جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با سقوط ساسانیان, نظام حقوقى اسلامى به تدریج جایگزین نظام حقوقى زرتشتى شد. یکى از انگیزه هاى مهم رویکرد ایرانیان به اسلام, تإکید دین اسلام بر عدل و داد بود. پیامبر اکرم(ص) در مدینه خود به قضاوت مى پرداخت, اما براى نقاط دور دست یکى از یاران خویش را براى قضاوت مى فرستاد. در عصر خلفاى راشدین, قوه قضائیه از قوه مجریه, تفکیک شد. از عصر اموى تا اوائل خلافت عباسى, نظام قضایى در قلمرو ایشان از جمله ایران شیوه اى غیر متمرکز داشت. پس از استقرار عباسیان نظام قضایى, تحت تإثیر تمدن ایرانى, به شیوه اى متمرکز روى آرود و منصب قاضى القضات که مشابه مقام موبدان موبد در عصر ساسانى بود براى اشراف و نظارت بر کار قضات در تمام قلمرو خلافت عباسى تإسیس شد. این نظام که از جهت ماهوى و شکلى براساس فقه اهل سنت استوار بود تا سقوط عباسیان به دست هلاکو ادامه یافت.

کتاب ((نهایه الارب فى معرفه إنساب العرب)) در علم تبارشناسى در معرفى نسب عرب, اثر ارزشمند احمد بن عبدالله قلقشندى (821 ه') است. او فقیه, نسابه, ادیب و شاعر بود و در سن بیست و یک سالگى به مقام اجازه فتوا و تدریس فقه شافعى نایل شد و بعدها با پیوستن به دیوان انشإ, کتاب ((صبح الاعشى فى کتابه الانشإ)) را به خامه کشید و در کنار این دو اثر ادبى و انسابى در سایر علوم نیز کتاب هایى بنگاشت. مقاله حاضر تلاشى در معرفى یکى از منابع مهم در علم تبارشناسى است و با یک مقدمه به معرفى مولف, تإلیفات او, معرفى کتاب ((نهایه الارب فى معرفه انساب العرب)), ویژگى ها و امتیازات آن, منابع کتاب و روش کار محقق و مصحح آن مى پردازد.

نوشتارى که برگردان آن در پى مىآید, پژوهشى است مستند به منابع اصیل براى بازشناخت روابط ایران و مصر در سه قرن اول هجرى, مولف در این مقاله به مطالبى از این دست پرداخته است: نقش فعال ایرانیان یمن در سپاه عمروبن عاص در فتح مصر (19 و 20 هجرى) و آغاز حضور موقت و دائمى شمارى از آنان در آن سرزمین, نقش قاطع و تعیین کننده خراسانیان در سرنگونى امویان و تعقیب مروان ـ آخرین خلیفه اموى ـ تا مصر, رواج کلمات و واژه هاى فارسى و اصطلاحات دیوانى ایرانى در قلمرو شرق خلافت اسلامى, مهاجرت گروه هایى از ایرانیان به مصر و اسکان و استقرار آن ها در آن کشور, گستردگى فعالیت تجارى ایرانیان تا شمال آفریقا, سلطه و سیطره ایرانیان بر ایالتى از مصر و تإسیس سلسله اى نیمه مستقل در مصر, استقرار نظام دیوان سالارى و شیوه هاى حکمرانى ایرانى در قلمرو شرق خلافت اسلامى و موارد دیگر.

شناخت دیوان و دیوان سالارى, در شناخت تشکیلات ادارى مسلمانان بسیار راه گشاست, به ویژه آن که تا پیش از تإسیس سلسله صفویه در ایران, و احتمالا دولت هاى معاصر با آن در دیگر کشورها, تنها دیوان دستگاه مهم ادارى مسلمانان بوده است. دیوان به مجموعه اى از شعر یا نثر دفتر ثبت یا یک اداره اطلاق مى شود. دیوان انواع و اقسامى داشته که هر یک در حکم وزارت خانه هاى عصر حاضر به شمار مى رفته اند. در این مقاله چگونگى پیدایش دیوان, سیر تاریخى آن, انواع دیوان ها و ارتباط و تإثیر آن ها بر یکدیگر مورد توجه قرار گرفته است.

وراثت اعمام و وراثت بنات بحثى است که یک طرف آن بنى عباس و طرف دیگر آن علویان مى باشند. در عصر جاهلیت, تنها فرزندان ذکور, از ارث بهره مى بردند ولى با ظهور دین اسلام این قانون برداشته شد. عباسیان که در روى کار آمدن خود و مبارزه با بنى امیه از شعارهاى علویان و پیروان آن ها استفاده زیادى بردند و ابتدا مشروعیت حکومت خود را از طریق وصیت ابوهاشم به على(ع) مى رساندند, به تدریج از علویان فاصله گرفتند و ادعا کردند خلافت, میراث عباس عموى پیامبر(ص) است. آن ها با تکیه بر این اصل جاهلى, که دختر ارث نمى برد, وارث پیامبر(ص) را عباس ـ تنها پسر عبد المطلب که تا زمان رحلت پیامبر(ص) زنده بود ـ معرفى کردند. در مقابل, علویان به ویژه اهل بیت با استناد به آیات قرآنى و احکام عقلى در صدد رد ادعاى عباسیان بر آمدند و بدینگونه بحث وراثت اعمام و وراثت بنات مطرح شد. در این مقاله, به بیان چگونگى پیدایش اندیشه وراثت اعمام و سابقه آن و عکس العمل علویان به ویژه اهل بیت به طور مختصر پرداخته ایم.

تحقیق پیرامون چگونگى و چرایى گسترش نسبتا سریع دیانت اسلام در ایران در قرون اولیه هجرى از جمله مباحثى است که هنوز مورد توجه و عنایت پژوهشگران عرصه تاریخ است. آگاهى از چند و چون اوضاع سیاسى, مذهبى ایران در آستانه ورود اعراب مسلمان ما را در فهم علل و عوامل ترک آئین قدیم و گروش به سوى اسلام از سوى ایرانیان رهنمون مى سازد. مدعاى مقاله حاضر این است که حاکمیت ساسانى در آخرین ایام خود گرفتار بحران در ساختارهاى سیاسى, مذهبى شده بود و این امر بیش از هر چیز در سقوط ایشان دخیل بود.