جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کرخ پایگاه مهم تشیع در سراسر قلمرو خلافت عباسى بود. در ابتداى قرن چهارم، آل‏بویه‏ى شیعى مذهب، از ضعف قدرت عباسیان استفاده کرده و بر بغداد مسلط شدند. ورود آنها به بغداد موجب شعف و امیدوارى شیعیان کرخ شد مخصوصاً این که آل‏بویه براى اولین بار مراسم عاشورا و غدیر خم را برگزار کردند. ولى این روند دوامى نداشت و آل بویه نتوانستند از شیعیان حمایت کنند. اهل سنت که از برگزارى این مراسم ناراضى بودند بارها به کمک دیوان سالاران سنّى آل بویه و سپاهیان ترک و عیّاران به محلّه‏ى کرخ حمله برده و لطمات زیادى به آن‏جا وارد کردند. این عامل موجب نا امیدى شیعیان از آل بویه و استقبال آنان از سلجوقیان شد.

جنبش فرهنگى تاریخ‏نگارى اسلامى همواره تحت تأثیر عوامل مختلف قرار گرفته است که بخشى از آنها ریشه در نیازهاى حیات اجتماعى و بخشى دیگر نیز از سطوح پیشرفت جامعه‏ى انسانى متأثر شده‏اند. در این مقاله به برخى عوامل مؤثر بر این بخش و ویژگى‏هاى آن توجه شده و به تناسب بحثى درباره‏ى مکاتب تاریخ‏نگارى مدینه و عراق طرح شده است.

تشکیل خلافت فاطمیان به سال 297 قمرى در افریقیه عوامل و زمینه‏هاى متعددى داشته است. در بین این عوامل، زمینه‏هاى اقتصادى کم تر مورد توجه قرار گرفته است؛ در حالى که اهمّیّت آن کم تر از عوامل دیگر نیست. در این مقاله اوضاع اقتصادى و نقش آن در تشکیل خلافت فاطمیان بررسى مى‏شود. برخى از عوامل اقتصادىِ تأثیر گذار بر تشکیل خلافت فاطمى، به اوضاعِ افریقیه و مغرب در نیمه‏ى دوم قرن سوم قمرى و بخشى به عملکرد فاطمیان در دوران دعوت و قیام باز مى‏گردد که در این مقاله هر دو دسته عوامل مورد بررسى قرار مى‏گیرد.

علم انساب از تعیین نسب مردم و روش‏هاى پژوهش در آن، با هدف پرهیز از خطا در تعیین نسب اشخاص سخن مى‏گوید. نسب‏شناسى از جمله علوم پایه براى مورخ محسوب مى‏شود و مى‏توان آن‏را در زیر مجموعه تراجم طبقه‏بندى کرد. تاریخ نسب‏شناسى در میان عرب به قبل از اسلام بر مى‏گردد لکن خلافت اموى بیشترین حمایت را از نسب‏شناسى داشت. در دوره عباسیان نیز مسأله‏ى کلامى و فقهىِ حقانیتِ قریش و نفى بنى امیه از آن، به طرح مباحث جدیدتر و جدى‏تر در عرصه‏ى نسب‏شناسى انجامید. در مقاله حاضر ضمن معرفى علم انساب و مکاتب آن سیر تاریخى پیدایش و تطور این دانش در اسلام تا عصر حاضر مورد بررسى قرار گرفته و در انتهاى مقاله گزیده‏اى از منابع مهم این شعبه از معرفت، شامل منابع عمومى، انساب پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم قبایل، و بالاخره پاره‏اى از تحقیقات خاورشناسان به اجمال ارائه شده است.

