جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این جستار از طریق پژوهش در چیستی معنای عدل الهی مسألۀ حق بشر بر خدا را مورد بررسی قرار دادیم. بحث از حق بشر بر خدا لازمۀ پذیرش عدل به معنای «دادن حق هر کس به وی» به‌عنوان معنای عدل الهی است. پرسش اصلی این است که کدام معنا از عدل را می‌توان به خداوند نسبت داد؟ با توجه به این‌که عدل الهی در سه حوزۀ تکوین، تشریع و جزا مطرح است، آن معنا از عدل که این سه حوزه را پوشش می‌دهد «دادن حق هر کس به وی» است. تصور حق داشتن غیرِ خدا بر خدا آن‌گاه که مثبِت این حق خود خدا باشد مشکلی ندارد. عدل اخلاقی آن معنا از عدل است که جای نسبت دادن آن به خداوند در آثار متفکران، به ویژه فیلسوفانِ ما، خالی است. از بین معانی عدل از نظر شهید مطهری اتفاقا آن معنایی که تردیدآمیز است همان است که ایشان آن‌را تنها معنای مناسب عدل برای نسبت دادن به خدا می‌دانند: عدل تکوینی یا فلسفی. افزون بر این‌که طرح بحث عدالت در مقام تکوین که هنوز موجودی خلق نشده است، تردیدآمیز است؛ این معنا از عدل نه عدل جزایی و تشریعی را پوشش می‌دهد و نه تبیین مناسبی برای آیات و روایاتی است که عدل را در همۀ افعال به خدا نسبت می‌دهند و وی را از هرگونه ظلم تنزیه می‌کنند.

واقع‌گرایی تاریخی، از جمله موضوعاتی است که در سپهر اندیشه دو دانشمند مسلمان، استاد مطهری و ابن‌خلدون قرار گرفته است. هر دو دانشمند تلاش کرده‌اند به نحوی واقع‌گرایی تاریخی را در دستور کار اندیشه‎ورزی خود قرار دهند. هم استاد مطهری و هم ابن‌خلدون به جهان اسلام تعلّق دارند؛ امّا با عنایت به تعلّق استاد مطهری به شرق اسلامی و تعلّق ابن‌خلدون به غرب اسلامی، این سؤال به وجود می‌‌آید که آیا به لحاظ علمی و فلسفی، تفاوت رویکردی میان این دو اندیشمند در موضوع واقع‌گرایی و پیامدهای حاصل از این تفاوت، در ارتباط با جامعه و تاریخ وجود دارد یا نه؟ این پژوهش تلاش می‌کند تا به روش تحلیلی و تفسیر استنطاقی و به عبارت دیگر، به پرسش گرفتن متون مرتبط با فلسفه تاریخ این دو اندیشمند، راهی برای پاسخ‎گویی به سؤالات مذکور پیدا کند. درحالی‎که ابن‌خلدون با ایجاد تعارضی عمیق میان فلسفه و شریعت (جامعه) و نیز حذف فلسفه سیاسی از ساختار تقسیم‎بندی علوم، به واقع‌گرایی تجربی رسیده است، استاد مطهری با تحفظ بر دستگاه سنت فلسفی تقسیم‎بندی علوم، همچنان بر واقع‌گرایی فلسفی، استوار و پایدار مانده است. تفاوت رویکرد مذکور، بازتاب‎هایی از جمله تفاوت نگاه به تکامل تاریخ را داشته است. درحالی‎که نگاه تجربه‎گرای ابن‌خلدونی، حرکت تاریخ بشر را در طبیعت عمران و ناشی از «خصلت مقهورناشدنی ضرورت‎های زندگی اجتماعی» می‎داند، نگاه الهی استاد مطهری، حرکت تکاملی بشر را در فعلیت یافتن استعدادهای فطری بشر جستجو می‌کند.

