جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

درباره­ علامه مجلسی و تألیفات او، مطالعات گوناگونی صورت­گرفته­است، اما این پژوهش تلاش می­کند ضمن مراجعه به آثار ایشان و با تأکید بر بحار الانوار، نگاه کلامی علامه را به مباحث ادیان و فرق با ملاحظه روایات، فهم و منعکس کند. از آنجا که عواملی چون مقام شیخ الاسلامی، کرسی علمی، کثرت اصحاب و ملازمان درسی، پیشینه خانوادگی­‌مذهبی و نیز زمینه و زمانه­ای که وی در آن زیسته است جملگی مجلسی را احاطه کرده و احتمالاً در اندیشه کلامی او تأثیراتی برجای نهاده است. جستار پیش­رو شواهدی از حضور موارد مذکور را در مطالعات او جویا شده و کوشیده است تا با استفاده از روش اسنادی و بهره­مندی از شیوه­ی توصیفی­‌تحلیلی، ضمن دستیابی به نوع عملکرد مجلسی در فرق و ادیان، به بررسی تأثیرات عوامل پیش­گفته بر رویکرد کلامی وی بپردازد. نتیجه‌ای که از پژوهش پیش­رو حاصل آمده این است که این عوامل در نوع خوانشی که مجلسی در روایات مربوطه برگزیده، تأثیر نهاده است و ظهور آن را می­توان در مواضع گوناگون از کتاب مزبور مشاهده کرد.

علامه مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ ق) در تألیف بحارالانوار از منابع بسیاری بهره برده که در مقدمه آنها را معرفی کرده است. یکی از این منابع کتاب مقصد الراغب الطالب فی فضائل علی بن أبی طالب است که پس از وی نیز در منابع مختلف و اغلب به واسطۀ مجلسی از آن نقل و یاد شده است. از آنجا که بر اساس تنها نسخۀ شناخته شده، این کتاب به فضائل دوازده امام و حضرت زهرا؟عهم؟ اختصاص دارد، با بررسی منقولات بحار از آن نخست این پرسش مطرح می‌شود که چرا تنها ده مورد و همه از یک باب مقصد که دربارۀ قضاوت‌های حضرت علی؟ع؟ است، در بحار نقل شده است؟ پرسش دیگر این که چرا در بحار نقلی در بخش معصومین؟عهم؟ از مقصد وجود ندارد؟ سرانجام این که نظر علامه دربارۀ مولف کتاب که او را حسین بن محمد بن حسن، یکی از «قدماء الاصحاب» و نزدیک به عصر شیخ صدوق (د. 381 ق.) دانسته است؛ برچه اساسی است و با وجود تکرار آن در آثار اغلب پسینیان، اعتبار آن چگونه است؟ در این پژوهش با بررسی سفرهای مجلسی، این فرضیه مطرح و با شواهد موجود تقویت می‌شود که وی در سفر مشهد به کتاب دست یافته است. مطلبی که به پاسخ هر سه پرسش مرتبط است و نظر علامه دربارۀ نام مؤلف را تحت تاثیر شیخ حر عاملی می‌داند. در پایان نشان داده شده که این نظر از پایۀ محکمی برخوردار نیست و طبق مطالعات انجام شده، مؤلف از عالمان قرن ششم و هفتم بوده و با این که گمانه‌‌های متعددی برای نام او مطرح شده ؛ بررسی‌های انجام شده بر روی نسخۀ خطی کتاب حاکی از تعلق آن به عالمی در اربل در قرن ششم و هفتم هجری است.

قرآن کریم در ساختاری ویژه و منحصربه‌فرد در ذیل آیات و سطور ظاهری _براساس روایات ذوبطن بودن قرآن_ دارای لایه‌های معنایی است. یکی از این آیات و عبارات، آیۀ 87 از سورۀ حجر و عبارت "سبعاً من المثانی" است. نوشتار پیش رو روایات سؤال‌برانگیزی را که مراد ار سبعاً من المثانی را ائمه علیهم‌السلام می‌دانند با محوریت باب 39 از جلد 24 بحارالانوار با عنوان "أنّهم علیهم‌السلام السّبع المثانی" که شامل ده روایت می‌باشد، از سه منظر مصدر، سند و متن مورد بررسی قرار داده و مشخص شد که این روایاتِ ده‌گانه از هر سه جهت دارای مشکلاتی می‌باشند که نه تنها پذیرش آنها را دشوار می‌نماید؛ بلکه داعیۀ جعل آنها را تقویت می‌نماید.

