جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پس از تسلط انگلیسی‌ها بر سرزمین اوده در شمال هند در سال 1276ه.ق، شیعیان برای رویارویی با شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جدید، بیش از گذشته به فعالیت‌های فرهنگی روی آوردند و با تأسیس مراکز علمی به سبک جدید، موجب ایجاد تحولی مهم در میان شیعیان شبه قاره هند شدند. مراکزی هم‌چون مدرسه ناظمیه، سلطان المدارس، مدرسه الواعظین و شیعه کالج از مراکزی هستند که در این چارچوب از اواخر سده نوزدهم میلادی و به ویژه در سده بیستم میلادی، فعالیت خود را در اوده آغاز کردند. این مراکز که نمونه‌ای از کوشش برای کنار هم نهادن روش‌های سنت‌گرایانه و نوگرایانه هستند در گستره جغرافیایی وسیعی از شبه قاره هند، دانش‌آموختگانی تربیت کردند که به عنوان مبلغ، واعظ و خطیب در حوزه‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی به شکلی فعال حضور یافتند و مجموعه‌ای از مدارس دینی را بر اساس مبانی مذهب شیعه در شبه قاره هند پدید آوردند. نوگرایان شیعی با بهره گرفتن از نظام آموزشی انگلیسی در این مراکز، جامعه شیعه را با علوم جدید آشنا ساختند

با توجه به نقش علم در شکوفایی جوامع بشری، بررسی تجربه‌های تاریخی و تمدنی می‌تواند در تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های علمی از سوی سیاست‌گذاران و دولت‌مردان به کار آید. دولت صفویه و میراث فکری، فرهنگی و مذهبی آن به دلایل متعددی مانند نزدیکی نسبی زمانی با عصر حاضر، یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی برای این گونه بررسی‌ها به شمار می‌رود. این پژوهش با رویکرد وصفی ـ تحلیلی و بهره‌مندی از منابع تاریخی چون تواریخ عمومی، سلسله‌ای و دودمانی، سفرنامه ها و زندگی‌نامه‌ها در پی یافتن نقاط ضعف و قوت سیاست‌ها و تدابیر علمی در دولت صفویه است. یافته‌های این پژوهش نشان‌می‌دهد، ظهور تحولاتی چون گسترش فرهنگ اسلامی ـ شیعی، صیانت از اصول فکری و مذهبی، توجه به مطالبات و نیازهای اجتماعی از نقاط قوت و مواردی چون انقطاع علمی و تمدنی، فقدان پویایی و نوآوری، عدم بهره‌مندی از ابزارها و شیوه‌های جدید آموزش و پژوهش، عدم بهره‌مندی مطلوب از دست‌آوردهای علمی و جلوگیری نکردن از مهاجرت دانشمندان به خارج از کشور از مهم‌ترین، نقاط ضعف سیاست‌های علمی این دوره به شمار می‌روند.

بر اساس شواهد تاریخی، ارتباطات فرهنگی و ادبی میان ایران و هند از گذشته‌های دور جریان داشته است، اما در دوره صفویه به ‌واسطه زبان رسمی مشترک، مسافرت و مهاجرت شاعران و اندیشمندان مسلمان ایرانی به هند، این ارتباطات گسترده‌تر گردید و با توجه به اهداف دینی، زمینه‌ساز نگارش تعداد فراوانی داستان‌های دینیِ اسلامی به تقلید از آثار ایرانی در هند شد. این مقاله با پرداختن به پرسش درباره قرائن محتوایی و بن‌مایه‌های مشترک فکری موجود در آثار ایرانی و هندی دوره صفویه (911-1135ق) به این نتیجه دست ‌یافته است که ویژگی اصلی داستان‌های دینی ایرانی در این دوره موعودگرایی، دوری از عرفان و تصوف، گستردگی دایره موضوعات داستان و مدح شاهان صفوی است. هم‌چنین تقلید از شاهنامه در زبان و وزن و تعابیر و شخصیت‌پردازی، اقتباس از نوشته‌های عربی، تضعیف هویت ایرانی در برابر هویت دینی، بهره جستن از عناصر ماورایی و سرانجام تبدیل تاریخ به داستان نقالی را می‌توان به عنوان بن‌مایه‌های فکری مشترک داستان‌های ایرانی و هندی نام برد.

بازنمایی واقعه عاشورا در تاریخ معاصر ایران (1305-1357) در شمار موضوعاتی است که با وجود اهمیتی که در شناساندن سیر تحول رویکردهای مطالعاتی عاشورایی دارد، کمتر به آن توجه شده است. مقاله حاضر می‌کوشد با بررسی جریان­های دگراندیش و مبانی آنان به نقش آنان در بازنمایی واقعه عاشورا در این دوره بپردازد. نتایج این بررسی نشان می­دهند که انگیزه خرافه‌ستیزی و پندارستیزی جریان‌های دگراندیش در تاریخ معاصر ایران که ریشه در دوران پیش از پهلوی دارد، زمینه‌ساز شکل جدیدی از مطالعات و تحلیل‌های مبتنی بر عقل­مداری و علم­گرایی شده است که تفسیرهایی سیاسی و اجتماعی از عاشورا را به دنبال داشته است.

آگاهی از رویدادهای بازه زمانی حضور مسلم ­بن عقیل در کوفه به عنوان سفیر امام حسین(ع)، نقشی مهم در فهم چرایی عدم همراهی کوفیان با امام حسین(ع) دارد. موضوع سکونت مسلم در منزل مختار ثقفی با وجود شهرتی که دارد و در آثار گوناگون بازتاب یافته است با ابهام‌ روبه‌رو است. مقاله پیش‌رو با روش استقرا و خوانش دوباره داده‌های تاریخی منابع کهن­، چهار گزارش سکونت مسلم در منزل مختار، منزل هانی ­بن عروة، منزل شریک­ بن اعور و منزل مسلم­ بن عوسجة را شناسایی کرده است و سپس بر اساس ارزیابی میزان هم­‌راستایی آنها با دیگر اطلاعات تاریخی و سازگاری با فضای کالبدی شهر کوفه به اعتبارسنجی آنها پرداخته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که برخلاف رأی مشهور، اقامت مسلم بن عقیل در منزل مسلم بن عوسجة پذیرفتنی‌تر است.

بر پایه برخی گزارش‌ها در تفاسیر و منابع روایی، پیامبر اکرم(ص) دست کم یک بار، دستور کشتار تمام سگ‌های مدینه را صادر کرده است. هم‌چون بسیاری از دیگر رویدادهای منسوب به پیامبر(ص)، واکنش مسلمانان به این گزارش متفاوت بوده است و مجموعه‌ای از انکار آن به دلیل ناسازگاری با حق حیات حیوانات و نهی از آزار رساندن به آنها تا صدور دستور قتل همه سگ‌ها به بهانه پیروی از سنّت پیامبر(ص) را تشکیل می‌دهد. پژوهش پیش رو، با رویکردی تاریخی و با بهره جستن از منابع دست اول حدیثی، تفسیری و تاریخی به ارزیابی درون‌متنی این گزارش‌ها پرداخته است. این ارزیابی نشان می‌دهد، دستور کشتار تمام سگ‌های مدینه از سوی پیامبر(ص)، افزون بر ناسازگاری با مفاد نقل معتبر؛ یعنی قرآن و احادیث قابل اعتماد با گزاره‌های درست تاریخی هم ناهم‌خوانی دارد و از این رو نمی‌توان آن را پذیرفت.