جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله اصلی تحقیق حاضر که بدان پرداخته نشده است، پی‌جویی و تفسیر ترک اولی در اندیشه کلامی شیخ صدوق و شیخ کلینی است. این‌که با توجّه به نبودِ تصریح به اندیشه ترک‌اولی در کلام این دو محقّق چگونه و با چه مؤلّفه‌هایی می‌توان فکر مذکور را پی‌جویی و ریشه‌یابی کرد تا به دنبال آن، تفسیر ترک اولی در اندیشه آن‌ها تبیین شود. این امر با توصیف و تحلیل کلمات و روایت مدّنظر این دو اندیشمند حاصل خواهد شد. از جمله دستاوردهای مهم این تحقیق، ملاحظه پذیرش عصمت مطلق انبیا از سوی این دو اندیشمند به همراه «پذیرش کلی آیات و روایات موهم عدم عصمت، تنافی ایجاد می‌کند»، است. این دو اندیشمند در حل این تنافی، ادلّه عصمت مطلق را مقدّم داشته و به تأویل آیات و روایات موهم عدم عصمت دست می‌زنند که از این سه مؤلّفه، فکر ترک‌اولی قابل شکل‌گیری است. اینان برخی از آیات موهم عدم عصمت را از اساس به‌گونه‌ای تأویل کرده‌اند که هیچ ارتباطی به فعل خود نبی ندارد و آن را از باب قاعده «ایاک اعنی و اسمعی یا جاره» دانسته‌اند؛ ولی تأویل مذکور، فراگیر نبوده و شامل همه ادلّه موهم نیست. پس مجال برای رخ دادن تنافی میان آن‌ها و ادلّه عصمت مطلق انبیا باقی است. تفسیر ترک‌اولی از منظر شیخ صدوق، اجمال کم‌تری از دیدگاه شیخ کلینی دارد؛ زیرا از میان تفاسیر ذکر شده برای ترک‌اولی، سه تفسیر در اندیشه کلامی شیخ صدوق امکان‌پذیر است: تفسیر ترک‌اولی به ارتکاب عمل خلاف شئونات نبی، تفسیر آن به توجّه کامل نداشتن به خدا و تفسیر به ترک بهترین فعل ممکن. در اندیشه شیخ کلینی نیز هر 5 تفسیر امکان‌پذیر است و چون قرینه‌ای بر تعیین یا اولویت برخی از آن‌ها بر سایر معانی وجود ندارد، تفسیر ترک‌اولی در اندیشه ایشان با اجمال بیشتری همراه است.

اثبات وجود خدا، بنیادی‌ترین بحث از مباحث کلامی است که متکلمان و فلاسفه از دیرزمان در این راستا از هیچ کوششی دریغ نورزیده و دستاورد دیدگاه‌های خود را در میراث مکتوب درج کرده‌اند. در این میان ازجمله متکلمان متقدم شیعی که در این زمینه اقدام به ارائه نظر کرده‌اند می‌توان به شیخ صدوق، شیخ مفید و خواجه نصیر طوسی (ره) اشاره کرد. این جستار پس از گردآوری دیدگاه‌های سه متکلم شیعی نامبرده، اقدام به طبقه‌بندی و تدوین داده‌ها نموده و سپس به تجزیه‌وتحلیل دیدگاه‌ها و بیان نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها پرداخته و در پایان به برخی نکات انتقادی اشاره‌کرده و به این نتیجه اساسی دست‌یافته است که اگرچه هر سه متکلم از استدلال‌های خود به برهان‌های متعدد، مانند: فطرت، دفع عقاب،‌ نظم، حدوث، حرکت، امکان و وجوب، استناد کرده‌اند ولی به ترتیب، سهم خواجه نصیر در این زمینه و نیز قوت استدلال بیشتر از شیخ صدوق و شیخ مفید و بهره شیخ مفید بیشتر از شیخ صدوق است؛ اگرچه بیشتر استدلال‌های آنان توسط متکلمان و فیلسوفان متأخر شیعی،‌ ارتقا یافته است.

