جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابزار و شیوه‏هاى لازم براى مکاتبات و کاربرد نشان‏هاى خاص براى تأیید و اثبات رسمیت آن از سوى حکم‏رانان، از ارکان تشکیلات ادارى در دوره‏هاى مختلف تاریخى بوده است. به همین سبب، از زمان ظهور اسلام، به این موضوعات توجه خاصى معطوف گردید، به طورى که پیامبر(ص) در مکاتبه‏هاى خویش با سران دولت‏ها و امپراطوران آن دوره، ظاهراً با استفاده از خاتم به عنوان مُهر، آن مرقومه‏ها را رسمیت بخشیدند. با گذشت زمان، در دوره‏هاى مختلف تاریخى، شیوه نگارش و چگونگى انجام یافتن مکاتبه‏ها و مراسله‏هاى ادارى دست خوش تغییراتى شده است. این مقاله، در صدد است تا ضمن ریشه‏یابى عنوان‏ها و اصطلاح‏هایى، چون تَمغا، طُغرا و یَرلیغ، سیر تاریخى و تحولات حاصله در آنها در نظام ادارى دوره اسلامى را بررسى نماید.

این نوشتار در ابتدا تفاوت‏هاى میان شعر (ادبیات) و تاریخ را بررسى مى‏کند؛ در شعر، همه چیز به احتمال ختم مى‏شود، اما تاریخ مجبور است به هر امر ممکنى توجه کند. اما با نگاهى دقیق‏تر، مرزبندى بین تاریخ و شعر در هم مى‏ریزد. در ادامه این نکته مطرح مى‏شود که با ظهور «نو تاریخى‏گرى آمریکایى» بار دیگر به سبک تاریخ‏نگارى هرودوت توجه شده است. نویسنده سپس به ماهیت تبیین تاریخى مى‏پردازد و با اشاره به تفاوت امر تاریخى و امر علمى توضیح مى‏دهد که امر علمى حاصل مشاهده و مبتنى بر رابطه علت و معلولى است و قابل پیش‏بینى و تکرارپذیر است. اما امر تاریخى مبتنى بر رابطه علت و معلولى قابل پیش بینى و تکرارپذیر نیست. ساخته‏هاى فرهنگى و تاریخى یک بار براى همیشه تولید شده‏اند اما تفسیر آنها به یک بار محدود نمى‏شود. یکه بودن واقعه تاریخى و اثر هنرى آنها را به یک زمان خاص گره مى‏زند، اما راه را براى نوعى تبیین باز مى‏کند که در طول زمان تغییر مى‏کند.

پس از سقوط بنى امیه، مناطق تحت سلطه آنان از جمله بخش‏هایى از غرب هند به تدریج زیر نفوذ و سلطه بنى عباس قرار گرفت. در این زمان، شیعیان نیز که از آل عباس ناامید و ناراضى بودند، تحت تعقیب و آزار آنان قرار گرفته و به مناطق دوردستى چون سند روى آوردند. این مسئله باعث ایجاد حساسیت و توجه ویژه بنى عباس به قلمرو اسلامى در هند و سند گردید. به علت وجود اتباع قبیله‏هاى عرب که از مدت‏ها قبل از اسلام با یک‏دیگر اختلاف و درگیرى داشتند، اختلافات قبیله‏اى بالا گرفت که این امر، سبب توقف فتوحات مسلمانان و تقویت جبهه غیر مسلمانان گردید و پایه‏هاى حکومت اسلامى را در این منطقه سست نمود. این اختلافات و دورى سند و هند از مرکز خلافت و جاه‏طلبى برخى از سران قبایل سرانجام باعث پیدایش حکومت‏هاى مستقل در منصوره و ملتان گردید که رقابت‏هاى محلى و منطقه‏اى را به اوج خود رساند. این اقدام، هم زمان و یا اندکى پس از تحرکات استقلال طلبانه در شمال افریقا و ایران صورت پذیرفت که فرجام آن چیزى جز چنددستگى و تضعیف دنیاى اسلام نبود.

