جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سقوط بغداد به دست هلاکوخان مغول (م 663ق) در سال 656ق، رویداد بسیار مهمی است که به خلافت عباسیان پایان داد و تحولات مذهبی، سیاسی و فرهنگی چشمگیری را به دنبال داشت. این مقاله، با بهره‌گیری از تکنیک‌های تحلیل روایت، به تحلیل انتقادی هفت روایت منتخب درباره سقوط بغداد پرداخته است؛ تا ضمن گزارشی از نقش راوی و چگونگی کانون‌سازی و توالی و گسستِ روایت‌ها، بکوشد از طریق ارائه روایت نزدیک به واقع نشان دهد که روایت‌ها چگونه و تا چه اندازه در طول زمان تحول یافته‌اند. روایت‌های مورد بررسی در این پژوهش، در سه گونه: روایتِ پیروزنگارانه، انحطاط‌نگارانه و داستان‌واره دسته‌بندی شده‌اند. این پژوهش، نشان می‌دهد که عواملی چون نزدیکی به مرکز قدرت و مذهب راوی و نیز نگاه سرگرم‌کنندگی و یا عبرت‌گیری او به رویداد، در شکل‌گیری هرکدام از روایت‌ها نقش داشته است.

دانش تاریخ‌نگاری اسلامی در آندلس، با وجود هویت و شاکله ویژه خود، از دیگر نقاط جهان اسلام تأثیر پذیرفته است. یکی از جریان‌های اثرگذار بر تاریخ­نگاری اسلامی در آندلس، خاندان رازی در سده سوم تا پنجم قمری/ نهم تا یازدهم میلادی است که تاکنون تحقیق مستقل و جامعی درباره آنها صورت نگرفته است‌. این مقاله، با تکیه بر روش تحلیل وقایع، به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که با توجه به بسترهای شکل‌گیری تاریخ‌نگاری آندلس، نقش خاندان رازی در زمینه انتقال تجربیات تاریخ‌نگاری به آندلس چه بوده است؟ یافته­های این پژوهش، نشانگر آن است که از سده سوم و ابتدای سده چهارم هجری، با ورود مورخانی از خاندان رازی، روش حدیثی در کنار تاریخ­نگاری واقع­گرایانه سبک کوفی، زمینه‌ساز تحول تاریخ‌نگاری آندلس شد‌‌. گرایش به تدوین تاریخ‌های عمومی تا پایان دوره امویان در آندلس و گرایش شدید خاندان حاکم به تدوین طبقات شاعران و ادیبان و نیز تاریخ­نگاری منظوم در اواخر عصر اموی و تقویت رویکرد عقلانی­ترشدن، جدا از سیر تاریخ‌نگاری درباری در دوره­های بعد را می­توان از مهم‌ترین پیامدهای حضور خاندان رازی برشمرد.

یکی از موضوعات شایسته بررسی در حوزه­ تاریخ دوره­ سلجوقیان، وضعیت مذاهب و فرقه­های اسلامی تحت قلمرو آنهاست. زمانی که خلافت عباسی به دلیل درگیری‌های مستمر فرقه‌ای، به فروترین حدّ زوال رسیده بود، ظهور سلجوقیان در ایران، راه را برای تقویت دوباره مذهب تسنّن هموار کرد. ایالت جبال، به عنوان یکی از مناطق مهمّ ایرانِ عصر سلجوقی، به دلیل داشتن موقعیتی استراتژیک و پیونددهنده شرق و غرب خلافت عباسی، از اهمیت بسزایی برخوردار بود. تنوع فِرَق و مذاهب گوناگون شیعی و سنّی و پراکندگی حامیان این مذاهب در شهرهای مختلف این ایالت، نقش ایالت جبال را در تاریخ میانه ایران، به‌ویژه دوره سلجوقی، برجسته­تر کرده بود. پژوهش حاضر، بر اساس اطلاعات مندرج در کتب جغرافیایی و تاریخی درباره شهرهای باختری ایالت جبال در دوره سلجوقیان، سعی در روشن‌نمودن جایگاه مذهبی این منطقه دارد. یافته­های این پژوهش، نشان می دهد که در کنار حضور اقلیت شیعی زیدی و اسماعیلی در منطقه جبال، عموم منابع بر شافعی‌بودن این شهرها در این دوره تأکید دارند.

