جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرقه‌نگاری یکی از انواع تاریخ‌نگاری اسلامی و پی‌آمد پرداختن متکلمان به تاریخ تطور اندیشه‌ها و سیر تحول عقاید مذاهب و جریان‌های فکری و فرهنگی در جهان اسلام است. پژوهش پیش‌رو با استناد به منابع اصلی و با شیوه وصفی ـ تحلیلی درصدد است، زمینه‌ها و عوامل مؤثر در شکل‌گیری فرقه‌نگاری و ارتباط آن را با تاریخ‌نگاری بررسی کند. یافته‌های این پژوهش نشان‌ می‌دهد، فضای سیاسی ـ اجتماعی جامعه اسلامی در دوره خلافت عباسی (656-132ه.ق.)، ترجمه متون غیر اسلامی در کنار اندیشه‌های مذهبی، شرایط فرقه‌ای فرقه‌نگاران و بهره‌گیری از شیوه‌های تاریخ‌نگاری، تأثیری چشمگیر بر شکل‌گیری و تحول منابع فرقه‌نگاری داشته است

امام سجاد(ع) (61-94ه.ق.) تأثیر فراوانی بر فقهای عصر خویش داشت و بسیاری از آنان را می‌توان از اصحاب آن حضرت برشمرد. اصحاب فقیه امام سجاد(ع) طیف گسترده‌ای از عالمان شیعه و سنی در مناطق مختلف و با گرایش‌های علمی متفاوت بودند. این مقاله با هدف نشان دادن گرایش علمی و تبین جایگاه علمی اصحاب فقیه امام سجاد(ع) به گونه‌شناسی دانشی آنان می‌پردازد و با توجه به داده‌های تاریخی به این نتیجه می‌رسد که اصحاب فقیه امام سجاد(ع) علاوه بر فقه، در دانش‌های دیگر هم جایگاهی ویژه داشتند و با توجه به روایات باقی‌مانده از آن‌ها، می‌توان آنان را در گروه‌های فقیه مفسر، فقیه متکلم، فقیه محدث و فقیه مورخ طبقه‌بندی کرد.

ظهور پیامبران همواره با چالش­ها و مخالفت­هایی در قالب‌های گوناگونی از مواجهه نظامی تا جریان نفاق روبه‌رو بوده است. این موضوع در نخستین جامعه اسلامی به صورت آشکار وجود داشته است و بخشی از آیات قرآن کریم به ابعاد سخت و نرم آن اختصاص یافته است. جنگ نرم به معنای توانایی شکل دادن به باورها و کشش‌های دیگران و هدایت رفتار آنان، بدون بهره‌گیری از زور است. این پژوهش درصدد است پس از مفهوم‌شناسی جنگ نرم و تبین ابعاد و شاخص­های آن، مصادیق جنگ نرم را در چهار زمینه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نظامی در جامعه مسلمانی صدر اسلام بر اساس شواهد قرآنی و مستندات تاریخی به شیوه وصفی ـ تحلیلی تبیین کند.

افغان‌های ابدالی که در ایالت مرزی هرات ساکن بودند به تبعیت ازهم­تباران غلجزائی خود در قندهار علیه صفویان شورش کردند. صفی­قلی­خان ترکستان­ اغلی (د. 1129ه.ق.) مشهور به دیوانه بنا بر اصرار بیش از حد درباریان و شاه صفوی با منصب سپه‌سالاری به جنگ با ابدالیان رفت. شورش ابدالی­ها در مقایسه با خطرات بزرگ‌تری که حکومت صفویان پشت سر گذاشته بود، شورشی قابل اعتنا محسوب نمی­شد، اما این شورش به دلایلی که موضوع بررسی این مقاله است، تبدیل به چالشی خطرناک برای حکومت صفویان گردید.هدف این پژوهش، بررسی تحلیلی عملکرد و اقدامات صفی­قلیخان، سپه‌سالار صفویان برای مقابله با شورش ابدالی‌ها با رویکردی آسیب­شناختی و با واکاوی منابع اصلی آن دوره است. یافته­های این پژوهش نشان می‌دهد عدم آشنایی کافی صفی‌قلی‌خان با اصول جنگی، اتخاذ سیاست‌های نادرست نظامی، بی­توجهی به اعتقادات مذهبی و فرهنگی سربازان و عدم استفاده درست از ظرفیت‌های منطقه خراسان سبب شکست و ناکارآمدی ارتش صفویان در برابر شورش ابدالی‌ها گردید.

شوشتر، یکی از مهم‌ترین شهرهای خوزستان در عصر صفوی بود که به سبب موقعیت جغرافیایی، نظامی و راهبردی آن به عنوان حاکم‌نشین خوزستان انتخاب شد. احداث روستاهای جدید در شوشتر و پیرامون آن به دست حاکمان محلی صفوی موجب رونق بیشتر این شهر گردید. ورود اقوام و طایفه‌های مختلف ترکان قزلباش (شاملوها، روملوها، افشارها، استاجلوها، ترکمان، ذوالقدر)، خاندان جَغَتایی، چَرکِس‌ها، گُرجی‌ها، مشایخ بزرگی از منطقه جبل عامل، سادات جزایری و سادات کلانتر به شوشتر در آن روزگار، تنش‌های قومی و جمعیتی فراوانی در این شهر به وجود آورد و در پایان این دوره، بلایای طبیعی هم‌چون سیل، تأثیری منفی بر اوضاع سیاسی و اجتماعی شوشتر گذاشت. این پژوهش سعی دارد تصویری از موقعیت سیاسی و اجتماعی شوشتر ارائه کند و نشان دهد خاندان‌های پرنفوذ چگونه در این شهر به عنوان مرکز سیاسی خوزستان آن دوره، نقش ایفا می‌کردند؟ یافته‌های این پژوهش نشان‌گر آن است که خاندان‌های متنفذ سادات، تُرک‌تباران و گرجی‌تباران با توجه به مقوله‌هایی مانند خاستگاه قومی، منافع طایفه‌ای، جایگاه شغلی و ارزش‌های مذهبی و اجتماعی، نقشی تعیین کننده در تحولات سیاسی و توسعه این شهر داشته‌اند

