جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با وجود پژوهش‌های سودمندی که درباره دانشمندان و اندیشمندان شیعی قرن سیزدهم هجری انجام گردیده است، پرسش­های بسیاری درباره زندگی و اندیشه آنان وجود دارند که نیازمند بررسی‌های بیشتر و واکاوی‌های ژرف‌تر هستند. یکی از شخصیت‌های این دوره تاریخی که زندگی‌نامه او خالی از ابهام نیست، سید ابوطالب قاینی (1293 ق) است. او یکی از علمای برجسته خراسان و یکی از نخستین اندیشه­ورزان شیعی بود که رساله­ای مستقل در زمینه­ ولایت نوشت. مقاله حاضر در پی آن است که از راه بازنگری و بازخوانی منابع تاریخی در دست‌رس، ابهامات موجود در شرح­حال سید ابوطالب قاینی را به ویژه در زمینه سال‌شمار زندگی و چگونگی و چرایی وفات او بررسی کند. یکی از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش این است که دیدگاه­های قائل به قتل قاینی، مستند نیستند و بر اساس شواهد معتبر به ­نظر می‌رسد او در مسیر حج در کراچی به مرگ طبیعی در گذشته است.

بیشتر منابع مربوط به تاریخ زندگانی معصومان(ع)در مجموعه تاریخ‌نگاری روایی با ویژگی‌هایی منحصر به خود، جای می­گیرند. با این حال، این پرسش کمتر مورد توجه قرار گرفته است که توجه به تفاوت رویکرد نویسندگان در این گونه از تاریخ‌نگاری، چه ره­آوردی برای ارزیابی گزاره­های تاریخی به همراه دارد؟ نوشته حاضر برای پاسخ به این پرسش، به مطالعه موردی رویکرد حدیثی و کلامی شیخ صدوق در نقل اخبار مربوط به ولایت‌عهدی امام رضا(ع) (د. 203ق) می‌پردازد تا فرضیه گریزناپذیر بودن توجه به دو رویکرد حدیثی و کلامی در ارزیابی گزاره های تاریخی مجموعه تاریخ‌نگاری روایی را به آزمون ­گذارد و بر اساس یافته‌های خود، بر این رهیافت تأکید می‌کند که پیش از بهره‌گیری از اخبار تمامی منابع تاریخ‌نگاری روایی، لازم است به بینش و روش نویسندگان و راویان توجهی جدی شود.

پرسش‌های چیستی یکی از پنج پرسش اصلی پژوهش‌های تاریخی با محوریت کشف چیستی رویدادهای تاریخی است. مفهوم پرسش‌های چیستی، پرسش‌های فرعی که در کنار پرسش چیستی قرار می‌گیرند و راه‌کارهای پاسخ به پرسش‌های چیستی در شمار مهم‌ترین محورهای شایسته درنگ در این زمینه هستند. این مقاله می‌کوشد با روش تاریخی ـ تحلیلی و به استناد اطلاعات گردآوری شده به روش کتاب‌خانه‌ای به این مسائل بپردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که در پاسخ به پرسش‌های چیستی، مورخ باید چرخش‌های زبانی و تحولات معانی را در نظر بگیرد و استفاده از منابع معتبر و به کارگیری دانش هرمنوتیک را به عنوان ابزارهایی مهم در نظر داشته باشد.

یکی از مهم‌ترین ضرورت‌های فهم تاریخ صدر اسلام، به‌خصوص برای شناخت دلالت بسیاری از آیات قرآن کریم، آگاهی از باورهای فرهنگی و تاریخی اعراب در دوران پیش از ظهور اسلام است. باوجود پیدایش دانش‌های جدید و آورده‌های ارزشمند ایشان در ارتباط با دوران باستان، به نظر می‌رسد که فهم ما از بسیاری از دلالت‌های تاریخی آیات قرآن، دارای کاستی و ابهام است. مقاله حاضر، با هدف نشان دادن نمونه‌ای از پژوهش‌های ضروری در این زمینه، بر آن است به موضوع خدابانوان عربی با تکیه بر سه الهه: منات، لات و عزی بپردازد و با کمک منابع پیشاقرآنی و شواهد عینی باقیمانده از جزیرة‌العرب در پیش از ظهور اسلام، به پرسش‌هایی در این زمینه، مانند: چیستی این الهه‌ها، مهم‌ترین کارکردها، صفات و القاب آنها، پیشینه تقدیس و مناطق اصلی پرستش آنها پاسخ دهد. مجموعه واکاوی‌های باستانی و تاریخی نشان می‌دهند این خدابانوان، الهه‌های واردشده از سرزمین‌های مجاور شبه‌جزیزه بودند که فراتر از ماهیت سنگی یا چوبی‌شان، کارکردهای مختلفی داشتند و در سطحی گسترده سرتاسر جزیرة‌العرب تقدیس و تنزیه می‌شدند.

