جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خواجه نصیرالدین طوسی (597­-672ق)­ ­از فیلسوفان مشائی‌ای است که با اندیشه ­های فلسفی شهاب ­الدین یحیی سهروردی (549-587ق)، فیلسوف بزرگ اشراقی پیش‌از خود و ازجمله ایدۀ علم شهودی و اشراقی او آشنایی داشت؛ اما به‌رغم این آشنایی و اعتقاد برخی به اشراقی‌بودن وی، تأثیر چندانی از مکتب اشراق در مباحث مربوط به علم و ادراک در آثارش دیده نمی­ شود. خواجه نصیرالدین علم حضوری را نپذیرفته و بر علم حصولی فاعل شناسا به غیر خود تأکید کرده است. از سوی دیگر، وی برخلاف ابن ­سینا (­370-428­ق­) و دیگر فیلسوفان مشائی در تبیین ابصار، نظریۀ خروج شعاع را مختار دانسته و همچنین ادراکات عقلی را ازطریق فرایند انطباع (نه تجرید) تلقی کرده است. در این مقاله می‌کوشیم با بررسی آثار متعدد منطقی و فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی نشان دهیم وی در مباحث علم و ادراک، نه تابع دیدگاه فیلسوفان مشاء بوده و نه از سنت اشراقیون پیروی کرده؛ بلکه رویکردی نوین را درپیش گرفته است؛ از این روی، دیدگاه او را از دو جنبه می‌توان بررسی کرد: نخست، بُعد سلبی نظر طوسی که در این بخش نشان داده می­ شود او علم حضوری را نفی می­ کند؛ دوم، بُعد ایجابی که بیانگر نظریۀ انطباع ادراکات عقلی ازمنظر وی است.

موضوع این پژوهش «معنا و اثبات اصالت جامعه» و هدف از آن ارائه قرائتی دقیق‌تر از معنای اصالت جامعه با اتکاء بر برهانی نوین است. در این مقاله با اتخاذ روش دلالت پژوهی و با تکیه بر یکی از مفاهیم محوری در عرفان اسلامی یعنی مقام فناء عرفانی، برهانی جدید برای اثبات اصالت جامعه ارائه شده است. هدف نخست این مقاله توجه دادن به این حقیقت است که مقام فناء عرفانی به غیر از مصادیق ناظر به سلوک عرفانی در متن افعال اجتماعی نیز مصادیق قابل توجهی دارد و طبق بیان علامه‌طباطبایی در متن هر اطاعتی نوعی فناء مطیع در مطاع مستتر است. پس از اثبات این مطلب، این حقیقت به عنوان مقدمه استدلالی با روش برهانی برای اثبات اصالت جامعه مورد استفاده قرار گرفته است و نشان داده شده که عمل اجتماعی و حب و بغض‌های مستتر در آن، ظرفی برای تحقق و بروز مقام فناء عرفانی به صورت جمعی است و در نتیجه افراد جامعه در قالب کنش‌های اجتماعی در حال طی نمودن مراحل فناء عرفانی و در نهایت متحد شدن در تعین کمال مطلوب با یکدیگر هستند و این حقیقت را به صورت انضمامی در متن بسیاری از رفتار‌های اجتماعی نظیر انواع اجتماعات ورزشی، دینی، هنری و ... می‌توان رصد نمود. حقیقتی که اشاراتی به آن را می‌توان در آثار خواجه نصیر الدین طوسی مشاهده نمود و نشان داد او نیز چنین فهمی از نحوه اتحاد افراد جامعه داشته است و در پایان به مزیت‌های این برهان در قبال سایر ادله اثبات اصالت جامعه پرداخته شده است.

تلقی همگانی متدینان از ادیان توحیدی از بعثت پیامبران الهی این است که کار اصلى آن بزرگواران، راهنمایى انسان است و خداوند متعال انبیا را برای هدایت او فرستاده است، اما بلافاصله پرسش اساسی دیگری مطرح می‌شود که انسان چه کاستی‌هایى داشته است که با بعثت پیامبران و وحى الهى برطرف مى شود؟ اصولاً چرا انسان عاقل نیاز به راهنمای خارجى دارد و چرا خرد و قوای ادراکى او برای یافتن راه صحیح، کفایت نمى‌کند؟ دانشمندان و متکلمان بنام اسلامی، این پرسش‌ها را از زوایای مختلفى مورد کاوش قرار داده و کوشیده‌اند به آن‌ها پاسخى مناسب دهند. محور اصلی این تحقیق پاسخ‌های دو متکلم پر آوازه جهان اسلام، فخر رازی و نصیرالدین طوسی است به این پرسش است که از نگاه آنان دین چه فواید و حسناتی دارد؟ تبیین آن‌ها از فواید دین بر چه مبانی استوار است. این تحقیق فواید و حسنات دین را از نگاه فخر رازی و نصیرالدین طوسی و مبانی آن‌ها را در این مسئله، تبیین نموده و به این نتیجه رسیده است که وضع قوانین الهی برای اداره اجتماع، فراهم نمودن بستر هدایت انسان به سعادت ابدی و کمال مطلوب، استکمال عقل در درک احکام غیر مستقل عقلی، تأیید احکام مستقل عقلی و استکمال عقل عملی، از مهم‌ترین فواید دین به شمار می‌رود که این فواید را هیچ چیزی جز دین نمی‌تواند برای بشر به ارمغان اورد.

