جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رسالة الكبائر نام كامل كتاب: رسالة فى العدالة، رسالة العدالة و الكبائر، رسالة الكبائر كتاب كوچكى است كه پس از تعريف عدالت و بيان گناهان كبيره به موارد جواز غيبت بيان شده است. اين كتاب به سبك فقه رساله‏اى نوشته شده و در مواردى نيز روايات آن ذكر شده است. از آنجائى كه از لوازم عدالت، تقوى است و تقوى با اجتناب از گناهان كبيره و اصرار نداشتن به گناهان صغيره حاصل مى‏شود، مؤلف به بيان انواع گناهان كبيره پرداخته است. وى در اوائل كتاب صرفا به قول شهيد اوّل در القواعد و الفوائد پرداخته است و نظر فقهاى ديگر را بيان ننموده است. رسالة في التقية در اين كتاب بسيار مختصر كه گاهى از آن تعبير به مقاله شده است، پس از تعريف تقيه، تقيه در عبادات و معاملات بيان شده و دلايل صحت آن ذكر شده است. مطالب آن به سبك فقه خلافى استدلالى نوشته شده است و در قسمتى از آن به كتاب الفيهء شهيد اول اشاره شده و مسئله نهى از عبادات نيز مطرح شده است. رسالة في ملاقي الشبهة المحصورة نام كتاب: رسالة فى ملاقى الشبهة المحصورة، رسالة فى ما تنجس بعضه و اشتبه موضع النجاسة در اين كتاب كوچك يا به تعبيرى مقاله، مسئله نجس شدن چيز معينى كه مشخص نيست كدام قسمت آن نجس شده است مطرح شده است. مؤلف حكم به پاك بودن آن شى را انتخاب نموده و آن را ظاهر مذهب دانسته است اين كتاب به سبك فقه استدلالى نوشته شده و در آن نظريات علامه حلى (م ٧٢۶ هـ ق) در منتهى المطلب و نهاية الاحكام بررسى شده است. مؤلف با استدلال به عمومات و اطلاقات در باب طهارت اين نظر را انتخاب نموده است و از كسانى كه اين نظريه را انتخاب ننمايند اينگونه تعبير نموده است: ما يخطر فى الاوهام على خواطر من لم ترض نفسه بمعرفة طرق الاستدلال الفقهية، فتراه يخبط خبط عشواء فى الليلة الظلماء لا يتميز عنده غث ما فى يدين من سمينه. رسالة في العصير العنبى‏ در اين كتاب بسيار مختصر كه شبيه مقاله است مسأله عصير عنبى وقتى به سبب آتش يا خورشيد غليان يافته و نجس مى‏شود و با ذهاب دو سوّم آن يا تبديل شدن به سركه پاك مى‏شود، بررسى شده است و مؤلف همين نظر را با ذكر اجماع و نظير آن پذيرفته است. اين كتاب اگرچه به سبك فقه استدلالى نوشته شده امّا مصنف از ذكر آيات و روايات خوددارى نموده است. وى در جامع المقاصد به طور مفصل به اين مسئله تعرض نموده و آيات و روايات را بررسى نموده است. اين مسئله همواره مورد بحث و بررسى فقهاى بزرگ واقع شده و كتابهاى مستقلى در اين باب نوشته شده است. رسالة في الحيض‏ نوشته مختصرى به صورت مقاله است كه مؤلف پس از تعريف حيض و بيان صفاتى كه باعث تميز حيض از استحاضه است، به اقسام حائض و صفات هر كدام از آنان پرداخته است اين كتاب به سبك فقه نيمه استدلالى نوشته شده است و مؤلف در آن به نظريات شهيد اوّل (م ٧٨۶ هـ ق) در كتابهاى الذكرى و الدروس و علامه حلّى (م ٧٢۶ هـ ق) در كتابهاى المختلف و المنتهى اشاره و آنان را بررسى نموده است. رسالة في حكم الحائض و النفساء مؤلف در اين نوشته بسيار مختصر به بررسى يك مسئله فقهى در مورد حائض و نفساء پرداخته است در اين مسئله وى روزه حائض و نفساء را كه قبل از فجر پاك شده‏اند در صورتيكه غسل نكرده باشند صحيح نميداند. وى در تأييد نظريه خود به فتواى علامه حلّى (م ٧٢۶ هـ ق) در كتاب‏هاى المنتهى و المختلف و همينطور به الدروس شهيد اول (م ٧٨۶ هـ ق) نيز استناد كرده است و از آنجائى كه النهاية علامه حلّى قبل از المختلف نوشته شده است