جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کلام امامیّه از قرن هفتم به بعد به‌‌آرامی با شخصیّت‌هایی مانند خواجه طوسی و علامه حلّی تعاملات گسترده‌تری با فلسفه پیدا کرد. این ارتباط و حتّی اختلاطِ کلام و فلسفه سبب شده است که برخی، کلام این دوره را به طور مطلق کلام فلسفی بخوانند. در این مقاله، با بررسی اندیشه‌های علامه حلّی به طور خاص، نشان داده شد که ایشان در بخش الهیات بالمعنی الاخص در اختلافات اصلی کلام و فلسفه، مانند تبیین صفت قدرت و اراده، اغلب مباحث متفرّع بر حسن و قبح عقلی، مانند مباحث اصلی عدل، نبوّت، امامت و معاد جسمانی بر مواضع کلامی پافشاری کرده و در الهیات بالمعنی الاعم نیز در مواردی مانند انکار یا اثبات جزء لایتجزّی، حقیقت نفس، هیولی، ماهیّت زمان، حدوث و قدم عالم نظرات متکلّمان را پذیرفته و به نقد اندیشه‌های فلسفی پرداخته و در مواردی همچون کاربرد اصطلاحات امکان و وجوب و علّت و معلول، با وجود پذیرش ادبیات و اصطلاحات فلسفی، تغییراتی در مفاهیم داده است که با اندیشه‌های اصلی علم کلام در تعارض نباشد. بنابراین بهتر آن است که کلام علامه حلّی را تجلّی اختلاط و رقابت کلام و فلسفه بدانیم، نه فلسفی شدن علم کلام.

ادیان و مذاهب از اصولی تشکیل می شوند که قول به آنها و ایمان و اعتقاد به آنها شرط ورود در آن مذهب و قوام آن است. در میان مسلمین مسئله امامت و جانشینی پیامبر هم بلافاصله بعد از رحلت پیامبر محل مناقشه شیعه و سنی بوده است. در این مقاله قصد آن است که اعتقاد علمای شیعه راجع به اینکه امامت جزو اصول دین است و یا اصول مذهب بررسی شود و در خلال آن دیدگاه این علما نسبت به مخالفین شیعه که طیفی وسیع از ارتداد تا تساهل را در بر می گیرد بررسی شود.

در این تحقیق، نقش و تاثیر علامه حلی بر جهان اسلام، مخصوصا در زمینه ی کلام اسلامی را مورد ارزیابی قرار داده و کوشیده ایم تا با روش توصیفی -تحلیلی جایگاه، فلسفی- کلامی او را روشن سازیم. در فصل اول به کلیات تحقیق، فصل دوم شرح حال و معرفی آثاراو و فصل سوم به بررسی دیدگاه و نظریات علامه حلی پرداخته شده است. علامه حلی با هوش بالای خود و چیره دستی به نوعی ترکیب و تلفیق از جانب استاد بزرگ خویش خواجه نصیر رسید و به این نقطه ی عطف دست پیدا کرد تا دو علم کلام و فلسفه را بتواند درکنار هم هماهنگ کند و از هر دو علم استفاده کند. آنچه باعث جذابیت و علاقه‌مندی به علامه و کارهایش می شود سادگی در عین سختی مطالب است. او موضوعات و مباحث مهم کلامی - فلسفی را که از دوره های قبل مطرح بود با زبانی نسبتا قابل فهم و ساده برای مخاطبان و علاقه مندان مطرح کرد؛ که از آن جمله کتاب باب حادی عشر و کتاب کشف المراد را می توان نام برد. علامه حلی را باید از متکلمانی معرفی کرد که گرایش فلسفی دارند،که در بسیاری از دیدگاه های کلامی خود از این گرایش بهره برده است.

تاریخ کلام امامیه در مسیر رشد و تعالی خود تا کنون مدارسی را پشت سر نهاده است که هرکدام نقش تحول آفرینی در بالندگی اندیشه کلامی امامیه داشته اند. همه باورها و بن مایه های اعتقادی شیعه در دو مدرسه نخستین (مدینه و کوفه) تکوین، تبیین و تثبیت شد. سپس میراث پیشین با دو رویکرد کلامی، در مدرسه قم و بغداد ، مدون و انتقال پیدا کرد. با افول قم و بغداد، یکی از مدارس سترگ شیعه که از جهت جامعیت، تنوع ونو آوری از مدارس سرآمد امامیه شد، مدرسه حله بود. مدرسه ای که علاوه بر ایجاد تحول در دیگر علوم اسلامی، خاستگاه تحولات عدیده با رویکردهای متفاوت دراندیشه کلامی شیعه گردید. در آن میان تنها رویکرد فلسفی کلامی بود که توسط محقق طوسی بیشتر مورد توجه قرار گرفت ، دیگر رویکردها در شعاع رویکرد غالب فلسفی کمتر به چشم آمدند. از این رو این جستار برآن است، با مروری بر تحولات کلامی مدرسه حله از پیشینه، نو آوری و روند شکل گیری یکی از رویکردهای کلامی که توسط علامه حلی بوجود آمد ودر نگاه به حله مورد توجه بایسته قرار نگرفت، سخن گوید و نقش آن در تحول آفرینی کلام امامیه را بیش از پیش بنمایاند.