ایلات و عشایر آذربایجان و اران و آسیاى صغیر که اندک اندک به تشیّع رو آورده و در خانقاه صوفیان اردبیل از شیخ صفى الدین اردبیلى به این سو پرورش یافته بودند به دفاع از این سلسله صوفیه (صفویه) برخاستند. آنان به تدریج از جنبه‏ى معنوى به سیاست و حکومت‏گرى کشیده شده و با تشکیل اتحادیه‏ى قزلباش پایگاه عقیدتى و نظامى خود را پدید آورده و به مرور با تقویت آن توانستند شاه اسماعیل صفوى را به پادشاهى برسانند. این امر تاریخى که هویت و وحدت ایران را نیز در برداشت در جامعه مقبولیت یافت و نهایتاً سلطنت صفویه، ایران‏گیر شد. اما به سان تمام سلسله‏ها که در آغاز با اندیشه و آرمان به حکومت مى‏رسند و آنگاه از پایگاه‏هاى اصلى ایدئولوژیک خود دور مى‏شوند، قزلباش نیز محو قدرت و نعمت گردید و در مسایل سیاسى و اجتماعى آن چنان دخالت کرد که سرانجام به آشوب و متلاشى شدن انجامید؛ به گونه‏اى که شاه عباس اول آن اتحادیه را در عمل منحل کرد و با تشکیل سازمان شاهسون به گونه‏ى دیگر، سلطنت صفویه را در پناه نظامى‏گرى قرار داد.

حسین‏بن روح نوبختى که نزد امامیه به عنوان سومین نایب خاص امام دوازدهم علیه السلام معروف است، پنج سال از عمر خود را (317 - 312 ق / 929 - 924 م) در زندان مقتدر، خلیفه‏ى عباسى، به سر برد. این نوشته به بررسى علل دست‏گیرى او مى‏پردازد. در مورد دست‏گیرى او دو علت مطرح شده است: 1. عدم پرداخت اموالى که حکومت از او مطالبه مى‏کرد؛ 2. همکارى با قرامطه. در این مقاله علت اول تأیید و علت دوم رد شده است؛ علاوه بر آن، فرض سومى نیز با تکیه بر قراین مطرح شده است و آن این‏که، غالیان با کمک حکومت موجبات دست‏گیرىِ حسین‏بن روح را فراهم کردند.

شُرَفا، علویانى بودند که در سرزمین‏هاى اسلامى همواره مورد احترام مردم بوده و موفق به تشکیل دول مهمى در جهان اسلام شدند. شرفا به شاخه‏هاى مختلف تقسیم شدند که مهم‏ترین آنها شرفاى حسنى و حسینى‏اند. شرفاى حسنى از نسل حسن مثنى بوده که موفق به تشکیل دولت ادریسیان در مغرب شدند. شرفاى حسینى از نسل امام صادق‏علیه السلام بوده که فاطمیان خود را به ایشان منتسب مى‏کردند. مطلب حاضر، ترجمه مقاله‏ى شرفا از دائرةالمعارف اسلام (چاپ دوم) است که توسط لوى پروونسال مستشرق مشهور فرانسوى نوشته شده است. وى ضمن بررسى تبارشناسانه شاخه‏هاى مختلف شرفا آثار مهم مربوط به آنان را معرفى کرده است. کتابشناسى شرفا، در مقاله حاضر، جهت محققین و پژوهشگران در این زمینه حائز اهمیت است‏

عبدالرحمن‏بن خلدون به عنوان پدر فلسفه تاریخ شناخته شده است. براى بیش‏تر پژوهشگرانى که به بررسى اندیشه‏هاى ابن خلدون پرداخته‏اند، دیدگاه‏هاى او در عرصه فلسفه نظرى تاریخ جاذبه بیش‏ترى داشته است. بررسى دقیق مقدمه نشان مى‏دهد که ابن خلدون افزون بر ارایه یک نظام نظرى براى بررسى چگونگى تحول جوامع انسانى، دیدگاه‏هایى را مطرح مى‏کند که در چارچوب فلسفه علم تاریخ یا فلسفه انتقادى تاریخ در خور بررسى است. این نوشتار بر آن است که نخستین بارقه‏هاى مباحثى چون تاریخ انتقادى، جامعه‏شناسى تاریخى و روان‏شناسى تاریخى در مقدمه قابل جستجو و شناسایى است.