جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در عصر سید مرتضى (355 - 436 ه‍ ق) یکی از مهم‌ترین مجادلات کلامی بین امامیه و معتزله در بین علما جریان داشت. از دیدگاه سید مرتضی وجود امام معصوم(ع) و امام غائب لطف خداوند متعال است و امامیه معتقد است که خداوند از باب لطف هیچ‌گاه انسان‌ها را در روی زمین بدون حجت رها نمی‌کند و به همین علت امام دوازدهم را غائب از نظرها می‌دانند. این در حالی است که شیعیان به وجود ذاتی امام زمان(ع) نیز اعتقاد دارند. اما از نگاه معتزله و در صدر آنان قاضی عبدالجبار، لطف بودن امام مشروط به این است که امام در میان مردم حضور داشته و دسترسی به او امکان‌پذیر باشد. بنابراین در عصر غیبت، لطف بودن امام(ع) در حق مکلفان، تحقق نخواهد پذیرفت. در این صورت انجام دادن لطف بر خداوند، واجب نیست. بنابراین اعتقاد به غیبت امام(ع) با لطف بودن امامت، سازگاری ندارد؛ یعنی لازمه آن این است که ایجاد امام از طرف خداوند، واجب نباشد و این مؤلفه، برخلاف اعتقاد امامیه در مورد وجوب امام در هر زمان است. ما در این نوشتار در تشریح افکار سید مرتضی و نقد دیدگاه‌های قاضی عبدالجبار معتزلی در مورد مسأله غیبت امام زمان(عج) خواهیم پرداخت و با تبیین بخش‌هایى از نظریات آن‌ها و مناقشاتى که با معتزلیان دارد به بررسی تطبیقی بررسی اشکالات قاضی در مورد اصل غیبت امام و فلسفه آن به تفصیل سخن خواهیم گفت

عقل نزد فارابی به عنوان یک فیلسوف و سیدمرتضی به عنوان یک متکلم عقل‌گرا، نقش بی بدیلی دارد؛ به همین خاطر، جهت مقایسه فلسفه سیاسی فارابی و کلام سیاسی سیدمرتضی، بررسی مقایسه ای نقش عقل ضرورت می یابد. این مقاله با بررسی آثار فارابی و سیدمرتضی و سایر پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه، به نقش عقل و کارکرد آن در اندیشه سیاسی فارابی و سیدمرتضی پرداخته است و روشن نموده است که سیدمرتضی و فارابی در اصل عقلانیت و ارزشمندی عقل، توافق دارند، اما نقطه عزیمت و جهت گیری آنها در عقل ورزی متفاوت است و این تفاوت با توجه به فیلسوف بودن فارابی و متکلم بودن سیدمرتضی قابل فهم است. عقل در اندیشه سیاسی سیدمرتضی فارغ از مبانی فلسفی، بدون رازورزی و مبتنی بر وحی قطعی و متناسب با اقتضائات و شرایط و برای دست یافتن به سعادت دنیوی و اخروی ذیل حقیقت امامت شیعی، به پردازش مشغول است و عقل نزد فارابی برپایه مبانی فلسفه یونان و به قصد تئوریزه کردن فیلسوف_شاه افلاطونی و با نگاهی استعلایی و آمیخته به رازورزی و کم توجه به واقعیت‌های خارجی، در رسیدن به معرفت از جانب عقل فعال و فاقد نگاه بنیادین به مبانی و امامت شیعی است.

رساله اي است در بيان قضا و قدر از ديدگاه اماميه كه در يك مقدمه و چندين فصل نگاشته شده است، بدين ترتيب: مقدمه در بيان مبدأ حدوث اقوال در افعال عباد، فصل اول دردعوت اهل حق، بقيه فصلها به صورت پراكنده آمده است. در ايضاح المكنون نام رساله ايقاظ البشر ... آمده است. در فهرست شيخ طوسي و رجال نجاشي از آن نام برده نشده است. از سيد مرتضي علم الهدي و نام كامل آن « انقاذ البشر من الجبر و القدر » است. (عبدالحسين حائري) آغاز كتاب: نبتدأ رسالتنا هذه بالحمد لله ربنا علي نعمه الواصلة منه الينا ... . فالحمد لله الذي احتصنا بهذه النعمة و شرفنا بهذه الفضيلة ... سألت اعزك الله و ارشدك املاء رسالة في القدر فقد جالت به الفكر و اكثرها عن معرفة قد انحسر ... و اعلم ان الكلام في القضاء و القدر قد اعيي اكثر اهل النظر و اتعب ذوي الفكر و المتكلم فيه بغير علم علي غاية الخطر ... . انجام كتاب: فانظر كيف وصاه و امره بان يفعل الخير و يجتهد في تحصيله و ما اشبه هذا من الحديث اكثر من ان يحصي و الحمد لله و الصلاة علي آل الله [فهرست آستان قدس 11/38؛ مرعشي 32/776 و 34/821؛ الذريعة: 2/401؛ ايضاح المكنون: 1/159؛ مجلس شورا 10/1741؛ فيلم دانشگاه 1/574؛ نشريه 5/427؛ عكسي مرعشي 3/211؛ معجم التراث الكلامي 1/512-513]