در این که امامت، یک مقام انتخابی است یا انتصابی، میان مسلمانان اختلاف است: از یک سو، امامیه با تبیینی عقلانی، تعیین امام را امری انتصابی و تنصیصی از جانب پروردگار متعال و پیامبر(صلی الله علی و آله) می داند زیرا اولا تعیین امام، لطفی است از جانب پروردگار برای اصلاح امور بندگانش و هر لطفی، بر خدا لازم است بنابراین، خدای متعال امام را خود تعیین می فرماید و ثانیا از نظر قرآن، امام باید افضل و معصوم باشد و جز خداوند که محیط بر ماکان و ما یکون است، کسی عالم بر عصمت و افضلیت افراد نیست؛ پس باید خداوند بر امامت امام، تصریح بفرماید. علامه حلی در کتاب نهج الحق، مؤید این دیدگاه است. از سوی دیگر اهل سنت، تعیین امام را امری انتخابی و بر عهده ی مردم می داند و معتقد است که نصی در این زمینه وارد نشده است و پیامبر تعیین نفرموده که چه کسی بعد از او، امام امت و جانشین پیامبر است به همین خاطر تعیین امام و جانشین پیامبر بر عهده ی انسان ها نهاده شده است ، فضل بن روزبهان در کتاب ابطال الباطل، این دیدگاه را مطرح می کند. ما در این بررسی، به دنبال تبیین اندیشه های این دو عالم و بازشناسی اندیشه های اصیل شیعه هستیم تا پاسخی باشد بر معاندین با مذهب امامیه.

هدف پژوهش حاضر تحلیل گفتمان امامت در اندیشه سیاسی علامه حلّی و ابن تیمیه بوده تا با برجسته‌سازی نقاط ضعف و دیدگاه آنان، براساس عقل، کتاب و سنّت، به نظریه معقولی از دین اسلام در باب مشروعیت سیاسی، رهنمون گردد. از این‌رو، با روش تحلیل گفتمان میشل فوکو در بیان اشتراکات و افتراقات دو دیدگاه، نشان داده شد که ابن تیمیه، به دلیل خلط در مفهوم امامت، نتوانسته است در نظریه‌پردازی موفق عمل کند. دیدگاه وی اشکالاتی نظیر تناقض‌گویی، دخیل دانستن مردم در امر مشروعیت‌سازی، ارائه معیارهای غیر واقع‌نما، سکولاریزه کردن جامعه، مشروعیت‌بخشی به حکومت‌های فاسد و خودکامه دارد. در مقابل، علامه حلّی به دلیل استفاده صحیح از عقل و نقل، توانسته است به صورت منطقی، دیدگاه خود را در باب مشروعیت سیاسی، مبتنی بر جهان‌بینی صحیح اسلامی قرار داده، آن را ناشی از اراده تشریعی خداوند متعال بداند که فقط از طریق نصب الهی محقّق می‌گردد.