فتواى وى در آن كتاب را كنار گذاشته است. اگر چه اين نوشته بسيار مختصر است امّا در همان مختصر وى به استصحاب، عموم اوامر، مشتق و اجماع استناد كرده است. رسالة في صلاة و صوم المسافر اين نوشته مختصر در رد بر نظريه افرادى است كه مسافرت مكلفى را كه تمام احكام نماز مسافر را نميداند، جايز ندانسته‏اند و او در سفر بايد نمازش را تمام بخواند و روزه هم بگيرد. محقق كركى مسافرت آنها را جايز دانسته و بنا به اطلاقات روايات او را مسافر دانسته است وى از اين افراد تعبير به بعض الطلبة نموده است و شايد منظور وى شيخ ابراهيم قطيفى باشد. از آنجائى كه روايت يا آيهء خاصى در مورد اين مسئله خاص وجود نداشته است وى صرفا به اطلاقات روايات سفر استناد نموده است. از متن اين نوشته برمى‏آيد كه مؤلف با اين افراد درگيرى علمى داشته است. رسالة في السجود على التربة المشويّة در اين نوشته جواز سجده بر تربت امام حسين (ع) پس از پخته شدن آن بررسى شده است و مؤلف پس از رد نظريات شيخ ابراهيم قطيفى در حرمت سجده بر آن، نظر مشهور علماء بر جواز سجده را پذيرفته است. وى علّت تأليف كتاب را حمايت علماى اهل تسنن از فتواى حرمت سجده و درخواست فضلاء و ناراحتى علماء و فقهاء آن زمان ذكر نموده است. اين كتاب به سبك فقه استدلالى نوشته شده است و در آن پس از بيان اطلاقات و عمومات روايى، اجماع علماء، اصل استصحاب و نظائر آن به نظرات فقهاى بزرگى همچون شيخ مفيد (م ۴١٣ هـ ق) در المقنعه، شيخ طوسى (م ۴۶٠ هـ ق) در النهاية، ابن ادريس (م ۵٩٨ هـ ق) در السرائر، محقق اوّل (م ۶٧۶ هـ ق) در المعتبر، علامه حلّى (م ٧٢۶ هـ ق) در المنتهى، التذكرة، نهاية الاحكام، و شهيد اوّل (م ٧٨۶ هـ ق) در الذكرى استناد شده است. پس از تأليف اين كتاب فقهاى بزرگ به آن استناد نموده و به عنوان مثال صاحب جواهر در جلد ٨ صفحه ۴١۴، و جلد ١٠ صفحه ۴٠۶ به آن استناد نموده است. در ميان فقها، فقط سلاّر (م ۴۴٨ هـ ق) در المراسم فتواى به كراهت سجده بر تربت پخته شده وارده است كه مؤلف به علّت نادر بودن اين فتواى و نداشتن دليل فقهى آن را رد نموده است. رسالة في خروج المقيم عن حدود البلد در اين مقاله مسئله مسافرى كه قصد اقامت كرده و از آن شهر خارج شده و در فاصله بين حد ترخص و مسافت واقع مى‏شود و قصد برگشتن دارد ولى قصد نيت ١٠ روز ديگرى را ندارد، بررسى شده است. در اين مسئله دو قول وجود دارد يكى نظر شيخ طوسى (م ۴۶٠ هـ ق) ، ابن براج (م ۴٨١ هـ ق) و علامه حلّى (م ٧٢۶ هـ ق) اين است كه وظيفهء وى نماز شكسته است و نظريه شهيد اول (م ٧٢۶ هـ ق) و گروهى از فقهاء نماز تمام است و مؤلف نيز نظر شهيد اوّل را كه نماز تمام است انتخاب مى‏كند. اين نوشته به سبك فقه استدلالى است امّا آيات و روايات مطرح نشده و بيشتر نظريات فقها مطرح گرديده است. رسالة في ترتيب قضاء الصلاة الفائتة اين نوشته بسيار مختصر به بررسى مسئله فراموش شدن ترتيب نمازهاى قضاء پرداخته است. مؤلف پس از طرح دو نظريه اصحاب، قول به عدم وجوب اقامه نمازهاى قضاء به نحوى كه ترتيب در آن حاصل شود، را پذيرفته است. اين كتاب به سبك فقه نيمه استدلالى نوشته شده و در آن به روايات و آيات، يا اجماع استناد نشده است و صرفا مؤلف در قسمتى از آن قول به وجوب ترتيب را، سخت‏ترين راه بجا آوردن نمازهاى قضاء ذكر كرده است. رسالة في السهو و الشك في الصلاة در اين كتاب احكام سهو و نسيان در اركان و واجبات نماز بيان شده است. سبك نگارش آن فقه رساله‏اى است و گاهى نيز به نظريات شيخ طوسى اشاره شده است. مؤلف