جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در پژوهش پیش رو، مسئله اصلی تحلیل اثر گزاری آموزه های اسلامی بر مسئله جاودانگی نفس، مطابق با دیدگاه محقق طوسی و ملاصدرا و در پی آن نمایان ساختن میزان همراستایی انظار با منابع دینی در این خصوص است. از نگاه آموزه های اسلامی معادِ نفوس از باورهای مسلّم در دین مقدس اسلام است و در آیات و روایات، به ابعاد گوناگون این مسئله، تأکیدهای فراوانی شده است. اثر گزاری آموزه های اسلامی در بحث جاودانگی نفس را می توان در چهار زمینه ملاحظه نمود: نخست، از حیث اصل بقاء نفس؛ دوم، معاد روحانی؛ سوم، معاد جسمانی و چهارم، خلود و ابدیت نفس است. مباحث این پژوهش که با شیوه اسنادی ـ تحلیلی به سامان رسیده، حائز یافته هایی بدین شرح است: هرچند که مطابقت و تأثّر مباحثِ محقق طوسی و ملاصدرا از آموزه های اسلامی در بحث جاودانگی و بقاء نفوس، به طور اساسی مشهود می باشد؛ اما ادله ملاصدرا بر اثبات بقای تمام نفوس با مدعایش سازگار نیست. مطلب دیگر اینکه، تحقیق در دیدگاه این دو اندیشمند، هر چند عدم تأثیر پذیری از آموزه های اسلامی در مسئله معاد روحانی را روشن می سازد؛ اما در مسئله معاد جسمانی و بحث خلود نفس، آموزه های اسلامی کاملا بر نگرش محقق طوسی اثر گزار بوده و موجب شده است که دیدگاه محقق طوسی در زمینه معاد جسمانی و خلود همسو با آموزه های اسلامی باشد، به گونه ای که محقق، اساسا بر مبنای آموزه های اسلامی، معاد جسمانی را اثبات کرده است. ملاصدرا نیز در اصل پذیرش معاد جسمانی، از آموزه های اسلامی متأثر است و تبیین و تحلیلی جدید و کاملا ابتکاری را مبتنی بر اصول متعدد برای اثبات کیفیت معاد جسمانی مطرح ساخته است. در رابطه با خلود نفس، هر چند که در اصل این بحث دیدگاه ملاصدرا متأثر و همساز با آموزه های اسلامی است؛ اما در تحلیل علمی جاودانگی عذاب کفار در جهنم، دیدگاه ملاصدرا با ظاهر آموزه اسلامی ناسازگاری وجود دارد، هرچند نظر نهایی ایشان، مبنی بر دوام عذاب بر کفار در جهنم، حکایت از أثر گزاری آموزه های اسلامی بر دیدگاه ایشان در این مسئله است.

پژوهش حاضر با کاوش در دو کتاب «تجرید الاعتقاد» و «اخلاق ناصری» از تألیفات گرانسنگ دانشمند شهیر خواجه نصیرالدین طوسی، درصدد است تأثیر قاعده کلامی «حسن و قبح عقلی» بر «آرای اخلاقی» را در حوزه اخلاق فلسفی مورد بررسی قرار دهد. این پژوهش با روش اسنادی تحلیلی صورت پذیرفته و یافته های آن نشان می دهد که از یک سو، قاعده کلامی حسن و قبح عقلی که در «تجرید الاعتقاد» مبرهن شده بخش مهمی از مسائل کلامی مربوط به مبدأ، نبوت و معاد بر آن استوار گردیده است، و از سوی دیگر، بسیاری از آراء اخلاقی طرح شده در «اخلاق ناصری» نیز بر همین قاعده بنیان نهاده شده است. ضرورت تبیین این پژوهش از آن رو است که اثبات حسن و قبح عقلی و این که بسیاری از ارزشهای اصیل اخلاقی در مسائل فردی و اجتماعی ریشه در درک عقل دارد و عقلای عالم آن را می پذیرند، بنیادی اساسی برای فضیلت های اخلاقی ایجاد می کند که حتی منکران شرایع آسمانی را ملزم به رعایت بسیاری از اصول اخلاقی می نماید.