ابن طباطبا و ابوالسرایا با همکاری یکدیگر، قیامی را در سال 199ه.ق. در کوفه پی‌ریزی کردند که به سرعت در بخش مهمی از جهان اسلام گسترش یافت، اما این حرکت پس از اندک زمانی رو به شکست نهاد و به دست عباسیان سرکوب شد. فراز و فرود این قیام‌ یکی از موضوعات شایسته پژوهش است. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از منابع کهن و پژوهش‌های جدید، تأثیر عوامل مختلف را در اوج‌گیری و شکست این قیام بررسی می‌کند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد جایگاه اجتماعی ابن طباطبا، ابتکار نظامی و شجاعت ابوالسرایا، ایجاد پوشش دینی مانند مشروعیت دینی و هم‌گرایی علویان و تقویت بعد سیاسی قیام با روش‌هایی مانند انتخاب والی برای مناطق مختلف و ضرب سکه، نقش مؤثری در اوج‌گیری این قیام داشته است. هم‌چنین از عواملی، مانند مرگ زود هنگام ابن ‌طباطبا و خلأ رهبری پس از او، خودمحوری ابوالسرایا، سخت‌گیری بیش از حد در مورد عباسیان و هواداران ایشان، میل به غارت‌گری و فراهم نکردن پایگاه کمکی می‌توان به عنوان مهم‌ترین عوامل شکست این قیام نام برد

ماه­کوفه عنوانی بود که در دوره حکومت معاویه بر منطقه­ای در غرب ایالت جبال به مرکزیت دینور گفته می‌شد. این منطقه به عنوان مسیر ارتباطی بغداد به مشرق ایران از نظر ویژگی­های طبیعی و اقتصادی، زیست­گاهی مناسب برای حیات شهری، روستایی و عشایری طوایف کُرد در قلمرو شرقی خلافت اسلامی به شمار می‌رفت. هدف این مقاله تعیین موقعیت جغرافیایی ماه­ کوفه و بررسی اهمیت و جایگاه آن در خلافت اسلامی در سده­های سوم و چهارم هجری، به­ شیوه وصفی ـ تحلیلی است. یافته‌های­ پژوهش نشان می­دهد که محدوده جغرافیایی ماه­کوفه از جانب غرب به شهرزور و از جانب شرق به قصر لصوص منتهی می­شد و به ­عبارتی، قسمت غرب منطقه­ جبال را در بر می­گرفت. این گستردگی و موقعیت جغرافیایی راهبردی، موجب اهمیت یافتن منطقه ماه­کوفه در ابعاد نظامی، اقتصادی، مواصلاتی و حفظ قلمرو شرقی برای نظام خلافت اسلامی شده بود.

تاریخ‌نگاری محلی در گیلان عصر صفویه با وجود مورخانی، چون علی لاهیجی و عبدالفتاح فومنی پررونق بوده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که با وجود پاره‌ای مشابهت‌ها، الگوی لاهیجی، حاکمان کیایی و دربار آنان است، ولی الگوی فومنی، تحت تأثیر حوادث گیلان، اشخاصی مانند بهزاد بیگ وزیر شاه عباس اول در گیلان، امیره دباج و اسحاق فومنی هستند که توانسته‌اند گیلان را به رفاه و رونق قبلی برگردانند. هم‌چنین، فومنی برخلاف لاهیجی از نگرش تأویلی و آرمان شاهی برای مشروعیت حاکم خاصی بهره نمی‌برد.

یکی از فضایل امام حسن مجتبی(ع)، انجام حج‌های پیاده از مدینه تا مکه است، ولی تعداد این حج‌ها به صورت‌های مختلف؛ یعنی پانزده، بیست و بیست و پنج حج گزارش شده است. با توجه به دوران محدود ده ساله امامت آن حضرت(ع)، این پرسش وجود دارد که ایشان در چه مقطعی این تعداد حج ‌پیاده را انجام داده است؟ مقاله پیش رو که با هدف بررسی میزان درستی این آمار و چگونگی انجام آن با روش سندپژوهی تدوین یافته است به این نتیجه رسیده است که با توجه به دوران امامت آن حضرت(ع)، این آمار به عنوان حج ‌پیاده از مدینه به مکه نادرست و ناهم‌گون با حقایق تاریخی است. به نظر می‌رسد پیاده‌روی‌های امام(ع) مربوط به رفتن از مکه به منا و از آن‌جا به عرفات و سپس به مشعر و گاه به منا بوده است و روایتی صحیح نیز به این نکته اشاره کرده است. بر اساس این برداشت، امکان انجام حج با چنین شرایطی قبل از امامت آن حضرت نیز متصور است.