از آنجایی که موضوع تحقیق ما ارتباط مستقیمی با تفسیر دارد و تفسیر روایی را مشخص می‌کنیم، پژوهش با بیان تأثیر روایات و نقش آن‌ها در فرآیند تفسیر آغاز شد و سپس به بیان مهم‌ترین منابع تفسیری پرداخت. به طور تخصصی در تفسیر روایی یا به اصطلاح تفسیر حداکثری پرداختیم، بنابراین به تعدادی از منابع شیعه و سنی پرداختیم، سپس مهم ترین مکاتب تفسیری در تاریخ اسلام را نشان دادیم، پس از آن محقق به مهم ترین مطالب در مورد زندگى نامه سعید بن جبیر (رضی الله عنه) پرداخت و مطالب مربوط به شرح حال ایشان را بیان کرد. سپس به ذکر مهم ترین منابع اسلامی متکی بر روایات سعید بن جبیر پرداختیم که محقق به جمعی از منابع فقهی شیعه و سنی پرداخته و دسته ای دیگر از منابع حدیثی برای هر دو فرقه را نیز ذکر می کند، محقق در فصل دوم، روایات توضیحی سعید بن جبیر را که علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار ذکر کرده است، به این صورت طبقه‌بندی کرده است: (تبیین معانی قرآن کریم، اجرا و تطبیق، ذکر دلایل نزول، تفسیر، قرائت و استناد به قرآن کریم) با ذکر کلیه روایات مربوط به هر یک از سوره ها. در فصل سوم و پایانی، روایات تفسیری موجود در کتاب «بحارالانوار» مورد بررسی قرار گرفت. پس ما در پژوهش خود بر تحقیق توصیفی و تحلیلی روایات سعید بن جبیر در کتاب بحار الانوار تکیه کردیم. سپس به مجموعه ای از نتایج پایان دادیم که مهم ترین آنها نقش بزرگ پیرو سعید بن جبیر در تفسیر است که علمای دو مذهب و علمای امامت بر روایات خود تکیه کرده اند.

علامه مجلسی در کتاب بحارالأنوار بسیاری از روایات را از منابع روایی نقل کرده است؛ و تعدادی از روایات را از منابع مجهول نقل کرده است. در این تحقیق اعتبار سنجی آن دسته از روایات که مجهول المنبع اند پرداخته‌شده است. چون این کار پژوهشی برای بهره‌گیری از کلام معصومین (ع) و ارزیابی کتاب شریف بحارالانوار و اعتبار سنجی محتوای روایات بالخصوص روایات ضعیف السند خیلی لازم و ضروری است. این روایات بر اساس موضوعاتی مانند اهمیت زیارت معصومین (علیهم‌السلام)، زیارت‌نامه حضرت معصومه (سلام‌الله علیها)، مناقب معصومین (علیهم‌السلام)، روایات در مورد واقعه کربلا، خبر دادن پیامبر (صلی‌الله علیه و آلِه وسلم) درباره شهادت حسنین (علیهماالسلام) بررسی‌شده‌اند. با نقد و بررسی این روایات بر اساس نقد داخلی و خارجی و مبانی علامه مجلسی به‌دست‌آمده است که اکثر این روایات باوجود ضعف سندی از جهت محتوا قابلیت پذیرش را دارند و به‌راحتی نمی‌توان این‌ها را رد نمود. حتی زیارت‌نامه حضرت معصومه (سلام‌الله علیها)، به علت قوی بودن متن، مطابقت داشتن با مسلمات و قطعیات مذهبی، شهرت روایی و ... به امید صدور از معصوم (ع) خوانده می‌شود؛ و بعضی از روایات دیگر نیز به علت مطابقت با تاریخ قطعی، شهرت روایی و با مقایسه نقل‌های مختلف و بر اساس قاعده تسامح در ادله سنن و ... قابل‌پذیرش‌اند و تعدادی از روایات نیز وجود دارند که از جهت محتوا مشکل‌دارند و قابلیت استدلال را ندارند.