جزیره سُقُطره یا سُقُطریِ کشور یمن که در میان شاخ آفریقا و شبه‌جزیره عربستان قرار دارد، با وجود تاریخچه­ی طولانی و نقش تعیین­کننده در مبادلات تجاری امپراتوری­های شرق و غرب، تا سال 2008 م که برنامه جهانی میراث طبیعی یونسکو، گیاهان و گونه­های حیوانی آن را در فهرست خود قرار داد، چندان شناخته‌شده نبود. پژوهش حاضر، بر آن است با تکیه بر منابع اصیل تاریخی و جغرافیایی، به ارائه گزارشی قابل اعتماد درباره موقعیت جغرافیایی اقلیم سُقُطره، نخستین ساکنان آن و آداب و رسوم و دیگر جنبه­های مردم­شناختی آنها، رویدادهای مهم تاریخی آن، جایگاه راهبردی جزیره در منطقه و نیز تاریخ حضور استعمارگران اروپایی در آن بپردازد.

ابوسعید ابوالخیر (357ـ440ق)، از جمله مشایخ متصوفه مکتب خراسان است که به دلیل نقش‌نمایی در عرصه‌های عرفان عملی از یک سو، و حضور گسترده در عرصه‌های تربیتی و اجتماعی از دیگر سو، توجه متون ادبی و عرفانی را معطوف به بیان کرامات خود ساخته است. بدون شک، نقش وی در خلال رخدادهای قرون چهارم و پنجم هجری قمری، در ایجاد همگرایی جامعه با تصوف بی‌بدیل و منحصر به‌فرد است؛ اما به نظر می‌رسد، برخی متون ادبی و عرفانی چون اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید که به قلم یکی از نوادگان او به نام محمدبن‌منور (وفات پس از570ق) و درباره زندگی و اقوال و احوال شیخ به نگارش درآمده، در ذکر ارتباط شیخ با سران حکومت غزنوی و سلجوقی، راه اغراق پیموده‌اند. مقاله حاضر، نقش اجتماعی و سیاسی ابوسعید در خراسان عهد غزنوی و سلجوقی را از طریق مقایسه مطالب مندرج در اسرار التوحید با منابع تاریخی هم‌عصر او بررسی کرده است.

در سده سوم و چهارم هجری، منطقه خراسان و ماوراءالنهر که تحت سیطره سلسله سامانی و بعد از آن غزنوی قرار داشت، دوران پُررونق فرهنگی، علمی و اقتصادی را پشت سر می‌گذاشت. علاوه برمؤلفه‌های مختلف، سنّت وقف در بسترسازی این جریان مؤثر واقع گشت و عاملی اثربخش در امور مختلف مردم خراسان به شمار می‌رفت. حال با توجه به تحولات جامعه خراسان در دوره مورد بررسی، موارد مصرف وقف عمدتاً در جهت کدام‌یک از تحولات جامعه مورد استفاده و در اولویت قرار می‌گرفت؟ سنّت وقف توسط کدام گروه‌های اجتماعی اجرا می‌شد؟ این پژوهش، سعی دارد با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای، نقش وقف را در دوره مزبور مورد بازکاوی قرار دهد. یافته‌ها نشان می‌دهد که وقفیات عمدتاً در سه محور: اقتصادی، اجتماعی و علمی مورد مصرف قرار می‌گرفت و همه گروه‌ها در عمل وقف سهیم بودند؛ ولی با این حال، گروه‌های وابسته به حاکمیت به دلیل انگیزه‌های سیاسی، اجتماعی و بضاعت مالی، در عمل وقف سهم بیشتری داشتند.