رساله اي است استدلالي در پاسخ به يك سؤال پيرامون علت وعيد خداوند به بندگان در حاليكه به آنها در سراسر زندگي لطف و احسان شده است. [اهدائي رهبر4-2]

پيرامون غيبت حضرت حجت عليه السلام از ديد كلامي و عقلي و رد بر آنانكه منكر غيبت آنحضرت مي باشند (سيد احمد اشكوري) پاسخ هفت سؤال است پيرامون وجود و غيبت حضرت امام زمان عليه السلام كه بروشي عقلي نگارش يافته است. اين سؤال و جوابها از كتاب « اعلام الوري » طبرسي جداشده است (سيد احمد اشكوري) رساله ايست كوتاه در مسئله غيبت امام زمان (ع) و پاسخ به شبهات پيرامون آن. با عناوين «فان قيل»، «قلنا و يا قيل له». مؤلف اين رساله را پس از كتاب الشافي في الامامة و المقنع في الغيبة نگاشته و بنابر نوشته كاتب در واقع تكمله و ذيل كتاب المقنع اوست. (سيد محمود مرعشي) رساله مختصري است پيرامون فيبت امام عصر (عج) و رد کساني که منکر غيبت آن حضرت هستند. آغاز كتاب: الحمدلله حمد مرتبط للنعم مستدفع للنقم. . فان المخالفين لنا في الاعتقاد يتوهمون صعوبة الكلام علينا في الغيبة و سهولته عليهم و ليس باول اعتقاد جهل اقتقدوه ... ان الغيبة فرع لاصول ان صحت فالكلام في الغيبة اسهل شيي و اوضحه اذ هي متوقفة عليها و ان كانت غير صحيحة فالكلام في الغيبة صعب غير ممكن ... انجام كتاب: و زوال الاسباب المانعة من اقامتها فاما و الحال ما ذكرناه فلا و هذه جملة مقنعة في الكلام في هذه المسألة و الله المستعان و به التوفيق. [مرعشي 18/53 و 32/761 الذريعة: 16/82 كه درآن اظهار شده اين كتاب در حاشيه تعليقه شيخ محمد كاظم خراساني به چاپ رسيده، مسائل المرتضي، بيروت، 1422 ه، 154-161؛ مجلس شورا 16/10و 16/299 و 36/266؛ فيلم دانشگاه 1/575؛ اهدائي به آستان قدس ص 293 و 373؛ نشريه 5/427؛ مرعشي 34/698؛ ريحانة الادب 4/183؛]

چاپ شده در رسائل الشريف المرتضي (ج3، صص: 144-145) آغاز كتاب: فصل في الغيبة. قال (رضي الله عنه) ان قالوا ان قلتم: ان الامام موجود، و انه يظهر و يفعل و يصنع انجام كتاب: فالواجب أن يكون الاشتغال بتصحيحها اكثر.

رساله حاضر در ضمن مسالئ المرتضي، در بيروت به چاپ رسيده است. عناوين مسائل بدين شرح است: المسألة السادسة: ان حشرات الارض و البراغيت حوادث لها ؟؛ المسألة السابعة: الرعد و البرق و الغيم ما هو ؟؛ المسألة الثامنية: الفاعل قادر ؟؛ المسألة التاسعة: المثل و الضد للعاقل ؟؛ المسألة العاشرة: الفاعلبلا ملامسة و لا اتصال ؟؛ المسألة التاسعة: ‌المثل والضد للعاقل ؟؛ المسألة العاشرة: الفاعل بلا ملامسة و لا اتصال ؟؛ المسألة الحادية عشرة: القدرة و حكمها ؟؛ المسألة الثانية عشرة: القدرة بلا مباشرة و لا تولد ؟؛ المسألة الثالثة عشرة: الخير و الشر من فاعل واحد ؟؛ المسألة الرابعة عشرة: المحدث لا ظلمة و لا ضياء‌؟؛ المسألة الخامسة عشرة: حدوث شيء لا من شيء ؟ المسألة السادسة عشرة: الطبائع غير عاقلة ؟؛ المسألة السابعظ عشرة: صفات الطبايع ؟؛ المسألة الثامنة عشرة: نزول جبرئيل علي النبي ؟؛ المسألة التاسعة عشرة صفاته عن ذاته ؟؛ المسألة العشرون: كلامالله تعالي ؟؛ القديم مع الخلق ؟؛ المسألة الثالثة و العشرون: الفراغ و احكامه ؟؛ المسألة الرابعة و العشرون: مدينه جابرسا و جابر قا ؟؛ المسألة الخامسة و العشرون: الاطفال حكمهم يوم القيامة ؟؛ المسألة السادسة و العشرون: قائل الامام و توبته ؟؛ المسألة السابعة و العشرون: أحكام الملائكة في الجنة ؟. (سيد محمود مرعشي) [مرعشي و 32/759و 18/53 و 28/573؛ الذريعة 5/234، مرعشي و 32/759و 18/53 و 28/573؛ الذريعة 5/234، مسائل المرتضي، بيروت، 1422ه، 132-153. ]

اشكالاتي است كلامي در كيفيت عبادت و شرك به خداوند و پاسخ از آنها. در آغاز رساله آمده: «المسألة لسنان و الجواب للشريف الطاهر» [عكسي مركز احياء ميراث 5/56؛ ]