جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آراء رو به گسترش جریان‌های فکری رقیب و معاصر با شیخ مفید(م.۴۱۳) درخصوص افضلیت امام، بخشی از دلایل نگارش کتاب الارشاد توسط این متکلم برجسته امامی می‌باشد. در این زمان برخی از گفتمان‌ها با وجود باور به تفضیل علی(ع)، با صدور جواز امامت مفضول، بر مشروعیت خلافت متقدمین تاکید داشتند. برخی دیگر نیز علیرغم هم‌سویی با امامیه در لزوم افضلیت امام- از مباحث امامت عامه- با باور به انطباق فضیلت خلفا بر ترتیب تاریخی خلافت آنان، بر عدم تفضیل و تقدیم حضرت علی(ع) رأی می‌دادند. در چنین فضایی مفید کتاب الارشاد را با تکیه بر آراء کلامی خویش در مسأله امامت همچون اثبات لزوم افضلیت امام و تفضیل علی(ع)، بهره‌گیری از استنادات تاریخی و گاه آراء گفتمان‌های رقیب، به رشته تحریر درآورد تا به حفظ هویت گفتمان امامی بپردازد. از این‌رو شناسایی شاخصه‌های متکی بر مؤلفه افضلیت امام که شیخ در الارشاد در جهت اثبات تفضیل و تقدیم علی(ع) و طرد مشروعیت خلافت متقدمین از آنها بهره برده‌است، دغدغه اصلی این پژوهش را شکل می‌دهد. نتیجه این پژوهش توصیفی-تحلیلی نشان می‌دهد که شیخ با به کارگیری شاخصه‌هایی چون برجسته‌سازی جایگاه و اعمال امام، طرد جایگاه و اعمال متقدمین به ویژه شیخین و طرد عملکرد صحابه در انتخاب افضل یا اصلح به این مهم پرداخته‌است.

کتاب کنونی سُلَیْم بْن قِیْس، کتابی است حدیثی با موضوعات تاریخی _ اعتقادی، که گفته‌اند اولین کتاب شیعه است، و روایات متعددی در زمینه امام زمان؟ع؟ و پیشگویى پیامبر؟صل؟ از عدالت ایشان و همچنین، پیشگویى درباره سفیانى، نفس زکیه و یاران حضرت مهدى؟عج؟، مقام امام زمان؟عج؟ در بهشت، و زندگى در دولت امام زمان؟عج؟، در آن وجود دارد. از سوی دیگر، همواره دیدگاه‌های مخالفی درباره اصالت متن کتاب سلیم، ابراز شده است، تاجایی که برخی آن‌ را ساختگی دانسته‌اند. یکی از راه‌های شناخت اصالت و اعتبار کتاب سلیم، بررسی نسبت این کتاب با منابع نخستین است؛ که از جمله مهم‌ترین دسته‌ منابع نخستین شیعی را آثار شیخ مفید(م۴۱۳ق) می‌توان نام برد. در پژوهش حاضر، با روش کتابخانه‌ای به بررسی آثار شیخ مفید و نسبت آن آثار با کتاب کنونی سلیم پرداخته است. نتیجه این که شیخ مفید، یا کتاب‌های کنونی منسوب به سلیم را ندیده است (و این کتاب‌ها، ساخته و پرداخته پس از دوران شیخ مفید هستند)؛ یا این‌که، اساساً وی این کتاب‌ها را معتبر نمی‌دانسته است.

كتاب «باورنامه شيعه» ترجمه‌ای است از كتاب «اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات» تأليف «محمد بن محمدنعمان حارثی» ملقب به شيخ مفيد كه در شمار آثار كلامی وی نيز به شما می‌رود. شيخ مفيد در اين كتاب و در قالب ۱۵۶ مسأله كلامی ضمن بيان نظريات شيعيان اثنی عشری نظرات تمامی فرقی كه درباره آن مسأله به اظهار نظر پرداخته‌اند را نيز مطرح می‌كند. اين كتاب در واقع گزارشی جامع درباره عقائد كلامی است كه در ميان ساير اثار كلامی شيعه كمتر به چشم خورده است. اين كتاب به تازگی و به كوشش سجاد واعظی ترجمه شده است. وی دراين ترجمه از كتاب انديشه‌های كلامی«شيخ مفيد» نوشته «مارتين مكدر موت» و ترجمه «احمد آرام» و همچنين در ترجمه آيات قرآن نيز از ترجمه قرآن كريم مرحوم «محمد مهدی فولادوند» بهره برده است. اين كتاب به صورت يك متن مجزا نوشته شده است و شيخ مفيد در آن ضمن بيان نظريات شيعيان درباره مسائل گوناگون كلامی از آرای فرقه‌های اشاعره، معتزله، اهل حديث (حنبلی)، زيديه، خوارج، مرجئه،مشبهه، جهميه و قدريه بهره برده است. همچنين متن اين كتاب زندگی نامه مفصلی از شيخ مقيد و نيز معرفی آثار تأليف شده او و نيز معرفی فرقی كه وی به نقد نظرات آنها پرداخته است را نيز در بر می‌گيرد. كتاب «باور نامه شيعه» توسط انتشارات آذينه گل مهر منتشر شده است. يادآوری می‌شود شيخ مفيد در سال ۳۳۶ هجری قمری در نزديكی بغداد متولد شده است وی استاد شيخ طوسی و سيد مرتضی علم الهدی بود. او علاوه بر فقه درعلم كلام نيز تبحر داشت و مكتب كلامی شيعه در عصراو به اوج كمال رسيد. وی همچنين در مناظرات دينی مهارت خاصی داشت و مناظراتش با قاضی عبدالجبار رئيس فرقه متعزله بغداد و قاضی ابوبكر باقلانی رئيس اشاعره معروف بود. شيخ مفيد در زمان حيات خود مورد تحسين و احترام بزرگان اهل تسنن از قبيل، ابن حجر عسقلانی، ابن عماد حنبلی، يافعی و ديگران بود. وی در سال ۴۱۳ هجری قمری وفات يافت ودر جوارمزار امام جواد(ع) به خاك سپرده شد.

