جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیشینه روند اسلام‌گرایی در سرزمین‌های آسیای جنوب شرقی اغلب به دهه‌های نخست قرن بیستم میلادی، یعنی دوران مبارزات استقلال‌طلبانه مسلمانان بر ضد استعمارگران اروپایی برمی‌گردد. در بیش‌تر این سرزمین‌ها به دلیل روی کار آمدن حکومت‌های غیردینی پس از کسب استقلال سیاسی، مبارزات اسلام‌گرایان همچنان ادامه یافت و در قالب جنبش‌هایی اسلامی با هدف تأسیس حکومت‌ اسلامی نمایان شد. یکی از مهم‌ترین و اثرگذارترین این جنبش‌ها، نهضت دارالارقم مالزی است که در دوران حیات خود ضمن اثرگذاری بر رشد اسلام‌گرایی در منطقه جنوب شرق آسیا، کوشید با احیای سبک زندگی پیامبر(ص) و دوران صدر اسلام، الگوی نوینی از یک حکومت اسلامی ارائه دهد. این نوشتار با تکیه بر پژوهش‌های دستِ اول در این حوزه، کوشیده است سیر تحولات و فعالیت‌های نهضت دارالارقم برای تأسیس حکومت دینی در مالزی، نقش و جایگاه این نهضت در توسعه روند اسلام‌گرایی در مالزی و کشورهای همسایه آن، و سرانجام چرایی براندازی آن از سوی حکومت مالزی را بررسی کند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که نهضت دارالارقم با هدف ایجاد حکومتی اسلامی و حفظ هویت اسلامی مسلمانان مالزی در مقابل تغییرات حاصل از توسعه اقتصادی و سکولارسازی ساختار سیاسی حاکم شکل گرفت و سرانجام به دلیل تبدیل شدن به تهدیدی سیاسی برای حکومت مالزی و ترویج برخی عقاید انحرافی، از سوی حکومت این کشور منحل شد.

عصر امام باقر(ع) از جنبه فکری و اجتماعی یک مقطع مهم و نقطه عطف در زندگی شیعیان به شمار می‌رود. مطالعات و پژوهش‌های معطوف به تاریخ اجتماعی شیعیان، که در سال‌های اخیر افزایشی چشم‌گیر داشته است، درباره این گونه مقاطع تاریخی اهمیتی مضاعف می‌یابد. مقاله حاضر با بهره‌گیری از گزارش‌های مندرج در منابع مختلف تاریخی، در پی یافتن پاسخ پرسش‌هایی درباره مهم‌ترین چالش‌های اجتماعی شیعیان در این دوره، در حوزه اندیشه‌ای و رفتاری است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، می‌توان مهم‌ترین این چالش‌ها را چنین برشمرد: اختلاف و چنددستگی شیعیان با گسترش کیسانیه و ایجاد زمینه‌های پیدایش زیدیه، دوری شیعیان کوفه از امام باقر(ع) و تأثیر آن در انحرافات فکری و عملی آن‌ها، مشکلات اقتصادی شیعیان و درگیری آن‌ها با یک‌دیگر در این زمینه، و سرانجام پدیده غلات و تأثیر اندیشه‌ها و عملکرد نامناسب آنان بر انحراف برخی شیعیان و بدنامی شیعیان.

رشد جریان‌های شیعی همواره یکی از دل‌نگرانی‌های حکومت‌ها در منطقه راهبردی شامات ـ شامل سرزمین‌های فعلی سوریه، لبنان، فلسطین و اردن ـ از قرون نخست اسلامی به این سو بوده است. حاکمان این منطقه از زمان اتابکان زنگی (521ـ624هـ‌.ق) تا پایان عصر ممالیک (650ـ922هـ‌.ق) بخشی از سیاست خود برای تقویت مذاهب اهل‌سنت را در قالب مدرسه‌سازی دنبال کردند. این امر به رشد علوم نقلی و ـ به دلیل فقدان پویایی لازم ـ به رواج سلفی‌گری انجامید. در این دوره زمانی، شیعیان نیز با استفاده از همین روش مدرسه‌سازی توانستند زمینه رشد اندیشه‌های شیعی و گسترش آن در مناطق دیگر را فراهم آورند. این نوشتار در پی آن است با واکاوی منابع دست اول تاریخی، سیاست‌های مذهبی و سپس وضعیت علمی و آموزشی شامات را در این مقطع زمانی بررسی کند.