گفتاري است در اثبات صانع. منسوب بخواجه نصيرالدين طوسي وجيزه ايست مختصر و فارسي در اثبات ذات واجب بطرق استدلال فرق متكلمين و حكماء و رياضين كه براي اثبات واجب چهار وجه بطريقه متكلمين و سه وجه به روش حكماء دليل آورده شده است. كاتب در صدر نسخه انتساب رساله را بخواجه علي المسموع ياد نموده. الذريعة هم بنقل از كشف الحجب اين رساله را در شماره مؤلفات خواجه دانسته. (مهدي ولايي) آغاز كتاب: بدان ايدك الله تعالي الي الصراط المستقيم و ارشدك الي الطريق القويم كه ... باب علم و عرفان و اصحاب حكمت يونان افضل علوم و اشرف معارف كه دانستن آن بر عقلاء واجب است ... انجام كتاب: پس معلوم شد كه وراي طبيعت چيزي ديگر است كه اين اجسام مختلفه را بدين ترتيب مختلف ايجاد كرده بر مقتضاي حكمت و ارادت خود ... . . از فوايد اين بهره مند كردند تم بالخير و الصواب چاپ: ايران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1390 شمسي، محمد تقي مدرس رضوي، 2، در مجموعه رسائل خواجه نصير [كتابخانه ملك 8/16؛ فهرستواره منزوي 6/64 «اثبات واجب» ]

خواجه طوسي در اين رساله فارسي بروش مناظره خدا را ثابت ميكند و اندكي مفصل است. در ذريعه (ج1 ص 108) مي نويسد كه خواجه اين رساله را براي نجم الدين كاشي فرستاده بود. اين رساله در برخي نسخه ها دنباله رساله خواجه در باره تقسيم موجودات آمده است و چندان معلوم نيست كه آيا تاليفي جداگانه است و يا اينكه يك تاليف بوده كه اين قسمت آن جدا شده است. البته شكل مباحث رساله تقسيم موجودات بگونه اي است كه امكان جدا كردن قسمتي از مباحث آن هست گرچه شكل مباحث در باره وجود و عوارض آن و در نهايت بحث در باره واجب و ممكن و مباحث مربوط به آن مجموعه آن را تشكيل مي دهد. در هر صورت اين قسمت از بحث در رساله موسوم به تقسيم موجودات نيز آمده است. «درايتي» آغاز كتاب: من فوايد مولانا الامام المعظم الافضل الاعلم المحقق السعيد نصر الحق و الملة و الدين محمد الطوسي سقي الله ثراه در اثبات واجب الوجود بطريق مناظره اگر واجبي نبود هيچ موجود نبود اما موجودي هست پس واجبي هست بيان شرطي آنست كه موجود يا واجب بود يا ممكن و ممكن نتواندبود تا غير او نبود و آن غير يا واجب بود يا ممكن اگر واجب بود پس ممكن نتواند بود تا واجب نبود ... انجام كتاب: ... و اين باطل است چنانكه بيان كرده شد ... چون همه اقسام باطل شد، ثابت شد كه واجب نبود كو هم اقسام منحصر نبود چه اگر وجوب سلبي باشد خارج بود از اين قسمها و بر تقدير تسليم حصر فساد لازم بيايد. و السلام چاپ: در مجموعه رسائل خواجه به سعي مدرض رضوي چاپ شده است. [الذريعة 1/108؛ آية الله فاضل خوانساري 1/178؛ فهرست آستان قدس 4/2؛ الهيات تهران ص 713؛ دانشگاه تهران 3/120؛ فهرستواره منزوي 6/64 «اثبات واجب2» ]

در پژوهش حاضر، قاعده‌ی «الواحد لا یصدر عنه الاّ الواحد» با روشی تطبیقی-تحلیلی بین دو فیلسوف گران‌قدر جهان اسلام، شیخ الرئیس ابوعلی‌سینا و صدرالمتألهین ملاصدرا، مورد بررسی قرارگرفته است. در آغاز، سعی شده تبیینی صحیح از معنای قاعده و ساختار آن و بداهت مفهوم وحدت و کثرت، منشأ ظهور قاعده و معتقدین و منکرین آن و دلایل اثبات قاعده و فروع قاعده ارائه شده، این نکته روشن گردد که جایگاه بحث از آن در فلسفه‌ی اولی و ذیل مباحث مربوط به مفارقات و علت و معلول است. توضیح این‌که قاعده‌ی الواحد یکی از قواعد کلی و ثمربخش فلسفه‌ی اسلامی است که نقشی اساسی در تفسیر مسأله‌ی پیدایش منظم موجودات از هم‌دیگر، به‌ویژه پیدایش نخستین معلول بر عهده دارد. فیلسوفان اسلامی با تحلیل و اثبات این قاعده، آفرینش نخستین معلول به‌واسطه‌ی واجب تعالی را اصلی‌ترین مصداق این قاعده معرفی می‌کنند و معتقدند که بر اساس این قاعده، از واجب الوجود بسیط، تنها یک معلول به نحو بی‌واسطه صادر می‌شود. موضوع دیگری که در این مقاله از آن بحث می­شود این است که این عالمِ (ماسوی الله) به ظاهر متکثر چگونه از ذات باری‌تعالی، که واحد من جمیع‌الجهات است، صادر یا ناشی شده است؟!