این كتاب، كتاب مختصر و مفیدى است كه دربردارنده مباحث اصول دین و عمده مباحث كلامى است و از هشت فصل تشكیل شده است: فصل اول كه شامل هفت مبحث مى شود و درباره امور عامه است و داراى بحث‌ هایى مانند وجود و عدم، امكان و وجوب، قدم و حدوث مى باشد. فصل دوم كه آن هم هفت مبحث دارد و درباره جواهر و احكام آن‌ ها است. فصل سوم داراى بیست مبحث است و در مورد اعراض بحث مى كند. فصل چهارم، شانزده مبحث دارد و راجع به اثبات واجب الوجوب و بررسى صفات ثبوتى و سلبى حق تعالى است. فصل پنجم، هفت مبحث دارد و درباره عدل الهى است و شامل بحث‌ هاى مربوط به حسن و قبح عقلى، افعال عباد، تكلیف، لطف، آلام، ارزاق، آجار و اسعار مى باشد. فصل ششم درباره نبوت است و چهار مبحث دارد: لزوم بعثت انبیا، عصمت انبیا، اثبات نبوت حضرت محمد صلى الله علیه و آله و كرامات. فصل هفتم شامل چهار مبحث و راجع به امامت مى باشد و به بحث‌ هایى در مورد لزوم نصب امام، عصمت امام، اثبات امامت امیرالمؤمنین و سایر ائمه معصوم علیه السلام مى پردازد. و بالأخره فصل هشتم درباره معاد است و چهار بحث دارد و شامل مطالبى مانندِ حقیقت انسان، صحت عدم بر عالم، استحقاق ثواب و توبه است.
آغاز كتاب: بسمله ، الحمد لله المتوحد بالجلال المفترد بالكمال . انجام كتاب: إلي رحمة ربه رب العباد و شفاعة نبيه محمد و آله الأمجاد ]الذريعه 1/63 ، مكتبة العلامة الحلي ، سيد عبدالعزيز طباطبائي 25-26: ملي ، تهران 10/630 ؛ مجلس شورا 25/394 ؛ ملي 10/630 ؛ ايضاح المكنون 1/10؛ هدية العارفين 1/284؛ تاسيس الشيعه 398؛ معجم التراث الكلامي 1/100[

