جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اثبات وجود خدا، بنیادی‌ترین بحث از مباحث کلامی است که متکلمان و فلاسفه از دیرزمان در این راستا از هیچ کوششی دریغ نورزیده و دستاورد دیدگاه‌های خود را در میراث مکتوب درج کرده‌اند. در این میان ازجمله متکلمان متقدم شیعی که در این زمینه اقدام به ارائه نظر کرده‌اند می‌توان به شیخ صدوق، شیخ مفید و خواجه نصیر طوسی (ره) اشاره کرد. این جستار پس از گردآوری دیدگاه‌های سه متکلم شیعی نامبرده، اقدام به طبقه‌بندی و تدوین داده‌ها نموده و سپس به تجزیه‌وتحلیل دیدگاه‌ها و بیان نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها پرداخته و در پایان به برخی نکات انتقادی اشاره‌کرده و به این نتیجه اساسی دست‌یافته است که اگرچه هر سه متکلم از استدلال‌های خود به برهان‌های متعدد، مانند: فطرت، دفع عقاب،‌ نظم، حدوث، حرکت، امکان و وجوب، استناد کرده‌اند ولی به ترتیب، سهم خواجه نصیر در این زمینه و نیز قوت استدلال بیشتر از شیخ صدوق و شیخ مفید و بهره شیخ مفید بیشتر از شیخ صدوق است؛ اگرچه بیشتر استدلال‌های آنان توسط متکلمان و فیلسوفان متأخر شیعی،‌ ارتقا یافته است.

عالمان دینی و از جمله متکلمان امامیه در موارد متعددی نصوص دینی را تأویل کرده‌اند؛ یعنی ظواهر نصوص دینی را کنار گذارده و معنایی غیرظاهری برای آنها ارائه نموده‌اند. سرچشمه چنین اقدامی بیشتر این است که اندیشمندان پیش‌گفته معنای ظاهری آیه یا روایتی را با یکی از باورهای خود – که گاه از آموزه‌های وحیانی اخذ شده است، گاهی متکی بر احکام عقل نظری یا عملی است و گاهی در محسوسات و مجرّبات ایشان ریشه دارد - ناسازگار یافته‌اند و آن باور را بر معنای ظاهری آیه یا روایت ترجیح داده‌اند. این نوشتار با روش کتابخانه‌ای و با تمرکز بر آثار شیخ صدوق، شیخ مفید و سید مرتضی، آن دسته از تأویلات ایشان را که در آنها باورهای حسی و تجربی بر ظواهر نصوص دینی ترجیح یافته است، مورد بحث و تحلیل و مقایسه قرار می‌دهد. این تحلیل و مقایسه، شباهت‌ها و تفاوت‌های تأویل در اندیشۀ متکلمان پیش‌گفته را آشکار می‌کند و از این رهگذر، تصویر روشن‌تری از رویکرد کلامی و میزان پایبندی ایشان به ظواهر نصوص دینی به دست می‌دهد.

در حوادث مربوط به قتل عثمان و در پی آن وقوع جنگ جمل با گروهی مواجهیم که با سوابقی چشم‌گیر و ظاهری ذی صلاح در برابر امام علیj خلیفه‌ای که خود با او بیعت کرده بودند صف‌آرایی می‌کنند، خون‌های بسیاری را می‌ریزند بر بیت المال دست درازی می‌کنند و در عین حال دم از خدا، عدالت، حق و حق‌طلبی می‌زنند. به دلیل وجود همان سابقه و ادعای حقانیت این افراد، تشخیص جبهۀ حق از باطل در طول تاریخ برای گروهی دشوار شده است. لکن با بررسی اعمال افراد می‌توان اهل باطل را شناسایی کرد، حتی اگر دارای سابقۀ درخشان بوده و لباس حق به تن کرده باشند. این‌ها دارای ویژگی‌هایی همچون دروغگویی، بهانه تراشی، حسد، عهد شکنی، حرص، قدرت، کینه‌توزی، ترک سنت، سبک شمردن حدود الهی و... هستند و از این ویژگی‌ها می‌توان برای تشخیص حق از باطل و شناخت باطل متظاهر به حق در ادوار مختلف استفاده کرد.

شأن، کارویژه‌ای است که جایگاه امامت، به صورت انحصاری آن ‌را اقتضا می‌کند. گرچه در میان آثار متکلّمان مسلمان به محتوای این آموزه به صورت پراکنده توجّه شده است، امّا اوّلاً، اصطلاح «شأن»، در ادبیات سنّتی استفاده نشده و ثانیاًّ، بررسی مقایسه‌ای این مسئله در میان جریان‌های داخلی شیعی صورت نپذیرفته است. بنابراین، شایسته است با همین ادبیات و با نگاهی نظام‌مند و نوین به این مسئله پرداخته شود. شئون امام از جمله مسائل مهم امامت‌پژوهی است که از ابعاد مختلف تکوینی، تشریعی، فردی و اجتماعی برخوردار است. هدف از این نوشتار، بررسی مقایسه‌ای دو تصویر شیعی از شئون امام با محوریّت دیدگاه الهادی ‌الی ‌الحق (زیدی) و شیخ‌ مفید (اثنی‌‌عشری) و تحلیل تبعات پذیرش شئون در هر دو اندیشه است. الهادی‌، با توجّه ‌به تعریف زیدیه از امامت، در مرجعیّت علم دینی، کلیّت مرجعیّت سیاسی و مرجعیّت اقتصادی، با شیخ مفید، هم‌عقیده است و با بیان کارکردهای خاص سیاسی، همچون اصل دعوت به خود، قیام مسلحانه و... اختصاصات دیدگاه زیدیه را در این مسئله برجسته می‌کند. بر این اساس، شئون جهادی و قیام‌گونه در زیدیه، امامت را بیش از هر چیز، ساختاری جهادی بخشیده و امامت را به امری سیاسی و حاکمیتی شبیه ساخته است. شیخ مفید با توجّه ‌به گستره تعریف امامت، به ریاست دنیایی و دینی در کنار دیگر شئون اجتماعی و اخروی که زیدیه نیز به آن باور دارند، از شئون تکوینی امام در عالم ماده، همچون معجزه، شئون اخروی، رهبری دینی و دنیایی نام می‌برد. بر اساس دیدگاه او مبنی بر عصمت، امام در همه شئون خود، اعم از شئون اجتماعی یا الهی، مدیریتی سرآمد و خطاناپذیر دارد و این مسئله امامت در امامیه را امری بی‎بدیل می‌سازد.