جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیش از هر چیز، لازم است از مسؤولین محترم مجله‏ى تاریخ اسلام تشکر شود که مقالات و اطلاعات ارزنده‏اى را در حوزه‏ى تاریخ منتشر مى‏کنند. از جمله امتیازهاى این فصلنامه این است که متن کامل آن از طریق سه پایگاه اینترنتى قابل دست‏رسى است.2 هم‏چنین باید از نویسنده‏ى مقاله‏ى مذکور تشکر و قدردانى به عمل آید که با تحقیق بر روى موضوعى بکر و ارائه‏ى تازه‏هاى اینترنتى راجع به تاریخ اسلام، قدم مؤثرى در معرفى منابع الکترونیکى براى محققان برداشته است. در حال حاضر، جاى خالى چنین مقالاتى در اکثر نشریه‏ها و مجلات علمى احساس مى‏شود. در مقاله‏ى مذکور بیست پایگاه اسلامى، که همه یا بخشى از آنها در ارتباط با تاریخ اسلام است، انتخاب و خلاصه‏اى درباره‏ى هر یک آورده شده است. یکى از نقاط قوت این مقاله، معرفى تعداد زیادى از پایگاه‏هاى مرتبط با تاریخ اسلام است. با وجود نقاط قوت بسیار،ملاحظاتى بر این مقاله وارد است که مى‏توان نمونه‏هاى زیر را یادآور شد: 1. مهم‏ترین نکته درباره‏ى کلیه‏ى پایگاه‏هاى معرفى شده، در یک نگاه کلى، این است که منابع و پایگاه‏هاى مربوط به تاریخ اسلام به خوبى جست‏وجو و شناسایى نشده‏اند و در نتیجه، مواردى ذکر شده‏اند که قدرت و اعتبار چندانى ندارند. امروزه یکى از مهم‏ترین مباحث در حوزه، جست‏وجو در اینترنت و نحوه‏ى رتبه‏بندى‏3 نتایج جست‏وجو، و ملاک‏هاى رتبه‏بندى است. لازم است این نکته در این‏جا نیز رعایت شود و منابع دست اول، معتبر و معروف در اولویتِ کار قرار گیرد و معرفى شود. این نکته از این جهت حایز اهمیت است که خواننده‏ى مقاله بالطبع گمان مى‏کند که پایگاه‏هاى ذکر شده از بهترین پایگاه‏هاى اینترنت در این زمینه‏اند؛ و احتمالاً عقیده‏ى نویسنده نیز همین است؛ در حالى که با جست‏وجویى ژرف‏تر، روشن مى‏شود که پایگاه‏هایى وجود دارند که از لحاظ حجم اطلاعات و اعتبار و شهرت بسیار فراتر از برخى از پایگاه‏هاى ذکر شده‏اند.

فعالیت اسماعیلیان در اصفهان، از قرن سوم هجرى آغاز شد. اطلاعات مربوط به این فعالیت‏ها تا نیمه‏ى دوم قرن پنجم، تاریک و مبهم است. در این قرون احمد بن حسین، معروف به دندان و ابوحاتم رازى، در منابع مرتبط با اسماعیلیان این شهر معرفى شده‏اند. اوج فعالیت‏هاى اسماعیلیان در اصفهان در عهد سلجوقیان است. دو داعى نام‏دار این دوران، عبدالملک بن عطاش و فرزندش احمد، رهبرى اسماعیلیان را در اختیار داشتند. در دوران عبدالملک اصفهان مرکز فعالیت اسماعیلیان بود. در این مقاله ضمن بررسى تلاش‏هاى اسماعیلیان در اصفهان، ارتباط آنان با فاطمیان مصر، اسماعیلیان نزارى الموت و علماى اهل سنت شافعى و حنفى بیان گردیده است؛ و در پایان، رجالى که اسماعیلیان اصفهان ترور کرده‏اند، معرفى گردیده‏اند.

نوشتار حاضر، پژوهشى است مستند راجع به تاریخ اقتصادى مصر در دوران طولونى و فاطمى، با تکیه بر نقش صنعت نساجى. نویسنده با استفاده از اسناد پاپیروسى عربى و نیز منابع دست‏اول تاریخ مصر در دوران اسلامى، در پى اثبات این فرضیه است که رونق و رفاه اقتصادى مصر در قرون وسطى، به ویژه در دوره‏ى طولونى، ناشى از رشد و گسترش صنعت نساجى بوده است. کلودکاهن،2 خاورشناس نام‏دار فرانسوى، مقاله‏ى حاضر را نمونه‏اى خواندنى از کاربرد پاپیروس‏ها در یک پژوهش تاریخى مى‏داند. منابع سرمایه‏گذارى در صنعت نساجى، سرمایه‏گذاران، نقش مقامات دولتى و افراد نیمه رسمى، نظام توزیع و مبادله، اشتغال‏زایى و روابط میان افراد سهیم در این صنعت از جمله مطالبى است که در این نوشتار به آنها پرداخته شده است.

گیب، در مقاله حاضر، که هدف از آن بازخوانی نظریه اهل سنت در باب خلافت است، بر مبنای چهار نکته اساسی به بحث میپردازد: 1. در وهله نخست به مخالفت با نظر کسانی می پردازد که معتقدند ماوردی به تدوین نظریه ی نهایی اهل سنت در باب خلافت پرداخته است؛ 2. به نظریه ی اشعریان در باب خلافت و سرنوشت این نظریه در پی تحولات مترتب بر آن می پردازد؛ 3. جنبه های مختلف نظریه ی خلافت و نسبت آن با امامت را در امپراطوری عثمانی مورد بازبینی قرار می دهد؛ 4. در آخر به بیان این نکته می پردازد که در جوامع اهل سنت، نظریه ی مقبول و عامی در خصوص خلافت وجود نداشته است.