در آن تلاش نموده است كه اصول اساسى اين احكام نوشته شود و در خاتمه آن مى‏نويسد: قد ذكرت ايها الطالب المسترشد اصول هذين الاثنين او اكثر فروعهما بعبارة تقرب الى فهمك و تزيل عنك و همك، لان الجزئيات فروع الفقه لا تنحصر بعدد و لا تنضبط بحد و محصّلها ما ذكرناه. رسالة في الحج‏ در اين كتاب واجبات و مستحبات مناسك حج و احكام آنان بيان شده است و از يك مقدمه و دو فصل تشكيل شده است. مقدمه شامل تعريف لغوى و شرعى حج، اخبار فضيلت آن، شرائط وجوب و انواع آن مى‏باشد. و دو فصل آن دربردارنده احكام عمرهء تمتع و حج تمتع مى‏باشد. سبك نگارش آن فقه رساله‏اى است و مؤلف دربارهء علت تأليف آن مى‏نويسد: وضعتها؟ ؟ (رسالة الحج) على سبيل الاختصار، بالتماس خلاصة بعض الاخوان الاخيار نفعه الله و ايانابها و اجزل لنا جميعا ثوابها. رسالة الخيار في البيع‏ نام كتاب: رسالة الخيار فى البيع، رسالة فى تصرف المشترى فى زمن الخيار نوشته مختصرى است كه در آن سقوط و عدم سقوط خيار در بيع نسبت به تصرفات مشترى و بايع بررسى شده است: اين كتاب به سبك فقه استدلالى نوشته شده است و مؤلف پس از تقسيم خيار نسبت به مشترى بايع يا هر دو به بررسى هر كدام پرداخته است. وى تصرف مشترى در سقوط خيار را از موارد مورد تسالم فقهاء دانسته و به اقوال شيخ طوسى در المبسوط، محقق حلّى در شرايع الاسلام، علامه حلّى در تذكرة الفقهاء، قواعد الاحكام، التحرير، ارشاد الاذهان استناد كرده است. وى در اواخر مباحث آن مى‏نويسد: و اعلم ان الغرض الاقصى فى بيان هذه الاحكام كلّها، هو بيان كون الاجازة الواقعة من المشترى للبايع فى العين المبيعة بخيار البايع يقتضى سقوط خياره فهذا هو المقصود بالبيان و الذى وقع فيه الوهم، و هذا الحكم يكاد يلحق بالبديهيات عند الفقهاء بعد الاحاطة بمقدماته و قد تطابق كلام القوم على ذلك و لم نقف على خلاف فيه لاحد من الاصحاب. رسالة في إجازة الوارث قبل الموت‏ نوشته بسيار مختصر و كوچكى است در دو صفحه است كه در آن مسئله اجازه وارث قبل از مرگ را تأييد نموده است. سبك نگارش آن فقه استدلالى است. در اين مسئله دو نظريه وجود دارد كه ابن جنيد، شيخ طوسى، ابن حمزة و علامه حلّى صحت آن را تأييد نموده است و در نظريه دوم كه اين اجاره را صحيح ندانسته‏اند شيخ مفيد، سلاّر، ابن ادريس و فخر المحققين آن را انتخاب نموده‏اند. رسالة في الشياع‏ در اين نوشته بسيار مختصر يكى از معيارهاى شرعى در اثبات امورى مثل نسب، وقف، نكاح، ولايت و غير آن به نام شياع بررسى شده است. در معنى شياع دو نظريه مطرح شده كه يكى گروهى را كه از گفته‏هاى آنان ظن نزديك به علم حاصل شود و ديگرى گفته‏هاى آنان كه علم و يقين حاصل شود، مى‏باشد. مؤلف نظر اوّل را انتخاب نموده است و ملاك آن را اطمينان در نفس با مقدارى تسامح ذكر نموده است. در بيان مصاديق موارد شياع اختلاف وجود دارد. در كتاب به نقل از الدروس شهيد اوّل ٩ چيز (نسب، ملك، وقف، نكاح، مرگ، ولايت، ولاء، آزاد بودن و بندگى) را از موارد آن دانسته‏اند و به نقل از القواعد، ٢٢ چيز از مصاديق آن ذكر شده است. رسالة الأرض المندرسة نام كتاب: رسالة الأرض المندرسة، أقسام الأرضين، أحكام الأرضين‏ در اين كتاب مالكيت زمينهائى كه آباد بوده است و سپس خراب شده‏اند مورد بررسى واقع شده به اينكه آيا فرد ديگرى مى‏تواند آن را احياء كند يا غير از مالك اوّل كسى حق احياء آن را ندارد مؤلف سه نظريه را در مورد زمينى كه به سبب احياء مالك شده باشند مطرح نموده است كه عبارتند از: ١-كسى نميتواند