جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از گونه های رایج در پژوهش های قرآنی و تفسیری در عصر حاضر، بررسی و ارزیابی تألیفات تفسیری در چگونگی بهره گیری از شاخصه های تفسیری است. در واقع تلاش برای کشف اینکه مفسر در اثر تفسیری خود به چه میزان از عقل بهره گرفته، به چه اندازه از قرآن برای تفسیر آیات قران سود جسته، چقدر از روایات برای رفع ابهام های آیات استفاده کرده و میزان به کارگیری روشهای دیگر به چه اندازه بوده است. روش شناسی تفسیر ازجمله علومی است که از گذشته تا کنون به آن توجه شده است و پژوهش های بسیاری در این مورد صورت گرفته است و حتی برخی مفسران بزرگ در مقدمه تفسیر خود به بیان روش تفسیری خود پرداخته اند ،اما این که آیا در طول نگارش تفسیر خود به این امور پایبند و وفادار بوده اند ،پژوهش مسقلی را در این زمینه می طلبد. این پژوهش در تلاش است تا روشهای بکار گرفته توسط مفسر، مورد بررسی قرار گیرد.به این نحو که ابتدا به شیوه توصیفی از روشهایی که مفسر در ارائه مطالب تفسیری به کار برده است آگاهی به دست می آید.آن گاه به شیوه دستوری یعنی با توجه به معیارها و قواعدی که در روش شناسی وجود دارد،تفسیر مورد نظر مورد ارزیابی قرار می گیرد. تفسیر شهرستانی دارای ویژگی‌ها و ابعاد گوناگونی است که داوری درباره کیفیت آن مستلزم بررسی و ارزیابی همه‌جانبه آن از جوانب مختلف است ،از همه جوانبی که در تفسیر قران یا ضروری هستند که اگر نباشند تفسیر معنا ندارد، یا کمال تفسیر هستند. در این پژوهش به بررسی هشت شاخصه مهم در مورد تفسیر مذکور پرداخته می‌شود که عبارتند از:1) میزان توجه به مبحث قرائات و اختلاف آنها و بیان قرائت معتبر 2) میزان تاثیر و استفاده از ادبیات عرب( لغت، صرف، نحو، بلاغت ) 3) میزان استناد به اثر و حدیث یا روایات تفسیری و استفاده از آنها ذیل تفسیر آیه، همچنین اینکه منابع روایی ایشان بر مبنای روایات اهل سنت است یا شیعه یا تلفیقی از هر دو؟ 4) میزان اشاره به مباحث علوم قرآن از قبیل تاریخ قرآن، ناسخ و منسوخ و..... 5) میزان و نحوه ورود به مباحث کلامی، همچون عدل، جبر و اختیار، شر و عدالت، مسئله امامت و... 6) مباحث فقهی و مذهب فقهی ای که احیاناً در تفسیر ایشان موثر بوده 7) میزان پرداختن به مباحث عقلی، عرفان و فلسفه 8) میزان و اشاره به مباحث سیاسی و اجتماعی عصر خویش در تفسیر و موارد دیگر. در بررسی اجمالی تفسیر به این موارد دست یافتیم: شهرستانی در مقدمه،بعد از بیان انگیزه‌اش از تفسیر، به دوازده فصل می‌پردازد که متضمّن اطلاعات مهم در زمینه‌های مختلف قرآنی است. آنچه مهم است، جدولی است از ترتیب نزول ،که شهرستانی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که تنها مستند این جدول( مفاتیح الأسرار و مصابیح الأبرار ، ج‌1 ،19)، همین تفسیر شهرستانی است. این جدول نیز ذیل مباحث علوم قران مورد ارزیابی قرار می گیرد. وی به اختلاف قرائت توجه داشته و گاهی حجت قرائات را نقل کرده و گاهی نقل نمی کند. لغت، نحو، معانی، اسباب نزول و تفسیر آیات را از برخی مفسران چون طبرسی نقل کرده است. در معانی کلمات قرآن وجوه گوناگون واژگان قرآنی را ذکر کرده و در لغت به معانی القرآن فراء، زجاج، کسایی، ابو عبیده، اخفش، ابو عبیده و ....مراجعه می‌کند.در بحث روایات تفسیری، اقوال صحابه و تابعین را از تفاسیر روایی اهل سنت نقل می‌کند، هم چنین از ابن عباس و امام صادق( ع) روایات تفسیری بسیاری نقل می‌کند.در ادامه تفسیرش بخشهایی با عنوان سر یا اسرار دارد،در واقع اسرار در این تفسیر نقش تأویل دارد و مهم‌ترین بخش تفسیر به‌شمار می‌آید، و در ذیل مباحث کلامی ،به نبوت و امامت بطور گسترده پرداخته شده است . هر چند مورخان و مترجمان، تفسیر مفاتیح الاسرار را جزو آثار شهرستانی نیاورده‌اند ولی در عصر حاضر،درباره شهرستانی و تفسیرش ،پژوهشهای قابل توجهی صورت گرفته است که هر کدام تنها به بخشی از تفسیر پرداخته اند. تفسیر شهرستانی دارای ویژگی‌ها و ابعاد گوناگونی است که داوری درباره کیفیت آن مستلزم بررسی و ارزیابی همه‌جانبه می باشد، دراین پژوهش سعی می شود ابعاد مهم و تاثیر گذار در شناخت این اثر تفسیری بررسی و تحلیل گردد ، که از خداوند مسألت می‌نماییم ما را در انجام آن موفق بدارد.

