژوهش به بررسي رويکرد روان‌شناسي وجودي و منابع اسلامي دربارۀ موضوعِ مرگ و تصويري که از آن ارائه مي‌دهند، فارغ از پرداختن به کيفيت‌هاي پيش و پس از مرگ، پرداخته است. هدف از بررسي «مرگ» براساس روان‌شناسي وجودي و منابع اسلامي، پاسخ به سه سؤال است. بررسي واقعيتِ مرگ در روان‌شناسي و منابع اسلامي، اولين پرسش پژوهش حاضر است. دومين پرسش پژوهش، ويژگي‌هاي مرگ از نظر روان‌شناسي و منابع اسلامي می‌باشد؛ لذا پس از بررسي مرگ در روان‌شناسي وجودي و منابع اسلامي، ويژگي‌هاي مرگ از نظرگاه اين دو رويکرد بررسي شده است. سومين پرسش پژوهش، مقايسة اجمالي بين دو رويکرد روان‌شناسي وجودي و منابع اسلامي، پيرامون مسئله مرگ، مي‌باشد که اشتراکات و تفاوت‌هاي اين دو رويکرد تبيين مي‌شود. روش اين پژوهش توصيفي ـ تحليلي مي‌باشد، يافته‌هاي روان‌شناختي و منابع اسلامي به‌صورت کتابخانه‌اي، از طريق بررسي و تبيين منابع، تجزيه و تحليل شده است.

دربارة ارتباط اخلاق با دين گفته شد که برخلاف آنچه برخي تصور مي‌کنند، دين اسلام همة ساحت‌ها و عرصه‌هاي زندگي اجتماعي را دربردارد و دستورهای اسلامي در همة زمينه‌ها، ارزش‌هايي را مطرح مي‌کنند. بنابراين ارزش‌هاي اخلاقي مختص به حوزة محدودي از زندگي نيستند، بلکه تمام عرصه‌هاي زندگي را فرامي‌گيرند. اکنون اين پرسش ‌مطرح است که آيا ارزش‌هايي که دين اسلامي در عرصه‌هاي اخلاقي مطرح مي‌کند، با ارزش‌هايي که در جامعه مطرح مي‌شوند و در محاورات عرفي بر آنها تکيه و در محافل علمي و دانشگاهي دربارة آنها بحث مي‌شود، يکسان است؟ آيا پاسخ دين به سؤالات اخلاقي عين پاسخي است که علما و دانشمندان و فيلسوفان اخلاقي مي‌دهند؟ يا اينکه ممکن است علماي اخلاق کاري را خوب و ارزشمند معرفي کنند، ولي دين آن را ارزش نداند؟ اين مقال به دنبال پاسخ به اين پرسش‌هاست.

از مهم‌ترین عوامل کمال انسان در قرآن، توبه است؛ این پژوهش می‌کوشد نقش توبه را در کمال انسان به لحاظ بینشی، گرایشی و رفتاری به روش تفسیر موضوعي واکاوی کند؛ حاصل بررسي اينکه توبه از بعد بینشی موجب افزایش بصیرت انسان نسبت به زشتی و نافرجامی گناه و متقابلاً زیبابی و خوش‌فرجامی طاعت می‌شود؛ همچنین قرار گرفتن در مسیر توبه موجب درک عمیق‌تر برخی اوصاف و افعال خداوند مانند توابيت، رحمت و شفاعت می‌شود؛ توبه از بُعد گرایشی موجب فزونی محبت الهی، تعديل غرائز حیوانی، کاهش ميل به گناه، تقويت اميد به فلاح، نجات از اندوه و بلا می‌گردد؛ تسليم شدن در برابر حق و حقیقت و تلاش در جهت تبيين آن برای دیگران، استقامت در برابر گردن‌کشان و ستمکاران، برپایی نماز، پرداخت زکات، تلاش در جهت پالایش روح، رعايت انصاف، شکر نعم الهي، از کمالات رفتاري توبه‌اند.

پرسش دربارۀ شعورمندي همۀ موجودات ازجمله جمادات از ديدگاه قرآن، مسئلۀ اين نوشتار است. اين مقاله با تمرکز بر آيات قرآن کريم و روش تحليلي ـ تفسيري، به بررسي شعورمندي جمادات پرداخته است. حاصل پژوهش نشان مي‌دهد که اولاً قرآن کريم فعل و انفعالاتي همچون: تسبيح، سجده، خشوع، نطق، غفلت و... را به همه يا بعضي از جمادات نسبت مي‌دهد؛ ثانياً چنين نسبتي تنها با شعورمند بودن اين موجودات توجيه معقولي مي‌يابد. البته توجيهاتي ديگر نيز براي اين نسبت‌ها ارائه شده که برخلاف ظاهر اين آيات است و در مواردي تکلف‌آميز است. پاسخ به اين توجيهات و آشکار ساختن ضعف آنها بخش ديگري از رهاورد اين تحقيق است. دستاورد اين تحقيق در تغيير نگرش جهان‌شناختي فرد و جامعه و نيز در اخلاق، حقوق، روان‌‌شناسي و سبک زندگي انسان‌ها در مواجهه با موجودات و تعامل با آنها مؤثر است.