مسئله‌ی دیرپای شر، که خود شامل مجموعه‌ای از مسائل است، به طور کلی، به سه طریق تقریر شده است: 1. مسئله‌ی منطقی شر (ناسازگاری منطقی وجود خدا و صفات او و وجود شر)؛ 2. مسئله‌ی شاهدمحور شر (قرینه دانستن شر علیه معقولیت خداباوری)؛ 3. مسئله‌ی اگزیستانسیال شر (ناسازگاری باورهای دینی با تجربهی زیستهی شخص). مهمترین دفاعیههای فلسفه‌ی اسلامی معاصر که در پاسخ به مسئلهی منطقی شر مطرح شده است عبارتاند از: 1. موهوم بودن شر؛ 2. عدمی بودن شر؛ 3. نسبی بودن شر؛ 4. ضرورت وجود موجودی که خیر آن بیش از شرش است (ضرورت شر قلیل در برابر خیر کثیر)؛ 5. ماده، منشأ اثر؛ 6. ضرورت شر برای تحقق خیر؛ 7. ضرورت شر برای درک خیر؛ 8. شر، حاصل جزءنگری؛ 9. شر، حاصل دیدگاه انسان؛ 10. شر، حاصل اختیار. از نظر فلسفهی دین مدرن نقدهایی گفتمانی به دفاعیهها و تئودیسههای سنتی وارد شده است که فلسفه‌ی اسلامی را نیز در بر گرفته است. نقدهای گفتمانی همچون: 1. از جهت شخص دفاعیهپرداز و تئودیسهپرداز: نظری، سوژه‌محور و غیرتاریخی؛ 2. از جهت ماهیت شرور: انتزاعی، ذات‌گرایانه، ناظرمحور و درجه دوم؛ 3. از جهت زبان دفاعیه و تئودیسه: غیرتراژیک؛ 4. از جهت عمل دفاعیهپردازی و تئودیسهپردازی: در پی حرفه‌ای‌سازی و نظاممندی؛ و ... . با تحلیل و ارزیابی نقدهای پیش‌گفته، در کنار سایر ملاحظات مطرح‌شده، و بررسی پاسخ‌های علامه طباطبایی و شهید مطهری در فلسفهی اسلامی معاصر، با توجه به پرسش‌ها و چالش‌های جدید و نیز اهمیت پاسخ‌های فلسفه‌ی اسلامی معاصر به مسئله‌ی شر، ناکافی و مصون نبودن پاسخ‌ها نسبت به برخی از انتقادها احساس می‌شد. از این جهت، اصلاح، تکمیل، ابداع و ارائه‌ی گونه‌های جدیدی از دفاعیه‌ها از برخی جهات، در فلسفه‌ی اسلامی به‌روز، که ناظر بر برخی از اشکالات پیش‌گفته باشد، ضروری به نظر می‌رسد. از این رو، در ضمن مباحث در حد امکان به ارائه‌ی راهکارها و پیشنهادهایی نیز پرداخته شده است.

مسئله تجدّد یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم مورد بحث استاد مرتضی مطهری است. البته تجدد وجوه گوناگونی دارد و در این بحث به امر جمعی یا روایت ناسیونالیسم ایرانی و نقدهای مطهری بر آن تمرکز خواهیم کرد. مطهری مفهوم ایرانیت را در قالب «نژاد آریایی» روایت نمی‌کند و می‌گوید مفهوم‌سازی ایرانیت در قالب آریایی‌گرایی اکثریت ملت ایران را از خود بیگانه می‌کند و این غیریت‌سازی ضد منافع ملی واقعی ایران است. چرا مطهری این را می‌گوید؟ مبنای مطهری برای این مفهوم‌سازی چیست؟ آیا او به این موضوع التفات ندارد که سخنانش در تباین با گفتمان ناسیونالیسم افراطی است؟ آیا او به ملّیت ایرانی نمی‌اندیشد؟ دلائل مطهری که فیلسوفی طراز اول است چیست؟ پاسخ استاد مطهری بسیار شگفت‌انگیز است. درست است که او انسان‌شناس[1] به معنای آکادمیک کلمه نیست؛ ولی پاسخ او برآمده از یک مردم‌شناسی عمیق و فهم تجربی او از جامعه متکثر ایران است که در جهان‌بینی حِکمی او ریشه دارد که مسئله جامعه را در ذیل تحولات تاریخی صورت‌بندی می‌کند و نسبت دین و جامعه را در برساخت امر ملی و هویت ملی به‌شدت دخیل می‌بیند. روش پژوهش در این مقاله مبتنی بر تحلیل محتوای انتقادی است.