مالك آن باشد مگر مالك اوّلى يا ورثه او، ٢-در زمان غيبت افراد ديگر مى‏توانند آن را احياء كنند و مالك شوند، ٣-مالك اوّل مالك است امّا فرد دوم به سبب احياء اولويت در تصرف دارد و بايد خراج مقرر بر زمين را به مالك اوّل بدهد. وى نظريه اوّل را اختيار نموده است و دو نظريه ديگر را رد نموده است. اين كتاب به سبك فقه استدلالى نوشته شده است و مؤلف با بررسى آيات و روايات متعدد و استناد به اقوال بزرگانى همچون علامة در تذكرة، ابن ادريس در السرائر، محقق حلّى در الشرايع، شيخ طوسى در النهاية، و شهيد در الدروس با دقتى زياد اين كتاب را تأليف نموده است. رسالة في طلاق الغائب‏ نوشته بسيار مختصرى در حدود صد خط است كه در آن احكام طلاق زنى كه شوهر او غائب است و شوهرش در زمان پاكى با وى عمل زناشويى انجام داده است، بيان شده است. سبك نگارش آن فقه استدلالى است و در عين مختصر بودن نظريات بزرگانى از فقهاى اسلام همچون شيخ طوسى در النهاية و استبصار، شيخ مفيد، سلاّر، ابن ابى عقيل، ابن جنيد، على بن بابويه، ابن ادريس، علامه حلّى در القواعد، التحرير، المختلف، محقق حلى در الشرايع، و فخر المحققين در آن ذكر شده است. وى در بين اقوال مطرح شده نظريه شيخ طوسى در استبصار را مى‏پذيرد و مى‏نويسد: و الّذى يقتضيه النظر الصحيح و الوقوف مع القوانين الاصولية هو مختار الشيخ فى الاستبصار. نظر شيخ در استبصار تفصيل است به اين معنى كه زنانى كه در هر ماه حيض مى‏شوند جائز است پس از ماه طلاق داده شود و زنانى كه در مدتى بيش از يك ماه حيض مى‏شوند در اين صورت بايد منتظر شد كه آن زمان زيادتر از يك ماه سپرى شود و پس از آن او طلاق داده شود رسالة في سماع الدعوى‏ در اين نوشته مختصر مسئله پذيرفتن و شنيدن ادعاى مدعى در احكام شهادات و قضاء بررسى شده است. مؤلف سه نظريه را در اين مسئله مطرح نموده است. نظريه اول پذيرفتن در صورت جزم و يقين مدعى، نظريه دوم به صرف ظن و گمان مى‏توان ادعاى وى را پذيرفت، نظريه سوّم تفصيل در صورت مخفى بودن و واضح بودن است به اين معنى كه در مواردى مثل سرقت و قتل كه عادتا مخفى است ادعاى وى پذيرفته شود و در صورتى كه از امور واضح و آشكار است نياز به جزم و اطمينان دارد. وى نظريه سوّم را پذيرفته است و با استناد به آيات و روايات و اقوال بزرگانى همچون شيخ طوسى در تهذيب و شهيد اول در القواعد و الفوائد اشتباه بودن نظريه‏هاى اوّل و دوّم و صحيح بودن نظريه سوّم را اثبات نموده است. جوابات (أجوبة) الشيخ حسين بن مفلح الصيمري‏ نام كتاب: جوابات (أجوبة) الشيخ حسين بن مفلح الصيمرى، الأسئلة الصيمرية، الفوائد الوافية نوشته بسيار مختصرى در حدود ٢٠٠ خط است كه در آن به هفت مسئله فقهى از ابواب مختلف پاسخ داده شده است. اين مسائل عبارتند از: فورى بودن طلاق در جائى كه اجنبى مهر را بذل كرده باشد، چگونگى وضعيت اموال مسافرى كه ناپديد شده باشد، حكم عقد اشتباهى بدون عمل زناشوئى، چگونگى نماز مسافر، دين، وقف، تأخير در پرداخت خمسى كه حق امام و فقراء سادات باشد. فتاوى و أجوبة و مسائل‏ نوشته مختصرى است كه در آن به يازده مسئله فقهى در ابواب مختلف مثل تيمم، افعال نماز، ضمان، مهريه، تزاحم نماز واجب و مستحب، تلفظ عقود معاملات، اقرار، و تقليد پاسخ داده شده است. از آنجائى كه سؤالها در سطح عالى فقهى مطرح شده و در آن از كتابهاى التحرير علامه حلّى، البيان و الذكرى شهيد اوّل، و كتابهاى فخر المحققين و احمد بن فهد حلّى و خود مؤلف سؤالاتى طرح شده است، مؤلف نيز با بيانى روان و دقت نظرى