اثبات توحید و یگانگی خداوند و اعتقاد به آن بینش آدمی را در زندگی تعیین و راه را برای او روشن میکند؛بشر با تفکر و استدلال های محتلف به ایمان و اعتقاد قلبی میرسد و برای نیل به این هدف ائمه و پیشوایان دینی از روش های متفاوتی برای بیان و تبیین استدلال ها و براهینی فلسفی و عقلی استفاده میکنند .چنانچه در این پژوهش تلاش بر این است که به روش شناسی براهین توحیدی از منظر امیرالمومنین(ع) با تاکید بر نهج البلاغه و کتاب التوحید صدوق بپردازد ابتدا به روش شناسی و شناخت شیوه ها ویا گام ها فنی برداشته شده میپردازد و سپس به دلایل اساسی برای استفاده از این روش های خاص برای اثبات براهین توحیدی در کتاب نهج البلاغه و کتاب التوحید است .آنچه در این پژوهش مورد سوال است این که امام علی (ع) در تبیین ابعاد مختلف توحید از چه روش ها و با کدام منهج به استدلال پرداخته است و علت به کار گیری تنوع روشی حضرت چه بوده است و چرا از روش های مختلف استدلال استفاده نموده اند آثار و فوائد این تفاوتها و تنوع براهین چیست و آیا براهین معهود فلسفی وجود در بیان ایشان وجود دارد وتشابهات و تفاوت های براهین توحیدی ارائه شده چیست به منظور دستیابی به این هدف،در قالب روش توصیفی-تحلیلی و به منظور دستیابی به مجهولات ابتدا روش ها و مجموعه راه هایی که برای اثبات توحید وجود دارد در دسته بندی های متفاوت ارائه میشود .مانند براهین جهان ، وجود و غایت شناختی و راه دل، تجربه و استدلال و همچنین براهینی از طریق اختلاف و اتحاد سالک، طریق و غایت و براهینی که بر حسب طریق هستند به همراه راه آفاقی، راه نفسی ، راهی از مقصد به مقصود یا تقسیم قرآنی و در نهایت روش لمی و انی یا منطقی . نتایج پژوهش نشان می دهد با مطالعه دقیق در خطبه های نهج البلاغه و روایات منتسب به امیرمومنان (ع)در کتاب التوحید صدوق این مطلب روشن میشود که در بیانات امام علی (ع) درمساله اثبات توحید و یگانگی خداوند، سرشار از استدلال ها و براهینی فلسفی مانند: استناد به علیت ،علت فاعلی،غایی،...و براهین تجربی مانند:برهان نظم ،نبوت و .... و براهین فطری است. آن حضرت هیچگاه از روش غیر برهانی همانند شعر یا مغالطه استفاده نکرده ایشان برای اثبات توحید از روش های متنوع استفاده کرده اند چرا که با توجه به میزان فهم و درک مخاطبان استدلالات مختلف ارائه میفرمودند .گاهی با برهانهای عقلی و استدلال وارد بحث میشوند و گاهی هم پاسخ های جدلی و خطابی،بدین ترتیب در همه موارد به مقتضای فهم مخاطبان سخن گفته شده است .آنچه در نتیجه تحقیق برای ما روشن است آن است که امام علی (ع) با بیان هر کدام از استدلال ها در زمان خود شاید به ظاهر سهل ممتنع به نظر برسد اما آنچه اعجاز کلام ایشان را نشان می دهد شکل استدلال های ایشان است که در قالب های مختلف براهین و روش های شناخت شده منطقی جای میگیرد.

برخی از احادیث ائمه معصومان (ع) به تبیین و معناشناسی واژگان غریب پرداخته‌اند. شیخ صدوق از نخستین کسانی است که این قبیل از احادیث را یک‌جا گردآوری و در قالب ابواب مختلفی دسته‌بندی کرده است. مطالعاتی موردی در گونه‌شناسی معصومان (ع) در تبیین واژگان غریب در برخی آثار شیخ صدوق انجام پذیرفته است. این پژوهش درصدد گونه‌شناسی بیان معصومان (ع) در واژگان غریب با مطالعه در تمامی آثار برجای‌مانده از شیخ صدوق است. روش جمع‌آوری مطالب در این پژوهش، کتابخانه‌ای و پردازش آنها توصیفی - تحلیلی است. پس از بررسی‌ها مشخص شد بیان‌های تبیین معصومان (ع) از واژ‌ه‌های غریب در آثار شیخ صدوق شامل بیان وجه تسمیه واژه غریب، تعیین مصادیق برای واژه، بیان معنای لغوی و استعمالی، عبور از معنای ظاهری واژه، تأثیر اصول عقلایی سخن در معنای واژه، توجه به تأثیر روح معنا در ادبیات عرب و بیان مفهومی واژه غریب است. توجه به بیان‌های متنوع ائمه معصومان (ع) در معناشناسی واژگان غریب، اخبار متعارض بین مذاهب اسلامی را از بین می‌برد.

بخش قابل توجهی از احادیث شیعه دربارة شخصیت حضرت عیسی(ع) و تعالیم، اقوال و مناقشات پیرامون ایشان وارد شده‌اند. در این میان، تصویر یا انگارة این شخصیت الهی، در احادیث شیخ صدوق جلوة ویژه‌تری دارد و توسط روایات نقل‌شده از جانب او، بیش‌ازپیش وارد گفتمان حدیثی شیعه شده است. پژوهة حاضر می‌کوشد با روشی توصیفی ـ تحلیلی تصویر ارائه‌شده از شخصیت حضرت عیسی(ع) را در ضمن احادیث نقل‌شده توسط عالم اخباری مکتب قم، یعنی ابن‌بابویه، نشان دهد و در ضمن، ارتباط و پیوند برخی از اندیشه‌های شیعه با حضرت عیسی(ع) را نمایان سازد. نتایج نشان می‌دهد که این احادیث از سویی برای شناختن هویت عیسی(ع) وارد شده‌اند و ازسویی‌دیگر در پیوند وی با مسائل و اصول مهمی همچون توحید، نبوت و امامت مطرح گشته‌اند؛ ازهمین‌رو ارتباط آن حضرت با مسئلة وصایت، مهدویت، فترت، بشارت به آمدن پیامبر اسلام(ص)، مسئلة غلو و پاسخ به برخی شبهات مطرح‌شده از جانب برخی فرقه‌ها و مسائل دیگر، ازجمله موضوعاتی هستند که از طرفی هویت حضرت عیسی(ع) و ازطرف‌دیگر هویت‌بخشی ایشان به برخی آموزه‌های شیعی را در احادیث نقل‌شده توسط ابن‌بابویه نمایان می‌سازد.