شهرستانی، صاحب ملل و نحل در تفسیر خود به‌نام مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار چند قاعده از جمله قاعده ی مفروغ و مستانف، تشخیص خاص،ترتب،تضاد و... را به عنوان مفاتیح و کلیدهایی برای فهم معانی قرآنی و تاویل صحیح آن مطرح می‌کند . از دیدگاه او عدم توجه به برخی از قواعد مزبور می تواند زمینه ساز پندار تعارض و ناسازگاری بین آیات قرآنی مانند آیات موهم جبر یا موهم تفویض یا آیات مشوق به ابلاغ دین و آیات یاس از ایمان کفار و ..باشد.اما از دیدگاه او ، وجه جمع بین این دو سنخ از آیات هنگامی بدست می آید که به قاعده مفروغ و مستانف توجه شود . بدینسان مخاطب قرآن درک می کند که از دو دسته آیاتی که بظاهر مفاد متضاد دادند؛یکی از منظر زمانی- مکانی ،انسانی ، این‌جهانی ، سبب بینی ، ظاهر ، لوح محو و اثبات ، تکلیف و شریعت (حکم مستانف) بحث می‌کند و دیگری از منظر الهی ، فرا زمانی ، مسبب بینی ، باطن، ام الکتاب ، تقدیر و قیامت (حکم مفروغ) . هر دو منظر هم درست است هر یک در جای خویش . در این مقال به منشاء، ابعاد ، اهمیت و مبانی قاعده و نمونه هایی از کاربرد آن از جمله در قضیه موسی(ع) و خضر پرداخته می شود.

«منهاج الکرامة فى معرفة الامامة» تألیف علامه حسن بن یوسف حلى (م، ۷۲۶ ق) از عالمان بزرگ شیعه است. این کتاب جهت سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) نوشته شده و تأثیر بسزایى در شیعه شدن او و بسیارى دیگر از مردم داشت. مؤلف در این کتاب با آوردن دلایل عقلى و نقلى فراوان به اثبات حقانیت مذهب شیعه و امامت على بن ابى طالب علیه السلام و فرزندانش پرداخته است. این کتاب از کتاب‌هاى تراث شیعى و مشتمل بر شش بخش است.

الشّیعَة بَیْنَ الْاَشاعِرَة وَ الْمُعْتَزِلَة کتابی کلامی به زبان عربی نوشته سید هاشم معروف الحسنی. این کتاب علاوه بر ذکر تاریخ تشیع و فرقه‌های منتسب به آن به مباحث کلامی و اعتقادی عمده‌ترین فرقه‌های اسلامی نظیر اشاعره و معتزله پرداخته و از تاریخ و چگونگی پیدایش آن‌ها سخن گفته است. محتوای کتاب در پنج بخش اصلی تدوین یافته و نویسنده در ذیل آن به مباحث مربوطه پرداخته است. بخش اول: نخستین فرقه‌های اسلامی بخش دوم: خوارج بخش سوم: فرقه‌های منتسب به شیعه (مغیریه، منصوریه، جناحیه، خطابیه، غرابیه، نمیریه، سبعیه، کیسانیه، زیدیه، اسماعیلیه) بخش چهارم: مذاهب اعتقادی (مرجئه، معتزله، اشاعره) بخش پنجم: مذاهب و عقاید (صفات سلبیه، صفات ثبوتیه، رؤیت خداوند، نبوت، امامت، عصمت، شفاعت، احباط، مرتکب گناه کبیره، وعد و وعید، بدا، رجعت و ...)