كامل به آنها به سبك فقه استدلالى جواب داده است. جوابات المسائل الفقهيّة اين كتاب دربردارنده ٢٩٠ مسئله فقهى و جواب آن است كه از ابواب مختلف سؤال شده است و فردى آنها را در يك جا گرد آورده است. وى دربارهء گردآورى آن در مقدمه مى‏نويسد: هى لعمرى من مهمات الدين و ما يعم به بلوى المكلفين، و قد كانت متفرقة فى كتبنا و كتب الاصحاب فاحببت جمعها فى هذا الكتاب، ليعظم نفعها و يحسن وقعها و ما اثبت الاّ ما صح اسنادها اليه و قوى اعتمادى عليه. سؤالهاى موجود در آن از نظر سطح علمى يكسان نيستند و از ابواب مختلفى همچون طهارت، صلاة، ارث، احياء، خمس، وقف، زكاة، ضمان، نكاح، طلاق، بيع، نذر، وصيت مطرح شده‏اند. اگر چه جوابها بيشتر به سبك فقه رساله‏اى نوشته شده است امّا گاهى نيز مثل صفحات ٣٠٩ و ٣١٠ كه سؤال كه از عبارتهاى كتاب قواعد الاحكام علامه حلّى و الدروس شهيد اوّل است به سبك فقه استدلالى نوشته شده است. فتاوى خاتم المجتهدين‏ o اين نوشته مختصر شامل ده مسئله جداگانه در ابواب مختلفى همچون صلاة، صوم، تيمم، قرائت قرآن، وقف، شهادات و حدود است كه به سبك فقه رساله‏اى نوشته شده است.

در قرن چهارم هجری که دوران رشد و گسترش تمدن اسلامی محسوب می شود، شرایط سیاسی اجتماعی و فرهنگی خاصی بر جعان اسلام حاکم شد؛ که نقطه عطفی در حوزۀ دانش سیاسی مسلمانان به طور عام و بالاخص شیعیان به شمار می آید. در این زمان با ضعف خلفای عباسی و قدرت یابی آل بویه، بستری برای شیعیان امامیه فراهم شد؛ تا عالمان شیعی فعالیت خود را برای اولین بار به طور علنی آغاز کرده و بتوانند پاسخگوی نیازهای قکری عقیدتی شیعیان باشند.از جملۀ این عالمان شیخ مفید و شیخ طوسی می باشند، که در این برهۀ حساس از تاریخ سیاسی شیعه نقش مهمی را ایفا می کنند. آنان با جمع آوری احادیث، به تحلیل تاریخ سیاسی و باز بینب اندیشه های فقهی کلامی پرداخته، و دانش سیاسی تشیع را گسترش دادند، هم چنین با استفاده از امکانات و فرصتهای بدست آمده در این عهد توانستند یکی از شکوفاترین دوره های تاریخ تشیع را خصوصاَ به لحاظدفاع از آن مذهب در مقابل مخالفان و ندوین کتب ایجاد کنند؛ به طوریکه بسیاری از کتب مرجع شیعه بویژه منابع اصلی فقه شیعی در این دوره حریر شده است.با توجه به اهمیتی که این دوره در تاریخ اسلام دارد؛ در پی دستیابی به این مسئله هستیم که تحت تأثیر چه عواملی علمای امامیه توانستند با فرق و مذاهب دیگر مقابله کنند، و در فقه و کلام شیعه شیوه های نوینی را پایه گذاری کنند. شیخ مفید بزرگترین عالم شیعی این دوره توانست فقه شیعی را از مرحلۀ نص گرائی به عقل گرائی وارد کند؛ حضور او نقطه عطفی در تاریخ کلام امامیهاست که اندیشه هایش تأثیرات سرنوشت سازی بر متکلمان بعدی داشته است. شیخ طوسی نیز، دانشمندی پر آوازه در علمفقه و کلام شیعی است، و جایگاهی بلند و عظیم دارد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

رهیافت های روایی و کلامی دو منبع عمده امامت شناسی است. موضوع این تحقیق، بررسی و تطبیق مسایل امامت یعنی تعریف، ضرورت، عصمت و جایگاه امام همراه با تحلیل گزاره ای و مفهومی برای رصد وفاق ها و خلاف ها در این دو رهیافت، است. شیخ مفید امامت را تقدم در مقتضای طاعت و متأخرین آن را ریاست عامه در امور دین و دنیا بر سبیل خلافت از پیامبر برای شخصی از اشخاص و بحق اصالت در دار تکلیف تعریف کرده اند. این تعریف به تدریج با افزودن مقوماتی تکمیل شده است. رهیافت روایی امامت را عهد الهی برای انسانی عادل، حجّت، معصوم، دارای