علامه، به درخواست فرزندش فخرالمحققين، خلاصه اي از مباحث علم كلام را در 13 فصل اين كتاب به ترتيب زير بيان نموده است: 1- تقسيم معلومات 2- اقسام ممكنات 3- احكام معلومات 4- احكام موجودات 5- اثبات واجب الوجود 6- احكام صفات واجب الوجود 7- آنچه بر خداوند متعال محال است 8- عدل 9- فروع دين 10- نبوت 11- امامت 12- امر به معروف و نهي از منكر 13- معاد «حبيب الله عظيمي» كتاب ملخص قواعد علم كلام است كه بجهت فرزندش فخرالمحققين تأليف نموده. رساله مرتب است بر13فصل و با شرحش موسوم بارشاد الطالبين بچاپ رسيده. (مهدي ولايي) علامه درين كتاب مبادي كلام شيعي و رؤوس مطالب اصولي را آورده است و قصد او از اين نگارش برآوردن خواهش فرزند خود محمد است. او درين نسخه از معلومات مقدماتي شروع ميكند و پس از بيان مطالبي در امور عامه بالهيات مي رسد و درين جابتفصيل مطالبي راجع به الهيات مي آورد و بآخر نيز اصول دين و مذهب شيعه رامي نگارد. در حقيقت قسمت اول اين كتاب همان بحث توحيد اصول دين است (عبدالله انوار) مؤلف در اين کتاب جامع، موضوعات کلامي و آنچه در مورد اصول دين است، به جهت فرزندش فخرالدين محمد در 13 فصل مختصر کرده است با اين عناوين: فصل اول: في تقسيم المعلومات، الثاني: في اقسام الممکنات، الثالث: في احکام المعلومات، الرابع: في احکام الموجودات، الخامس: في اثبات واجب الوجود، السادس: في احکام هذه الصفات، السابع: فيما يستحيل عليه تعالي، الثامن: في العدل، التاسع: في فروع العدل، العاشر: في النبوة، الحادي عشر: في الامامة، الثاني عشر: في الامر بالمعروف و النهي عن المنکر، الثالث عشر: في المعاد و پيش از 702 آن را بپايان رسانيده است. نجم الدين خضر بن شمس الدين محمد بن علي رازي حبلرودي پس از اينكه از استاد خود (شمس الدين محمد بن سيد شريف گرگاني 828) دور شده و از شيراز به نجف رسيده بود در همانجاگاهي كه هنوز استاد زنده بود پرداخت باينكه گزارشي براي اين كتاب بنويسد و آنرا بنام تحقيق المبين در مدرسه رتبيه در حله سيفيه نزديك به بامداد يكشنبه سيم ذيقعده 828به پايان رساند (ش397ج4طوس _ روضات الجنات ص 264) علامه، به درخواست فرزندش فخرالمحققين، خلاصه اي از مباحث علم كلام را در 13 فصل اين كتاب به ترتيب زير بيان نموده است: 1- تقسيم معلومات 2- اقسام ممكنات 3- احكام معلومات 4- احكام موجودات 5- اثبات واجب الوجود 6- احكام صفات واجب الوجود 7- آنچه بر خداوند متعال محال است 8- عدل 9- فروع دين 10- نبوت 11- امامت 12- امر به معروف و نهي از منكر 13- معاد «حبيب الله عظيمي» آغاز كتاب: بسمله الحمدلله المنقذ من الحيرة و الضلال المرشد الي سبيل الصواب ... . اما بعد فهذا کتاب نهج المسترشدين في اصول الدين. . الفصل الاول في تقسيم المعلومات انجام كتاب: اظهار الايمان و ابطال الکفر و لکن هذا آخرما نورده في هذه المقدمة و من اراد التطويل ... . المسمي بنهاية المرام في علم الکلام ... . بکتابي منتهي الوصول و المناهج وغيرها ... محمد و آله نجوم الاهتداء ]الهيات مشهد 3/903 و 2/356؛ الذريعة 24/427 و 24/424؛ التراث العربي 5/424 و 425؛ مشارعربي 976؛ مکتبة العلامة الحلي ص 214-216؛ فهرست دانشگاه تهران 3/635 و 8/222 و؛ فهرست سپهسالار 5/739؛ مرعشي 1/19و 20/272و 7/84 و 4/259 و 2/355 و 11/94و 18/64و 18/198و 21/207 و 27/121و 26/283 و 22/288 و 37/635؛ الفبايي آستان قدس 594؛ فهرست آستان قدس 4/268-269 و 11/422؛ مركز احياء ميراث اسلامي 3/97؛ آيت الله جليلي 316؛ امام صادق قزوين 1/286؛ كتابخانه هاي گلپايگان 95؛ كتابخانه وزيري 3/843 و 5/1547 و 3/923؛ ش 1030دانشگاه؛ كتابخانه ملي 8/358 و 13/7 و 16/122 و 10/274 و 19/314؛ الهيات تهران ص 183و 377 و 733؛ كتابخانه ملك 5/419؛ ذريعه 24: 424؛ عكسي مركز احياء 4/146و 2/318؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1536 و 1557؛ بروكلمان، ذيل 2/208؛ عكسي مرعشي 2/309؛ مجلس شورا 14/237و 16/367 و 2/634/29؛ جعفريه زهان ص 106؛ حضرت شاهچراغ 3/121؛ فيلم دانشگاه 2/41؛ دانشگاه 3/635؛ كشف الحجب 597؛ آستانه قم ص 180؛ دانشگاه تهران 17/169؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي 2/261؛ ذريعه 24/424؛ اعلام 2/1478 علامه حلي؛ طبقات 8/52 حسن؛ مؤلفين 2/669؛ نشريه 6/351و 4/416 و 5/303 و 5/610 و 11/928 و 11/929 و 7/41 و 11/700 و 11/707 و 11/723؛ اهدائي به آستان قدس ص 247 و 354؛ چهار كتابخانه مشهد ص 428؛ الفبائي آستان قدس ص 679؛ شيخ علي حيدر 3/625؛ تراثنا س13ش/4 141؛ تربيت ص 74؛ رايانه ملي ص 2675 و 2856؛ مجلس شورا 32/294؛ مكتبة اميرالمؤمنين 4/490 و 4/489؛ شورا 1/122/33؛ رايانه آستان قدس؛ مكتبة العلامة الحلي ص 214-217؛ دنا 10/905-907؛ معجم التراث الكلامي 5/429. [ شرح و حواشي: شرح نهج المسترشدين (-) حاشية نهج المسترشدين في اصول الدين (-) شرح نهج المسترشدين (-) شرح نهج المسترشدين (-) شرح نهج المسترشدين (-) إرشاد الطالبين إلي نهج المسترشدين فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (-826) معراج اليقين في شرح نهج المسترشدين فخرالمحققين، محمد بن حسن (682-771) التحقيق المبين في شرح نهج المسترشدين رازي، خضر بن محمد (-850) موصل الطالبين الي شرح نهج المسترشدين نصيرالدين كاشي، علي بن محمد (-755) تذكرة الواصلين في شرح نهج المسترشدين اعرجي، نظام الدين محمد (-8) مناهج الراشدين في شرح نهج المسترشدين حسيني عسكري، علي بن ابوالقاسم (-12) شرح نهج المسترشدين خوئيني، محمد حسن بن مصطفي (-13) حاشية شرح نهج المسترشدين خوئيني، محمد حسن بن مصطفي (-13) سراج المستبصرين في شرح نهج المسترشدين كرمانشاهي، محمد مهدي بن محمد محسن (-1346)