معاد از نظر لغوی، از «عاد یعود»، گاهی به معنای مصدری (برگشتن)، گاهی به معنای اسم زمان (زمان برگشتن) و گاهی به معنای اسم مکان (جای برگشتن) و گاهی از صیغۀ «عود» به معنای برگشت به سوی چیزی، بعد از آنکه از آن چیز، منصرف شده بود؛ می‌باشد. اعتقاد به معاد، یکی از اصول ادیان ابراهیمی است که بلافاصله بعد از اعتقاد به توحید، مطرح شده و در قرآن کریم، در باره آن سخن رفته است؛ به گونه‌ای که حدود یک سوم آیات آن، در این زمینه می‌باشد. در باب اهمیّت معاد، می‌توان گفت: اعتقاد به این اصل، نقش مهمی در رفتار مسلمانان و میل آنان به نیکوکاری و دوری از کارهای ناشایست دارد. علاوه بر قرآن و آثار دیگر، علّامه مجلسی نیز در کتاب ارزشمند بحارالانوار، به مسئله معاد در قالب روایت‌های داستانی پرداخته که بررسی این روایات، در نوع خود، پژوهشی نو و بکر محسوب می‌شود. از این رو، تبیین ابعاد معاد، توسط روایات داستانی بحارالانوار، ضروری می‌نماید و هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی این روایات و تحلیل آنهاست. بر این اساس، در این پژوهش، با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بررسی 27 داستان بهشتی و جهنّمی از کتاب مذکور، پرداخته شده که هر کدام از نظر موقف به 4 دسته تقسیم شده‌اند. مطالعه این روایات نشان می‌دهد که اهل بهشت و دوزخ در برزخ، از بهشتی بودن و جهنّمی بودن خود آگاهند و شیعیان و محبّان پیامبر و معصومین از آتش جهنّم در امان می‌باشند؛ زیرا جهنّم، جایگاه کافران، دنیا‌دوستان و دشمنان معصومین است. از این رو، این وجه از پژوهش از آن حیث اهمیّت دارد که کلام معصوم است؛ در قالب داستان که می‌تواند تاثیر شگرفی در زندگی بشر به همراه داشته باشد. پس تحقیق و کنکاش درباره چنین معمایی همواره از اهمیّت فراوانی برخوردار بوده، زیرا انسان خردمند هیچگاه نسبت به این سرنوشت محتوم، بی‌تفاوت نبوده است.

معجزه هر کار خارق العاده ای است که به اتکای قدرت خداوند و برای اثبات نبوت یا امامت انجام گیرد. این پژوهش با عنوان «تحلیل معجزات پیامبرﷺ از دیدگاه علامه مجلسی در بحارالانوار»، اقوال علامه مجلسی را ذیل روایات مربوط به معجزات پیامبرﷺ مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. ایشان ذیل روایات مربوط به مشخص شدن زمان برخی قصص قرآنی که از منابع عامه انتخاب و نقل کرده است، با اینکه عدم اعتماد خود را نسبت به وثاقت این قبیل روایات نشان می‌دهد، اما دقت نظر دارد که انتخاب این روایات با عقل سازگار باشد. وی ذیل روایات مربوط به قیودات زمانی، ملاک و معیار برای شناخت دقیق زمان قصص قرار داده است. به اعتقاد ایشان علت استفاده از روایات عامه که دارای قیودات زمانی است، به عنوان مؤید در جاهای دیگر قابل استفاده است؛ چرا که ابهام برخی تاریخ ها را برطرف می‌کند. علاوه بر این علماء شیعه هم به نقل این روایات پرداخته‌اند و نکات موجود در این روایات متضاد با قوانین مربوط به معجزه نیست. همچنین استفاده از این ملاک و معیارها برای تعیین زمان قصص در باقی قصص موجود در بحارالانوار برای رفع نکات مبهم قابل استفاده است. شیوه‌ی جمع آوری مطالب در این پژوهش به صورت کتابخانه ای مورد توجه قرار گرفته است روش جمع آوری این پژوهش توصیفی- تحلیلی است