نبود تصویری روشن از چیستی «متنِ تاریخ‌نگارانه»، مفهوم‌سازی و نظریه‌پردازی در حوزه مطالعاتِ نظریِ دانش تاریخ را با دشواری‌هایی روبه‌رو ساخته است. این دشواری تا تشخیص مصادیق متن تاریخ‌نگارانه از سوی پژوهشگران حوزه تاریخ تاریخ‌نگاری دامن گسترانده است. به نظر می‌رسد برای یافتن راه برون‌رفت از این وضعیت، به الگویی از متون تاریخی نیاز داریم که با تکیه بر آن بتوان به مفهوم متن تاریخ‌نگارانه وضوح بخشید و به مدد آن، تشخیص مصادیق را ضابطه‌مند کرد. این نوشتار با چنین هدفی و با این پیش‌فرض سامان یافته است که گونه‌هایی از آثار مکتوب تاریخی در دست است که بر سر تلقیِ آن‌ها به عنوانِ متنِ تاریخ‌نگارانه، اجماعی نامصرح وجود دارد و بنابراین می‌توان آن‌ها را «متونِ الگو» نامید. بر اساس یافته‌های این مقاله «رخداد تاریخی» را می‌توان فصل مشترک موضوعات این دسته از متون و عنصر بنیادی متون تاریخ‌نگارانه و ملاک تشخیص مصادیق شمرد. بر اساس تعریفی که از «رخداد تاریخی» در متن مقاله ارائه شده است، موضوعاتِ متونی همچون طبقات، سفرنامه، زندگی‌نامه، انساب و مزارات یک موضوع غیرتاریخی است و در نتیجه، ماهیتِ این آثار، متفاوت از ماهیت متون تاریخ‌نگارانه ارزیابی شده است.

امارت به عنوان ساختاری سیاسی در ایران دوره اسلامی، که از وجوه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز برخوردار بود، با بهره‌گیری از بسترهای نوظهور پس از اسلام و با به کارگیری سنت‌های سیاسی ایرانی، انسجامی را که لازمه یک سازمان سیاسی وحدت‌بخش بود در جامعه ایرانی تحقق بخشید. این نوشتار با در نظر داشتن سهم امارت‌های سامانی، غزنوی و آل‌بویه در استمرار هویت ایرانی و بهره‌گیری کارآمد از سنت‌های سیاسی پیشین ایران، بر آن است با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی معمول در پژوهش‌های تاریخی به این پرسش مهم پاسخ دهد که این امارت‌ها چه اثری در تحقق نظام سلطنت با رویکرد ایرانی ـ اسلامی داشته‌اند؟ یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که همگرایی سیاسی و اجتماعی ایران دوران اسلامی و کوشش ایرانیان برای استمرار بخشیدن به هویت خویش، برآمده از عملکرد آگاهانه نظام‌های امارتی مذکور بود و امیران این عصر، میان‌پرده تاریخ ایران تا زمان تکوین نظام سلطنتی با رویکرد ایرانی ـ اسلامی را به خوبی پوشش داده‌اند.

درباره رویدادهای تاریخ صدر اسلام پس از رحلت پیامبر(ص) بسیار گفته و نوشته شده است. نوشتار حاضر کوشیده است رفتار خواص جبهه مقابل امیرالمؤمنین علی(ع) را در مواجهه با حق خلافت اهل‌بیت: در قالب محورهای زیر بررسی کند: توجیه و تأویل ادلّه قرآنی، جعل سبب نزول آیات، تحریف معنای آیات، توجیه و تأویل ادله حدیثی، تحریف لفظی و معنوی حدیث، توجیه خلافت با اجماع و شورا، جعل فضائل برای خلفا، و فرقه‌سازی. مقاله با این جمع‌بندی به پایان رسیده است که اختلاف شیعه و سنی در موضوع خلافت، تا حد زیادی اثرپذیرفته از فعالیت‌های منفی خواص مخالف خلافت امیرالمؤمنین علی(ع) پدید آمده است.