تعلیقات‌ اسفار مفصل‌ترین‌ اثر مدرس‌ طهرانی‌ است‌. این‌ تعلیقات‌ در زمره‌ مهمترین‌ حواشی‌ اسفار و حاوی‌ برخی‌ از درخشانترین‌ ابتکارات‌ حکیم‌ موسس‌ است‌. آقاعلی‌ در بخش‌ قابل‌ توجهی‌ از این‌ تعلیقات‌ به‌ تحلیل‌ انتقادی‌ حواشی‌ حاج‌ ملاهادی‌ سبزواری‌ و ملااحمد اردکانی‌ پرداخته‌ است‌. بعلاوه‌ وی‌ آرا دیگر فیلسوفان‌ حکمت‌ متعالیه ازجمله‌ اساتید خود را مورد بحث، بررسی‌ و نقد قرار داده‌ است‌. در این‌ جلد ۱۷۲۰ تعلیقه‌ بر چهار سفر اسفار بر اساس‌ چهارده نسخه‌ خطی‌ تنظیم‌، تصحیح‌ و تحقیق‌ شده‌ است‌. تعلیقات‌ سفر جواهر و اعراض‌ بسیار اندک‌ است‌. جز چند تعلیقه‌ معدود سفر نفس‌ اکثر قریب‌ به‌ اتفاق‌ این‌ تعلیقات‌ برای‌ نخستین‌ بار منتشر می‌شود

به نظر می رسد که اساساً بحث تاثیرپذیری شیعه از معتزله و مسئله قائل بودن هشام به تجسم، از طریق معتزله طرح شده و سپس به آثار و منابع کلامی راه یافته و سرانجام به مستشرقان رسیده است. تاکنون طریقی غیر از معتزله که قائل به تأثیر شیعه از معتزله یا اهل تشبیه بودن شیعه را مطرح کند، در اختیار نیست؛ البته آنچه جای تعجب دارد؛ این است که اهل حدیث و اشاعره با این که معتزله را در صف مشرکان و کفار و مرتکبان کبائر قرار می دهند، بااین حال، سخنان معتزله را درباره شیعه قبول کرده و آنها را تکرار کنند.

مصارع المصارع اثر خواجه نصيرالدين طوسى است. اين كتاب، به زبان عربى و در تحليل و بررسى كتاب «مصارع الفلاسفة» شهرستانى و در واقع، پاسخ به شبهات و اشكالاتى است كه ديدگاه كلام اشعرى نسبت به فلسفه دارد. شهرستانى، در كتاب مزبور، به نقد مباحث ابن سينا پرداخته و در مواردى نيز تعابير گزنده‌اى نسبت به ابن سينا به كار برده است و خواجه، در اين كتاب، ضعف‌ها و نادرستى‌هاى ديدگاه شهرستانى را در انتقاد از فلسفه و ابن سينا، آشكار مى‌كند و مغالطه‌هاى شهرستانى را به خوبى نشان مى‌دهد.

بدون تردید عقل و ایمان از مهمترین موضوعات دینی به شمار می روند و همواره مورد عنایت ویژه اندیشمندان بوده اند. دیدگاه های گوناگون و کاملا متفاوفی در خصوص رابطه عقل و ایمان در بین متفکران و اندیشمندان جهان اسلام و نیز مسیحیت مطرح شده است. هدف از این تحقیق ضمن بیان معانی و ایضاح مفهومی، پیشینه و رویکردهای عمده به عقل و ایمان در جهان اسلام و مسیحیت، بررسی آن از دیدگاه مرحوم ملاصدرا به عنوان متفکر برجسته و شاخص جهان اسلام و دیدگاه پاپ ژان پل دوم به عنوان دیدگاه رسمی جهان مسیحیت کاتولیک است. نتیجه آنکه: اسلام یک دین عقلانی است و در آن، سخن از رازی که معارض عقل باشد در میان نیست. اگرچه دین ممکن است حاوی بسیاری از مطالب فوق عقل باشد، ولی فهم و پذیرش اصول بنیادین دین از راه عقل است. و تعالیم دینی نباید با یافته های صریح عقلی ناسازگار باشند. برخلاف مسیحیت که نه تنها در اثبات اصول بنیادین خود بلکه در بسیاری از آموزه های خود نیز از خردورزی بی بهره است و به ناچار دست به دامن رازواری شده، به ایمان منهای تعقل تن در می دهد.

شرح نهج‌البلاغة لابن ابى‌الحديد، به زبان عربى، نوشته ابوحامد، عبدالحميد بن هبة الله بن ابى‌الحديد معتزلى، متوفاى 656ق، مفصل‌ترين شرحى است كه بر نهج‌البلاغه نوشته شده و مورد قبول مسلمين هم واقع گشته است. ابن ابى‌الحديد، شرح خود را در سال 644ق، شروع كرده و در سال 649ق، به اتمام رسانده. وى، كتاب خود را براى مؤيدالدين بن علقمى، وزير عباسيان نگاشت كه بسيار مورد عنايت و توجه اين وزير شيعى واقع شد و هداياى فراوانى به او داد. با توجه به تاريخ وفات ابن ابى‌الحديد كه سال 656ق، است، وى، شرح خود را 7 سال قبل از وفات؛ يعنى در اواخر عمر، به پايان رسانده است. محتوای جلد حاضر: حدود بيست و پنج خطبه (از آغاز خطبه 66 تا قسمتى از خطبه 90)، حدود سى و سه خطبه (از تتمه خطبه 90 تا پايان كلام 123).