ولایت، منصوب الهی و مفترض الطاعه می داند. این دو تعریف از حیث مقوّمات نسبت عموم و خصوص من وجه دارند. ضرورت امام در رهیافت کلامی با دلایلی همچون برهان لطف، بدیهی بودن تشکلیل حکومت، اجرای حدود و حفظ نظام اسلامی و وجوب دفع ضررهای عظیم اثبات شده است؛ لکن رویکرد روایی ضرورت وجود امام را حجّت الهی بودن امام و این که امام واسطه فیض الهی و علت مبقیه عالم هستی و نیز زمام دین و نظام مسلمانان به وی است، بیان می کند. ادله اثبات ضرورت وجود امام در دو رویکرد روایی و کلامی نیز نسبت من وجه دارند. دو رهیافت روایی و کلامی در دامنه عصمت امام اختلافی چندانی ندارند. ممکن الخطا بودن امت، واین که حفظ تعلیم شریعت وظیفه امام است سه دلیل عمده ضرورت عصمت امام در متون کلامی است. رهیافت روایی عصمت را شرط امامت و آن را امر مسلمی برای امام می داند. هر دو رهیافتتأکید می کنند که عصمت منشأ الهی داشته و اختیار انسان را سلب نمی کند. مواردی که در خصوص منزلت و جایگاه امام در منابع کلامی بیان شده، برخی مانند مفترض الطاعه بودن امام منشأ روایی داشته و بعضی دیگر مانند ریاست عامه عقلی هستند. افزون بر این موارد رهیافت روایی جایگاه الهی و قدسی برای امامت بیان می کند. در این رهیافت امام، حجّت الهی و نور عالم هستی است

شیخ طوسی که تکمیل‌کنند? جریان کلام عقلیِ شیخ مفید است، با نوشتن کتاب‌های تمهید الاصول و الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد کوشید تا کلام را یک گام به سوی عقلانی‌ترشدن پیش ببرد. پس از او، خواجه‌نصیرالدین طوسی با به‌کارگیری مفاهیم و اصطلاحات و براهین فلسفی در تجرید الاعتقاد، دانش کلام را ساختار و نظامی نو بخشید و برهانی نمود که می‌توان از آن به «کلام فلسفی» تعبیر کرد. ما در این رساله، طی پنج فصل به بررسی تطبیقی آرای کلامی نمایندگان دو جریان کلامی شیعه، شیخ طوسی و محقق طوسی در مباحث خداشناسی که شریف‌ترین و دشوارترین مسائل کلامی به‌شمار می‌رود، پرداخته‌ایم.بعد از بیان کلیات این موضوع در فصل اول، فصل‌های دوم تا پنجم را به ترتیب به تبیین و اثبات وجود ذات پروردگار?، توحید، صفات ثبوتی و صفات سلبی اختصاص دادیم و در هر فصل، ابتدا دیدگاه شیخ طوسی و سپس نظر محقق طوسی را در تعریف و تبیین و اثبات آن موضوع به‌طور مستقل، تشریح نمودیم و در پایان به مقایسه و ارزیابی و بیان وجوه اشتراک و امتیاز این دو دیدگاه پرداختیم.پس از تطبیق و تحلیل آرای ایشان در مباحث خداشناسی به این مطلب رسیدیم که شیخ طوسی در مقام اثبات ذات حق‌تعالی، به برهان حدوث تمسک می‌جوید و صفات او را نیز با دلایلی که به‌طور عمده، از نوع قیاس جدلی است، تبیین و اثبات می‌کند. اما محقق طوسی که به ناتوانی و ظنی‌بودن این دلایل آگاه بوده است، با مقدمه‌قراردادن امور عامه از فلسف? اولی و به‌کارگیری قیاس برهانی در کتاب تجرید، با استناد به برهان امکان‌ووجوب، علاوه بر اثبات واجب‌تعالی، صفات جمال و جلال او را نیز با اتکاء بر وجوب ذاتی واجب‌الوجود، با جامعیت و قاطعیت به اثبات می‌رساند.بااین‌حال، گرچه روش خواجه‌نصیر، طریق? حکمت و یقینی و صواب است؛ مبتنی بر تحقیق و تدقیق و باریک‌اندیشی بسیار است که میسور و در فهم بیشتر مردم نیست. برخلاف روش شیخ طوسی که روش تمثیل و برطبق امکان پیشروی ذهن و سیر تکاملی ادراکات انسان است؛ یعنی تصویر حقایق معقول به صوَر اعیانِ محسوس و تبیین معانى کلی به اشیاء جزئی؛ لذا برای همگان به‌ویژه عموم مردم، آسان و دست‌یافتنی و مفهوم است.