نفوذ ایرانیان در دستگاه خلافت عباسى تنها منحصر به خاندان‏هاى چندى نظیر طاهریان و آل‏سهل و برمک و بختیشوع و نوبخت نبود، بلکه افراد بسیارى، بى‏آن‏که به خاندان مشخصى وابسته باشند، در این دوره به مناصب عالى کشورى و لشکرى رسیدند. نوشته‏ى حاضر در صدد شناساندن یکى از این چهره‏ها به نام ابوحفص عمرو، یا عمربن ازرق کرمانى است، که از چهره‏هاى ادبى و سیاسى دوره‏ى مأمون و از مورخان این عصر به شمار مى‏رود.

با جست‏وجو در آثار جاحظ مى‏توان روش‏هاى او را در دست‏یابى به صحت اخبار، به صورت قواعدى کلى دریافت. وى با بیان قاعده‏ى «طبع» اعتقاد دارد که در نهاد افراد نسبت به یک موضوع، یک پذیرش عمومى و همگانى وجود دارد که این پذیرش عمومى مى‏تواند ملاک و معیار خوبى براى صحت گزارش‏هاى تاریخى باشد. هم‏چنین وى اعتقاد دارد اگر بر خبرى اجماع باشد، احتمال تأویل و تفسیر در آن وجود ندارد و همه یک برداشت از خبر دارند. وى اعتقاد دارد که در نقد و فهم حدیث باید به نقش زمان و مکان، شأن نزول، نحوه‏ى گزارش راوى و مقتضى حال مجلس، در روایات توجه کرد، تا بتوان به اصل گزارش تاریخى پى‏بُرد. در مقاله‏ى حاضر پس از معرفى اجمالى شخصیّت و آثار جاحظ، مهم‏ترین اصول و قواعدى که وى در تاریخ‏نویسى به کار گرفته، ارزیابى شده است.

مهم‏ترین رویداد تاریخى عصر اول عباسى کاربرد نیروى «استدلال» از سوى مسلمین است که نهضت ترجمه بدان شدت بخشید. شیعه‏ى امامى در این دوره اقلیتى بود که با تجهیز فِرق مختلف به نیروى استدلال، در وضعیت نوینى قرار گرفت. اگر چه در این دوره، امامان شیعى شبهات فقهى، کلامى و دینى را پاسخ‏گو بودند، به نظر مى‏رسد بدون توجه علماى شیعه به مسئله‏ى مهم نهضت ترجمه، حفظ موجودیت شیعه‏ى امامى چندان آسان به نظر نمى‏رسید؛ بنابراین متکلمین شیعه‏ى امامى نیز همگام با فِرق دیگر (مانند معتزله) خود را به نیروى عقل و استدلال در مباحثات کلامى تجهیز کردند. در این مقاله به متکلمین اولیه‏ى شیعه‏ى امامى پرداخته شده است که با مناظرات و تألیفات خویش سهم بزرگى در حفظ تشیع امامى ایفا کردند.

بدون تردید، از عوامل مؤثّر در بقاى دولت‏ها (اعم از دینى و غیر دینى)، برخوردارى از اقتصاد سالم است. دولت فاطمیان با استقرار در مصر و شام براى هزینه‏هاى تبلیغاتى داعیان اسماعیلى، مخارج گزاف دربار و رقابت با دولت عباسى و امویان اندلس، افزون بر بهره‏گیرى از منابع مرسوم و مشروع گذشته، هم‏چون خُمس، زکات، جزیه، موقوفات و...، با ابتکار عمل، از منابع جدیدى نظیر احتکار، نجوا، رباع و... نیز بهره گرفت و توانست تا حدود زیادى بر قوام و دوام خود در بستر تاریخ اسلام بیفزاید. مقاله‏ى حاضر به بررسى منابع گوناگونِ درآمد در دولت فاطمیان مى‏پردازد.

شهر باستانى قم، که احیاى آن را بعد از آن که به دست اسکندر ویران شد به قباد ساسانى نسبت مى‏دهند، به سال 23 قمرى، به دست اعراب فتح شد. با مهاجرت گسترده‏ى شیعیان به قم در پایان سده‏ى سوم این شهر، به شهرى شیعى مذهب بدل شد و این تحول مذهبى موجب شکوفایى آن شد. در مقاله‏ى حاضر ضمن اشاره‏اى گذرا به موقعیت جغرافیایى و جغرافیاى تاریخى قم در عهد باستان و قرون اولیه‏ى هجرى، به چگونگى فتح این شهر توسط اعراب مسلمان پرداخته شده و پیآمدهاى سیاسى، مذهبى اجتماعى ناشى از استقرار قبایل عرب شیعى در این شهر طى قرن‏هاى اول و دوم هجرى مورد بررسى قرار گرفته است.

افریقیه پس از فتح مصر کانون توجه فاتحان عرب شد. از فتح مصر در سال 22 قمرى توسط عمرو بن عاص تا فتح نهایى این منطقه در سال 90 قمرى توسط موسى بن نُصیر، هم‏زمان با ورود اسلام به این سرزمین، تحولات سیاسى، اجتماعى و فرهنگى بزرگى در میان بربرها پدیدار گشت و آنان رفتار متفاوتى را در مقابل فاتحان و سپس والیان مسلمان در پیش گرفتند. موضوع این مقاله، بررسى تأثیر رفتار فاتحان عرب بر قبایل بربر در متابعت از آنان و پذیرش اسلام تا تسخیر کامل شمال افریقا توسط مسلمانان است.