«اندیشه‌ هاى کلامى شیخ مفید» حاصل تحقیقى است که مارتین مکدرموت درباره یکى از محدثان و فقها و متکلمان بزرگ شیعه امامیه، یعنى ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان الحارثى بغدادى (متوفى 413) ملقب به ابن المعلّم و مشهور به شیخ مفید به عمل آورده است. این اثر رساله دکتراى مؤلف بوده است که در سال 1978 ضمن سلسله کتاب‌ هاى دانش ایرانى در بیروت به چاپ رسیده است. مؤلف پس از یک مقدمه که در آن به معرفى شیخ مفید و آثار و مقام او در تاریخ علم کلام پرداخته، مطالعات تطبیقى خود را بر سه بخش تقسیم کرده است. در بخش اول آراء شیخ مفید تشریح و با آراء معتزله مقایسه شده است. در بخش دوم آراء شیخ با آراء و نظریات استادش ابن بابویه قمى و در بخش سوم با آراء شاگرد او، سید مرتضى، مقایسه شده است. بخش اول، که در واقع قسمت اعظم کتاب را تشکیل مى‌ دهد، مشتمل بر یازده فصل است. آراء شیخ مفید درباره مسائل مختلف علم کلام در ضمن فصول این بخش تشریح شده و در عین حال با آراء معتزله مقایسه شده است. مکدرموت، شیخ مفید را وارث دو مذهب کلامى مى‌ داند، یکى مذهب امامیه که توسط خاندان شیعه نوبختى پرورش یافته و دیگر مذهب کلامى معتزله. در بخش دوم، مؤلف سعى کرده است، آراء خود را با آراء استادش ابن بابویه قمى مقایسه کند. در این بخش همه آراء ابن بابویه خلاصه نشده است. مؤلف کوشیده است مواردى را که شیخ مفید و ابن بابویه با هم اختلاف داشته‌ اند، انتخاب و آن ها را تحلیل کند. حاصل مقایسه‌ اى که مؤلف در این بخش کرده، این است که «ابن بابویه محدثى است که بسیارى از آراء او با آراء معتزله موافق است. اما شیخ مفید متکلّمى است که در عین حال محدّث نیز هست و آراء او اگر چه اساسا شبیه به آراء ابن بابویه است، در جهت مذهب معتزله پیش مى‌ رود» سومین و آخرین بخش کتاب به مقایسه آراء شیخ مفید و شاگردش سید مرتضى اختصاص دارد. در این بخش که کوتاه‌ ترین بخش‌ هاى کتاب است، مؤلف آراء سید مرتضى را درباره مسائلى که در بخش اول به تفصیل شرح داده است، اجمالا بیان می کند.

اعتبار عقل و ادراكات عقلي در نظر شيخ مفيد، محرز است و جاي هيچگونه مناقشه‌يي ندارد. بحث در مورد حجيت يا عدم‌حجيت عقل استقلالي از ديدگاه اوست. عبارت وي مبني بر اينكه «عقل در دانش و نتايجش محتاج سمع است»، محل نزاع آراء شده است. شارحان از اينگونه عبارات شيخ‌مفيد برداشتهاي مختلفي داشته‌اند و ميتوان آنها را ذيل دو ديدگاه دسته‌بندي نمود كه ديدگاه دوم خود مشتمل بر دو رويكرد است. نكته قابل ذكر اينست كه هر دو ديدگاه با بخشي از عبارات شيخ‌مفيد ناسازگار است. نگارنده پس از بررسي و نقد ديدگاههاي موجود، قائل به جدايي مقام نظر و عمل است. بدين معنا كه بنظر ميرسد هرچند شيخ‌مفيد در مشي علمي خود معتقد به حجيت استقلالي عقل است، ولي در مقام نظر، اقوالش متفاوت است و نميتوان نظري بدون مناقشه را در آثار او در باب حجيت يا عدم‌حجيت عقل خودبنياد مشاهده كرد. عقل و مسائل پيراموني آن از جمله تعريف، كاركردها و حجيت عقل و همچنين رابطة عقل و وحي، از ديگر مباحث مطرح شده در اين نوشتار است.