کیفیت مسئله خلود و آراء پیرامون آن از آنجایی که با سرنوشت انسانها ، پس از حیات برزخی پیوند دارد؛ از دیر باز محل بحث عالمان و مفسران در ادیان مختلف بوده است. مفسران و متکلمان فریقین جملگی با استناد به ظاهر آیات و روایات بسیاری بر خلود در بهشت و خلود کفار معاند در دوزخ و عذاب دائمی آن اتفاق نظر دارند. غیر از گروه اندکی از سلفیان که نظری دیگر را مطرح می‌کنند. در میان مفسران شیعی، محوریت آرای تفسیری شیخ طوسی مورد اهتمام ویژه این تحقیق است. افزون بر انگاره‌های تفسیری شیخ طوسی موضوع خلود از منظر برخی عالمان متکلم شیعی نیز بررسی شده است و در میان اهل سنت دیدگاه شخصیت‌هایی همچون زمخشری و فخررازی به عنوان نمایندگان جریان فکری معتزله و اشاعره در موضوع خلود مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.از عارفان مفسر برخی که با مشرب عرفانی به آیات خلود می‌نگرند ضمن بهره‌گیری از روایات و ادله‌ی عقلی و فلسفی بر دائمی نبودن عذاب جهنم اصرار دارند.هر سه مفسر، شیخ طوسی، زمخشری، فخررازی با توجه به معنای «أبد» خلود و مشتقات آن در آیات قرآن را جاودانگی پاداش‌های الهی در بهشت و عذاب‌ها در دوزخ تاکید ورزیده‌اند. شایان ذکر است افزون برآیات قرآن، در احادیث شیعی و روایات اهل سنت بر اساس ظواهر آنها موضوع خلود در بهشت و دوزخ مورد تاکید و تصریح قرار گرفته است.در عین حال بر اساس دسته‌ای دیگر از روایات شیعه، گروه‌هایی همچون توبه کنندگان، دوستداران ولایت، مومنان گناهکار، مستضعفان فکری و دینی از زمر? نجات‌ یافته‌گان عذاب جهنمی تلقی میشوند.

