جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمدبن‌ابراهیم ثقفی، مورخ و محدث بزرگ قرن سوم هجری، یکی از شخصیت­ها و اندیشمندان بزرگ شیعی است که در تدوین و توسعه علوم اسلامی نقش مهمی داشته است. وی، از جمله اندیشمندانی است که آثار فراوانی در موضوعات مختلف از جمله: اخلاق، تاریخ، کلام، فقه و تفسیر به رشته تحریر درآورد؛ ولی متأسفانه، تمامی آثار او به جز کتاب الغارات از بین رفته است. این مقاله، با بهره‌گیری از منابع تاریخی و حدیثی، به بررسی روایات و آثار ثقفی و نقش او در پیشبرد و گسترش علوم اسلامی در قرن سوم هجری پرداخته است

منصب «بابیّت» برای امامان شیعه: در عصر حضور، از جمله رویدادهایی است که برخی از مؤلفان شیعه از دیرباز باورمندانه به آن نگریسته‌اند و این باور، همچنان مورد پذیرش گروهی از پژوهشگران شیعی است. سنجش اعتبار این باور بر اساس اطلاعاتِ برگرفته از منابع مختلف و بهره‌گیری از روش‌های تاریخی، رجالی و حدیثی، موضوع این مقاله است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که نشانی از تأیید چنین منصبی توسط امامان شیعه: و یا بسیاری از مؤلفان شیعه که بحث از «باب»‌ها می‌توانست برای آنها مهم باشد، در دست نیست. افزون بر این، منشأ غیرامامی این باور و چگونگی راهیابی آن به تعدادی از منابع امامیه، در نوشتار حاضر مورد بررسی قرار گرفته است.

سیره­نگاری، از کهن­ترین شاخه­های تاریخ­نگاری اسلامی است و شهر مدینه، نخستین مرکز تدوین سیره رسول خدا(ص) است. نخستین اثر مکتوب شیعیان درباره سیره، کتاب تسمیة مَن شَهَد مع امیرالمؤمنین علی(ع) الجَمَل وصِفّین والنهروان من الصحابة است که در نیمه دوم قرن اوّل هجری نگارش یافت. از این اثر، می‌توان برداشت کرد که شیعیان تاریخ­نگاری خود را با پیوند دو عصر رسالت و خلافت، با بن­مایه دفاع از اندیشه امامت آغاز کردند تا بتوانند با تکیه بر عصر رسالت، اندیشه­ جانشینی امیر مؤمنان، علی(ع) را در عصر خلافت اثبات کنند. ازاین­رو، شیعیان در گامی دیگر، به نگارش سیره نبوی روی ­آوردند تا ریشه­های تفکر کلامی خود را در سیره­ رسول خدا(ص) رهگیری کنند. پژوهش حاضر، سیره­­نگاری شیعه را بر اساس مطالعه آثار مکتوب و با توجه به سیر زمانی آنها تا ابتدای قرن پنجم هجری با روش وصفی ـ ‌تحلیلی بررسی کرده و ضمن پرداختن به مسائلی مانند: بنیان‌گذاری، توسعه­بخشی و استمراردهی سیره‌نگاری، گونه­های فکری و نوع­ تعامل سیره­نگاران شیعی با دیگران، به این نتیجه رسیده است که سیره­نگاری در محافل علمی شیعی، با گزاره­های پراکنده­ آغاز شده و در گذر زمان سامان یافته و عناوین ریزتری را در درون خود پدید آورده است. شیعیان با دو ریزجریان درونی و با تکیه بر آرای امامان(ع) و از گذر توجه به چالش­های سیاسی ـ فکری، حوزه جغرافیایی سیره­نگاری را از مدینه به عراق، و حوزه فرهنگی آن را از انحصار یک جریان خاص به جریان شیعی توسعه دادند و محورهای جدیدی را در سیره­نگاری گشودند

هجرت دانشمندان شیعه به مناطق شام و وجود برخی دولت‌های شیعی شامات، از جمله عوامل مؤثر بر رشد علوم مختلف عقلی و نقلی در این منطقه بوده است. این مقاله، با بهره‌گیری از فهارس و منابع رجالی و شرح‌حال‌ها و نیز تواریخ عمومی و محلی و خاندان‌ها و دودمان‌ها، کوشیده است عوامل حضور علمای شیعه در شام و نقش آنها در گسترش فرهنگ و علوم اسلامی را تا پایان قرن هفتم هجری مورد بررسی قرار دهد. به استناد یافته­های پژوهش و با توجه به آثار ماندگار مکتوب و غیرمکتوب، می­توان از سهم بزرگ علمای شیعه در این زمینه سخن گفت.