بازتابندگی دانش تاریخی، به‌ویژه از حیث تعین اقتدار نیروهای اجتماعی در جوامع سنّت‌‌گرا، اعتبارسنجیاین حوزه معرفتی را ضروری ساخته است. ابتنای اعتبارسنجی­هایدانش تاریخی، به تصوری معیار از معرفت و منابع توجیه معرفتی از یک سو، و ناتوانی منابع معرفتی مورخان در برآورده‌کردن این معیارهای اعلای معرفت از سوی دیگر، زمینه­ساز پدیدآمدن چالش­های شکاکانه در مورد ارزش معرفتی تاریخ‌پژوهی شده است. از این چالش‌ها که می­توان آنها را در قالب چالش­های هستی­شناختی، معرفت‌شناختی و روش‌شناختی صورت­بندی کرد، تحت عنوان مسئله شناخت تاریخی یاد می‌شود. به نظر می­رسد، هرگونه کوشش برای حلّ چالش­های فراروی دانش تاریخی، مستلزم آسیب­شناسی مسئله شناخت تاریخی از طریق بازشناسی پیش­فرض‌های پدیدآورنده آن است. مقاله حاضر که به این موضوع اختصاص دارد، به این یافته رسیده است که ساختار مسئله شناخت تاریخی، همانند دیگر مسائل فلسفی، از الگوی استدلال­های شکاکانه پیروی می­کند و به عبارتی دیگر، تحمیل معیارهای معرفتی دیگر قلمروهای شناختی بر زمینه مطالعات تاریخی، عامل شکل­گیری مسئله شناخت تاریخی است.

صفویه، به عنوان نخستین‌حکومت شیعی اثنی­عشری مستقل و مقتدر، با دو جریان دینی و مذهبی اهل‌سنّت و پیروان ادیان غیراسلامی روبه‌رو بودند. منابع تاریخی، گزارش‌های متفاوت و گاه متناقضی را درباره چگونگی تعامل صفویه با آنها ارائه کرده­اند. پژوهش حاضر، بر آن است که تعامل و رویکرد صفویه در مقطع تشکیل و تأسیس، و نیز دوره اقتدار خود را نسبت به مسیحیان به عنوان مهم‌ترین اقلیت دینی آن روزگار و نیز عوامل مؤثر بر این تعامل و پیامدهای آن بررسی نماید. این بررسی، با واکاوی منابع تاریخی دوره مذکور، سفرنامه­های جهانگردان غربی و سُفرای خارجی حاضر در ایران و همچنین، نتایج مطالعات مستشرقان معاصر و صفویه­پژوهان، صورت گرفته است.

بازشناخت چرایی و چگونگی مهدی‌انگاری زیدبن‌علی (80 ـ122ق) از سوی برخی از هواداران او، موضوع اصلی پژوهش پیش روست که از کارکردهای اجتماعی ویژه‌ای در همان زمان، و در بسترسازی برای بارورشدن این اندیشه در میان زیدیان در دوره‌های بعد برخوردار بوده است. این نوشتار با بهره‌گیری از منابع معتبر و تحلیل داده‌ها، تلاش می‌کند تا تصویری از روند مهدی‌انگاری زید را با توجه به بسترها و عناصر تشکیل‌دهنده‌ این باور ارائه کند. به نظر می‌رسد، هم‌زمان با ظهور زید در کوفه، اندیشه مهدویت در میان برخی از هواداران او به شکل جدی مطرح شد و با توجه به میراث حدیثی موجود، زید را عنصری یاری‌شده از سوی خداوند و شکست‌ناپذیر، یعنی «منصور» دانستند و سپس، در همان زمان، زید به‌ عنوان یک فاطمی مبارز، نامزد عنوان «مهدی» گردید که با شکست و نمایش پیکرش در کوفه، این اندیشه در کوتاه‌مدت روند ایستایی پیدا کرد.