طوسي در روزگار ترقي علم كلام و رواج بازار جدل و بحث ميزيست و مسئله اثبات خدا كه فيلسوفان و متكلمان همه بدان مينگريستند او را هم بخود كشيد «او در اين گفتار كوتاه كه گويا از نگارشهاي كلامي او گرفته شده است بي آنكه نيازي بابطال دور و تسلسل باشد خدا را ثابت نمود. (محمد تقي دانش پژوه) دو نسخه از اين رساله شناخته شده كه يكي در دانشگاه و ديگري در مجلس شوراست. دانشگاه آن را از شيخ طوسي دانسته و مجلس شورا از محقق طوسي. قرينه مجلس شورا عبارت للمحقق الطوسي آغاز نسخه است و قرينه دانشگاه عبارت مبهم « (ذكره) شيخ (؟) الطوسي ... » است كه معلوم نشد ترديد از كيست: فهرستنگار يا كاتب؟ ولي در عبارت نسخه مجلس صراحت به محقق طوسي دارد. ولي مسلم آن است كه رساله مستقل نيست و برگرفته از آثار كلامي آنهاست ولي به نظر مي رسد برگرفته از آثار خواجه نصير باشد نه شيخ طوسي. دو نسخه مربوط به فهرست الفبائي آستان قدس معلوم نيست همين رساله باشد چون توضيحي ندارد. بايد مراجعه شود. «درايتي» آغاز كتاب: برهان شريف في اثبات الواجب تعالي غير متوقف علي ابطال الدور ... للمحقق الطوسي و بيانه موقوف علي تقرير مقدمتين احديهما تصورية و الاخري تصديقية ... انجام كتاب: واجباً و اجاب عنه بان الخلاف انما هو في المباشر القريب و هو العبد ضرورة و ليس بتام في التأثير فسقط النقصان كما لايخفي علي من له ادني مسكة فتأمل. [مجلس شورا 9/456؛ فهرست دانشگاه تهران 3/116 شود؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص18؛ كتابخانه شخصي رضا استادي ص 60]

بخشی از میراث علمی ارزشمند بازمانده از خواجه نصیرالدّین طوسی )د: 672 ه .ق.(، حکیم شهیر شیعیِ امامی، مکاتبات علمی وی در زمین ههای گونا گون با دانشمندان مذاهب مختلف است. از جملۀ این مکاتبات، رسال ههایی است که نصیرالدّین طوسی و نجم الدّین کاتبی دربارۀ تقریری از برهان صدّیقین برای اثبات وجود خدا به یکدیگر نوشته اند و در آنها بر سر اعتبار این نوع تقریر از برهان صدّیقین و نیز ادّلۀ اقام هشده بر استحالۀ تسلسل گف توگو کرد هاند. از این مکاتبات فلسفی دو تحریر، یکی اصلی و دیگری تلفیقی، برجامانده است که از تحریر اصلی آن تا کنون سه ویراست و از تحریر تلفیقی آن یک ویراست ارائه شده است. در نوشتار حاضر نخست مضمون و مسائل اصلی مطرح در این مکاتبات گزارش شده است و سپس دو تحریر اصلی و تلفیقی بازمانده از آنها با تکیه بر مهمترین نسخه های شناخته شده از این مکاتبات معرّفی گردیده. همچُنین، چهار ویراستِ ارائه شده از مکاتبات طوسی و کاتبی شناسانده و جدا گانه ارزیابی شده است. این بررسی و ارزیابی نشان م یدهد که هر چهار تصحیح تا کنون به طبع رسیده از این مکاتبات ویراس تهایی مغلوط و غیر انتقادی و نامعتبر است و بنابراین ضرورت دارد مکاتبات مزبور بر اساس دست نوشت های کهن موجود بار دیگر از نو با اسلوب علمی و انتقادی تصحیح و منتشر شود.