منحنی قدرت در دولت عثمانی با بیش از شش سده حکومت در فرآیندی زمان­بر و چند لایه، ­این سلسله را از امارتی ترکی به دولتی اسلامی تبدیل کرد. گسترش فتوحات عثمانی از آغاز کار عثمان (716 ق) تا پایان کار بایزید (804 ق) موضوع اصلی این پژوهش است. پرسش این مقاله، بررسی شبکه اعتقادی ـ رفتاری یاری کننده عثمانی در عصر این فتوحات است که با بهره‌گیری از روش مطالعات نگره­های اعتقادی و رفتار شناسی سیاسی به سامان می‌رسد. یافته­ها نشان می­دهند در مسیر فرآیند تبدیلی، ویژگی تقدیر­گرایی و رواداری، مانند دو شبکه باور‌ساز سیاسی‌- ‌اجتماعی، جایگاه ممتازی در فتوحات سریع عثمانی داشتند. هم‌چنین، سیاست تسامح دینی به ضمیمه­ اندیشه­ تقدیر گرایی مسیحیان شرقی، مقدمه­ای بر فتح قلمروی بیزانس بود و رواداری عثمانی به عنوان گفتمان رفتاری این دولت سبب سرعت گسترش حکومت عثمانی شد.

بررسی نقش‌آفرینی‌های بانوان در عرصه‌‌های مختلف سیاسی و اجتماعی صدر اسلام، یکی از ضرورت‌های پژوهش برای فهم زوایای پنهان رویدادهای این مقطع مهم تاریخی است. مقاله حاضر که ویژه بررسی یکی از بانوان باورمند علوی به نام ام الخیر بنت الحریش بن سراقه است با روش وصفی ـ تحلیلی می‌کوشد، خطبه این بانو را در جنگ صفین از نظر روش و مضمون مورد توجه و تأمل قرار دهد. بر اساس یافته‌های این پژوهش، ام الخیر با بهره گیری از آیات قرآن به وصف معاویه و جبهه مقابل امیرالمؤمنین علی(ع) پرداخته است و ضمن نکوهش دنیامداری و غفلت، آنها را از مخالفت با فرامین الهی و پیروی از هوای نفس بر حذر داشته است. دیگر محورهای سخنان او به آیات دال بر ابتلا و آزمون الهی، صبرمداری، توحیدمداری، برجسته ساختن ابعاد هدایت الهی و سرانجام استناد به دلایل نقلی و عقلی برتری امیرمؤمنان حضرت علی(ع) اختصاص یافته است

خطبه حضرت زهرا(س)(11 ق) به هنگام عیادت زنان مهاجر و انصار از ایشان، متنی است که به دلیل اهمیت تاریخی، شایسته تحلیل در چارچوب نظریه کنش‌ گفتاری است. بر اساس این نظریه، گوینده ضمن بیان کلمات، کنش‌هایی را در قالب محتوای گزاره‌ها انجام می‌دهد که آنها را به پنج دسته بیانی، انشایی، تعهدی، اعلامی و عاطفی تقسیم می‌کنند. این مقاله پس از بازخوانی خطبه حضرت زهرا(س) در جمع زنان مهاجر و انصار، به این نتیجه می‌رسد که از میان انواع کنش‌های گفتاری به ترتیب کنش اظهاری، کنش عاطفی و کنش ترغیبی، بیشترین سهم را در سخنان آن حضرت به خود اختصاص دهند. با توجه به رابطه معنا‌دار بافت موقعیتی و فضای اجتماعی ایراد سخن و کنش‌های گفتاری گوینده، می‌توان گفت که حضرت زهرا(س)، این کنش‌های گفتاری را با توجه به شناختی که از تحولات جامعه نوپای اسلامی داشتند، برگزیدند و به همین سبب با شناخت و تحلیل این کنش‌ها می‌توان راهی به سوی شناخت بیشتر شرایط تاریخی آن روزگار گشود.