شیعیان، همپای تحولات علمی جهان اسلام در قرن سوم هجری، به‌خصوص نهضت ترجمه، با تکیه بر عقل­گرایی ویژه شیعی، ضمن پایبندی به مبانی فکری خود، از دانش‌های وارداتی استقبال کردند و به علوم کاربردی از جمله جغرافیا روی خوش نشان دادند. در این مقاله، با استفاده از منابع رجالی شیعی و غیرشیعی، زندگی‌نامه­ها و تألیفات جغرافیایی و تاریخ‌های محلی موجود، اَشکال و حوزه­های مختلف مطالعات جغرافیایی دانشمندان شیعی، تا قرن ششم هجری با روش تحلیلی ـ وصفی مورد بررسی قرار گرفته است. یافته­های این پژوهش نشان می­دهد که با وجود از بین رفتن بسیاری از جغرافیانگاشته­های شیعی در گذر ایام به علل مختلف، سهم آنان در تدوین منابع جغرافیایی چشمگیر بوده است. شیعیان با اینکه اغلب در شهرها و مناطق خاصی تمرکز داشتند، در مطالعات و تألیفات جغرافیایی خود همانند نویسندگان اهل‌سنّت، توجه ویژه­ای به جغرافیای جزیرة­العرب نشان دادند و به تدوین منابعی درباره قبایل عرب و مساکن آنان و نیز پدیده­های طبیعی آنجا پرداختند. شیعیان همچنین، آثاری در زمینه معرفی شهرها و مناطق شیعه­نشین، به­ویژه شهرهای: عراق، مناطق دارای جنبه زیارتگاهی، شهرهای مأمن و یا مدفن سادات و علویان و در ججمی کمتر، آثاری در زمینه جغرافیای طبیعی و جغرافیای نجومی و انسانی پدید آوردند

با آغاز سده هشتم هجری، هم‌زمان با تحول در نظام مذهبی ایلخانان، زمینه گسترش بیشتر اندیشه شیعی فراهم گردید و دانشمندان شیعه در راستای دفاع از اندیشه خویش، آثار بسیاری را در حوزه‌های مختلف پدید آوردند؛ از جمله این تلاش­ها، تدوین آثاری در انساب علویان و سادات بود که نویسندگانی چون: ابن‌طقطقی (709ق)، ابن‌فوطی (723ق)، ابن‌معیّه (776ق) و ابن‌عنبه (828ق) آن را بر عهده گرفتند. در این پژوهش که به شیوه توصیفی و تحلیلی و با استناد به منابع تاریخی، رجالی و کتابخانه‌ای سامان یافته، به این سؤال پاسخ داده می­شود که نقش مورخان شیعه در تدوین کتب انساب در سده هشتم چه بوده و با چه هدفی صورت گرفته است؟ یافته­های پزوهش، نشانگر آن است که انساب­نگاری شیعیان در این قرن، همچون دیگر ادوار، با هدف بازشناسی ذریه رسول خد(ص) با توجه به شرافت این خاندان و تفاوت آنها با دیگر مسلمانان در برخى حقوق و احکام شرعى، انجام شده است

یکی از رویدادهای شایسته تأمل در دوره صفوی، تنش بین صوفیان عارف‌نما و عالمان شیعه، اعم از فلاسفه و فقها و محدثان است. این مقاله، با روش وصفی ـ تحلیلی به بررسی نقش ملاصدرا و علامه مجلسی به عنوان نماینده دو جریان فکری متفاوت در مقابله با انحراف‌های صوفیان عارف‌نما پرداخته است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، می‌توان گفت ملاصدرا به عنوان یک فیلسوف و عارف، با معرفی عرفان ناب از طریق تصحیح مفاهیم عرفانی و ارائه معرفت و شناخت الهی از یک سو، و معرفی رهبری واقعی جهت هدایت مردم جامعه از سویی دیگر، به ایفای نقش پرداخت و علامه مجلسی نیز به عنوان یک فقیه و محدث، ضمن انتقاد از عملکرد شریعت‌گریزی و لاابالی‌گری عارف‌نمایان صوفی، در کنار سایر فقها و علمای این عصر، با نگارش جوامع حدیثی به زبان عربی و فارسی روان و عوام‌فهم، شرح‌نویسی بر متون اصیل و کهن و ردیه‌نویسی، به ترویج شریعت واقعی و انتقال درست مفاهیم دینی برای مقابله با انحراف‌های فکری صوفیان پرداختند

آگاهی از قلمرو جغرافیایی مورخان شیعه دوازده امامی و موضوعات مورد اهتمام آنها، می­تواند سودمندی‌های فراوانی برای تحلیل تاریخ امامیه داشته باشد. در پژوهش پیشِ رو، با رویکردی وصفی و تحلیلی، فعالیت‌های تاریخ‌نگاری اصحاب امامیه از آغاز تا اواسط سده چهارم هجری در بصره مورد بررسی قرار گرفته است. یافته­های پژوهش، حکایت از آن دارد که امامیان بصره برای دفاع از اندیشه‌های کلامی خویش، به مباحث تاریخی و تاریخ‌نگاری روی آوردند و همانند دیگر گروه‌های فکری سده‌های نخستین اسلامی، به بازخوانی رویدادهای تاریخی، به‌ویژه تاریخ صدر اسلام و تدوین آثاری در این زمینه پرداختند