بنیان‏گذارى امپراتورى عثمانى توسط ترکان مهاجر در آسیاى صغیر، رویدادى برجسته و جالب توجّه در جهان اسلام به شمار مى‏رود. سیاست استادانه عثمانیان در مقابله با قدرت‏هاى پیرامون و ترکیب اقوام گوناگون با نژادها و زبان‏هاى مختلف در نظر اول شگفت به نظر مى‏رسید، اما در دراز مدّت امپراتورى آنان را ناتوان ساخت. پس از قرن دهم هجرى (شانزدهم میلادى) این امپراتورى در سراشیبى زوال افتاد، اگرچه سقوط نهایى بسیار دیر روى داد. نگارنده این مقاله بر آن است نشان دهد اگرچه دوره سلیمان قانونى، باشکوه مى‏نمود، اما با خود عوامل تلاشى و زوال را به همراه داشت. از نظر پژوهش‏گر، سلیمان مى‏خواست با راهکارهایى داخلى بر جهانى که تغییر خویش را شروع کرده بود، پیروز شود. او در دورانى تعیین کننده در جهان، سیاست‏هایى نامناسب در پیش گرفت، سیاست‏هایى که در دراز مدت باعث سقوط امپراتورى عثمانى گردید.

غیبت امام زمان(ع) مهم‏ترین رویداد تاریخ سیاسى مذهب شیعه است که عملاً تاریخ شیعه را به دو دوره مجزا؛ یعنى دوران حضور ائمه(ع) و دوران غیبت تقسیم کرده است. دوران غیبت کبرى از سال 329ه آغاز شد؛ در نامه‏اى که امام مهدى(ع) چند روز قبل از وقوع غیبت کبرى به على بن محمد سمرى چهارمین و آخرین سفیر خود نوشت، اعلام داشت که دوران غیبت کبرى فرا رسید و ظهور مجدد او منوط به اجازه خداوند است.2 سال 329ه را مى‏توان سال گسست در تاریخ رهبرى شیعه نامید. وقوع این حادثه تأثیرات مهمى در تاریخ شیعه بر جاى نهاد که مهم‏ترین آن خلاء رهبرى است. این امر موجب بروز انشعاب‏هایى در درون شیعیان شد. علماى شیعى تلاش نمودند با تبیین نظریه امامت در دوازده نفر، مانع این امر شوند و پس از حملات فکرى مخالفان به توجیه و تبیین مسئله غیبت پرداختند. اهتمام ایشان در پاسخ‏گویى به تکلیف رهبرى شیعیان در زمان غیبت به ارائه نظریه جانشینى علما منجر شد و سرانجام تلاش کردند راهکارهاى عملى و نظرى چگونگى زندگى شیعیان در درون جامعه اهل سنت را نشان دهند.

ابن علقمى، از وزیران باتدبیر دستگاه خلافت عباسیان بود. دوره وزارت او با خلافت مستعصم، آخرین خلیفه عباسى - که خلافتش با سقوط بغداد در 656ه . پایان یافت - هم‏زمان بود. در این دوره، دربار خلافت شاهد تقابل دو گروه شیعه و سنى بود که ابن علقمى (وزیر شیعه) در یک طرف و درباریان اهل سنت در طرف دیگر قرار داشتند. این تقابل با واقعه سقوط بغداد و نقش ابن علقمى در آن پیوند داشت. منظور اصلى این مقاله، بررسى نقش ابن علقمى در سقوط بغداد مى‏باشد.

حفصیان از جمله سلسله‏هاى بربر شمال آفریقا بودند که از 625ه تا 983ه ، در افریقیه (طرابلس الغرب، تونس، الجزایر شرقى) حکومت کردند. طب دوره حفصى، که از ترکیب مکتب سنتى قیروان و طب آندلسى و ایرانى پدید آمد، شاه‏راه انتقال دانش طبى مسلمانان به اروپا و مرحله‏اى نهایى از پیشرفت تاریخ طب اسلامى بوده است. در این مقاله به دست آوردهاى این دوره، در زمینه‏هاى صیدله، تشریح، وصف و تشخیص بیمارى‏ها، علم تغذیه، حفظ الصحه و درمان با آب گرم مى‏پردازیم. بروز اپیدمى وبا و طاعون در اروپا و افریقیه، از حوادث درخور توجه دوره حفصى است که آثار علمى، سیاسى و فقهى در برداشت.