ابن‌سینا در کتاب «اشارات و تنبیهات» لذت را ادراک و نیل به آن چیزی که نزد مدرِک، کمال و خیر است دانسته است. او در این عبارت بر خلاف دیگر عباراتش، از واژه «نیل» استفاده کرده است. در مفهوم این واژه میان شارحان ابن‌سینا اختلاف وجود دارد. برخی همچون فخررازی این واژه را فاقد هرگونه منظور و معنای خاصی می‌دانند و معتقدند که حذف آن هیچ خللی در مفهوم عبارت ایجاد نمی‌کند. برخی نیز همچون خواجه نصیر‌الدین طوسی با توجه به اینکه لذت یکی از افعال نفس است و ادراک آن حضوری است، معتقدند واژه «نیل» در این عبارت، رسیدن به ذات مدرَک را می‌رساند. از نظر آنها لذت با حصول ذات مدرَک حاصل می‌شود. این در حالی است که به نظر می‌رسد چنین برداشتی با فلسفه ابن‌سینا در تناقض است. چرا که دستیابی به ذات مدرَک محسوس امکان‌پذیر نیست لذا ادراک محسوس از نظر ابن‌سینا نمی‌تواند حضوری باشد و لاجرم این ادراک حصولی خواهد بود. این مساله حتی در پژوهش‌های جدید نیز بازتاب داشته است. لذا ضروری است که عبارت ابن‌سینا در مورد لذت در کتاب «اشارات و تنبیهات» با روش توصیفی-تحلیلی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که اساسا تفسیر نیل به حصول ذات مدرَک یا درک حضوری مدرَک محسوس قابل قبول نمی‌باشد.

مسأله خیر و شر از مسائل مهم کلامی فلسفی است که ذهن فیلسوفان مسلمان از جمله ابن سینا و خواجه را به تکاپو واداشته است. در راستای راه حل آن نظریاتی را مطرح نموده‌اند. هر دو خیر را امری وجودی وشر را عدم دانسته‌اند. برای شر اقسام مختلف، که برای هر یک منشاء جداگانه‌ای درنظر گرفته‌اند. با حصر پنج گانه عقلی شر، ترک خیر کثیر را به دلیل شر قلیل در خلق نظام احسن، شر کثیر دانسته‌اند. شر را لازمه جهان مادی بنا نهاده‌اند و فوایدی برای آن برشمرده‌اند. هر دو شر رابه اقسام بالذات وبالعرض که برای عده‌ای خیر و برای عده‌ای شر است، تقسیم کرده‌اند. گناه را سر منشاءشرور دانسته‌اند. نقش اختیار را در پدید آوردن شر موثر دانسته‌اند. در راه حل مساله شر ابن سینا، با نظام احسن که خدا جهان را با حکمت خود استوار و مبری از فساد آفریده و خواجه بر اصل عوض بندگان مطابق افعال انسانی، تاکید داشته است. هر دو بر عالم مجرد که فاقد هرگونه خلل و سستی است اعتقاد داشته‌اند. عنایت الهی را احاطه کامل ذات به نظام هستی دانسته‌اند. هردو اوصاف الهی مانند توحید، ذات ومنشأء خیر وشر را یکسان می‌دانند. در عدل الهی پاداش را مطابق افعال انسانی دانسته و برخورداری بندگان ازرحمت وخیر خواهی الهی را، قابلیت بودن قابل دانسته‌اند. در قدرت مطلق الهی افعال قادر را بر اساس اراده که نفی آن محال است دانسته‌اند و قدرت را بر فعل و ترک آن می‌دانند. هردو علم مطلق الهی را در نظام احسن موثر دانسته‌اند و در رهیافت جدید پتر سون و سوبین برگ برآن صحه گذاشته‌اند، جان هیک و آکویناس وجود شر را با آن صفات منافی می‌دانند. مکی معتقد است چون خدا قادر به دفع شر نیست خیر خواه نیست.

ضرورت دین وایمان درعصرجدیدیکی ازمهم ترین مباحث زندگانی بشراست. خواجه نصیرالدین طوسی،ازبزرگترین حکما ومتکلمین شیعه درحدود7قرن پیش ، این ضرورت رابرای بشراحساس کرده وبه تبیین زوایای مختلف آن پرداخته است. مقاله ی حاضرباعنوان نیازبشربه دین ازدیدگاه خواجه نصیرالدین طوسی، بابهره گیری ازمنابع کلامی درصددآن است تاپس ازتعریف دین وشخصیت شناسی خواجه نصیر، به اثبات نیازمندی بشربه دین ازمنظرآن بزرگواربپردازد. حاصل آن که خواجه ی طوسی ، ازطریق اثبات ضرورت نبوت ، تبیین برهان حکماوقاعده ی لطف وبابررسی فوایدبعثت انبیا، به اثبات نیازبشربه دین پرداخته است.