غالب اهل سنّت، شیعه را طرفدار بداء به معنای ظهور بعد از خفاء (معنای لغوی) دانسته‌اند و در نتیجه معتقدند شیعه گستره علم الهی را نپذیرفته و ظهور پس از خفا را بر خداوند متعال جایز می‌داند. محققان شیعه از قدیم‌الایام به دفاع از عقیده بداء پرداخته، معتقدند عقیده به بداء حقیقتی قرآنی است که آیات و روایات فراوانی از شیعه و اهل سنّت بر آن دلالت دارد. اسناد بداء به معنای لغوی آن به خداوند متعال مورد انکار محققان شیعه و اهل سنّت می‌باشد؛ ولی در تفسیر معنای اصطلاحی بداء اختلافاتی وجود دارد. برخی بداء را همسان نسخ دانسته‌اند و تفاوت این دو را اعتباری می‌دانند و برخی دیگر تفاوت بداء و نسخ را در تفاوت حوزه این دو دانسته، حوزه نسخ را امور تشریعی و حوزه بداء را امور تکوینی می‌دانند و برخی نیز معتقدند نسخ و بداء از دو گونه متفاوت‌اند. نوشتار حاضر بر این است تا ضمن تبیین و تفسیر دیدگاه‌های گوناگون پیرامون حقیقت بداء، به بررسی حقیقت بداء از نگاه روایات شیعی پرداخته، در پایان به تبیین برخی از آثار اعتقاد به بداء بپردازد

تشيع، مرامى جز اسلام راستين و به تعبير امام خمينى (رحمه الله) «اسلام ناب محمدى»، نيست كه خداى تعالى آن را بر پيامبرش، محمد مصطفى (صلى الله عليه وآله)، نازل كرده و به وسيله آن حضرت، قوانين و مقررات آن را تشريع فرموده و به دينى جز اسلام راضى نشده: «و رضيت لكم الاسلام ديناً» (مائده: 5) و دينى جز آن را نپذيرفته: «الدين عندالله الاسلام فمن يبتغ غير الاسلام ديناً فلن يقبل منه» (آل عمران: 3) چنان كه پيامبران پيشين نيز كيشى جز اسلام نداشتند و به مكتبى جز اسلام دعوت نمى كردند: «ما كان ابراهيم يهودياً و لانصرانياً لكن كان حنيفاً مسلماً» (آل عمران: 2). اين مقال بر آن است كه با نگاهى گذرا بر تاريخ تشيع، در قرن اول و دوم هجرى، به تولد و توسعه آن در بستر اسلام اشاره نمايد.

حماسه عاشورا پس از قرن ها، همچنان بر تارک تاریخ میدرخشد و جان تشنه انسان های حقیقت جو را سیراب میسازد. این تأثیرگذاری شگرف، نشان از ژرفا و ابعاد و زوایای پیدا و پنهان بسیار در این رویداد عظیم دارد. دراین میان، بعد عاطفی و حماسی این حادثه بیشتر مورد توجه قرار گرفته، گرچه در کنار آن، رویکرد تحلیلی نیز به تدریج جای خود را در منظومه فکری اندیشمندان، مورخان و مصلحان باز کرده است که در آن، افزون بر چشم دل، با چشم عقل و خرد نیز به این واقعه نظاره میشود. تحلیل عقلانی حادثه طفّ وقتی پذیرفتنی خواهد بود که بتوان میان عناصر و مؤلفه های گوناگون این رخداد سترگ، هماهنگی ایجاد کرد، و این مهم به ثمر نمی نشیند جز آنکه پیش از هر چیز، زمینه های کلامی و انگیزه های اعتقادی که امام را به سوی این حرکت سوق داد، مورد علاقه قرار گرفته و عناصر تاریخی، سیاسی و جامعه شناختی حادثه، در پرتو آن تحلیل شود. این مقاله با رویکرد تحلیلی، به بیان دیدگاه های پنج گانه اندیشمندان شیعی در رویکرد کلامی به فلسفه قیام حسین بن علی(ع) پرداخته و با نقد و بررسی، به دیدگاه مختار خود میرسد.

دانشمندان علم لغت براى واژه «وحى»، موارد استعمال متعددى نقل كرده اند مانند نوشتن، اشاره، پيام، الهام، كلام مخفى، نوشته، كتاب. ابن فارس در باب ريشه وحى، مى نويسد: «وحى» (واو، حاء و حرف معتل يا) ريشه اى است كه به عرضه دانش پنهانى يا غير آن بر ديگرى دلالت مى كند و تمامى استعمال هاى واژه «وحى» به اين ريشه برمى گردد. راغب اصفهانى اعتقاد دارد ريشه «وحى» «اشاره سريع» است. به همين دليل گفته مى شود: "أَمرٌ وحىٌّ"؛ يعنى امر سريع. به نظر مى رسد كلام ابن فارس به واقع نزديك تر است. در تمام كاربردهاى قرآنى وحى، انتقال پنهانى لحاظ شده است و به اشاره سريع، به آن دليل «وحى» گفته مى شود كه مطلبى را به صورت پنهانى انتقال مى دهد. ولى انتقال با اين كه مخفى است، مى تواند سريع نباشد. مرحوم علامه طباطبائى نيز به اين مطلب اشاره مى كند. در این مقاله به موضوعات ذیل و در ارتباط با وحی پرداخته می شود: گونه هاى كاربرد وحى در قرآن كريم، تقدير الهى در نظام هستى، هدايت غريزى، القاى شيطانى، اشاره پنهانى، پيام الهى به فرشتگان، فرستادن روح به پيامبر، تأييد عملى پيشوايان، ارتباط رسالى، ارتباط بى واسطه خدا با پيامبر، وحى در علم كلام و علوم قرآنى.