کتاب حاضر در واقع تشکیل شده از 5 کتاب است با این توضیح: " الوالفی بکلام المثبت و النافی" و "تنزیه ذات خالق العالم" از مصنف یعنی ابن حمزه طوسی و "رساله النفی و الاثبات" از خواجه نصیرالدین طوسی، و " رساله فی عدم کفر من یقول باثبات المعدوم" از محقق حلی و "رساله الرد علی رساله عدم کفر من یقول باثبات المعدوم" از شرف الدین ابن العودی الحلی است.

اثر حاضر نسخه تصحيح شده نسخه‌اي از کتاب «جبر و اختيار» خواجه نصيرالدين طوسي است. در مقدمه کتاب، مصحح ابتدا نظريه‌ي صحيح پيرامون جبر و اختيار را مطرح نموده است. سپس برخي نسخه‌هاي کتاب را معرفي کرده و شرح حال خواجه توس ارائه شده است. در ادامه متن اصلي کتاب در ده فصل آورده شده است. در ذکر وجوب و امکان و امتناع و احکام هر يک؛ در ذکر اسباب و علل و اشارت به معني جبر و اختيار؛ در بيان آنکه وجوب فعل از فاعل منافي اختيار او نبود و ... از جمله عناوين فصول اين اثر است.

این جستار به بررسی نقش فرهنگی خواجه نصيرالدين طوسي در تعامل با هلاکوخان مغول و عوامل دخیل در این تفاهم فرهنگی ميپردازد. در این تحقیق تبیین میشود که خواجه چگونه با درک صحیح از شاخصه‏ها و نمادهای فرهنگی قوم مغول، توانست در کارزار فرهنگی بر آنها غلبه کند و از علاقة مغولها به نجوم که جزئی از فرهنگ آنها محسوب میشد، استفاده نماید و با هوش فرهنگی بالای خود، به تقویت جریان کلام امامیه در جنبة معرفتی و پایگاه شیعه در ساختار سیاسی حکومت هلاکوخان، مبادرت ورزد. با حضور خواجه نصیر، پس از قرنها کلام امامیه در ساختار سیاسی صاحب نماینده شد و حتی مغولان به اسلام گرایش پیدا کردند. با سقوط خلافت بغداد نیز ـ خواه خواجه در آن مؤثر بوده باشد، خواه نه ـ‌ در واقع یکی از پشتوانه‏های کلام اشعری از بین رفت و گروه‏های شیعه امامیه جان گرفتند.

خواجه نصیرالدین طوسی به‌عنوان یکی از متکلمان مشهور شیعه در قرن هفتم با نوشتن آثاری چون (تجرید الاعتقاد) که شیعه و سنی آن را شرح کرده­اند؛ توانسته بر اساس قواعد کلامی و فلسفی از آرای شیعه به‌ویژه در مسئلۀ امامت دفاع کند، وی بر متکلمان متأخر خود حتی در جهان تسنن نیز اثر گذاشت وآنان روش وی را الگو قرار داده و کتاب­های مهمی را نگاشتند. این پژوهش در صدد است تا با رویکرد توصیفی- تحلیلی، آراء خواجه نصیر را در مبحث امامت به صورت تطبیقی در چهار اثر کلامیشان ارائه کند و در نهایت به این نتیجه دست یافته­است که وی، امامت را به‌عنوان یک اصل اعتقادی و در مباحث مستقل مطرح نموده­است و سعی کرده به این مباحث ساختار منطقی دهد و آنها را با شیوه­ای تحلیلی- منطقی مورد پژوهش قرار دهد؛ در این راستا دلایل ایشان در دو حوزۀ عقلی و نقلی، پرداخته شده­است.

غزّالی وجود امام را به ادلة شرعی و اجماع امت، ضروری و برای قوام دین و دنیا مفید می‌داند؛ اما عصمت را برای امام شرط نمی‌داند. او معتقد است تنها در امور کشورداری وتجهیز سپاه و... به امام نیاز است؛ و از آنجا که برای انجام این قبیل کارها به علم الهی و لدنّی نیازی نیست، از این‌رو، به عصمت نیازی نیست. او مانند دیگر پیروان اهل سنّت، تعیین امام را به انتخاب مردم می‌داند و هرگونه ادعای نصی از سوی شیعه را بی‌ربط به مسئلة امامت و غیرمتواتر معرفی می‌کند. از نظر او اگر این اخبار، متواتر بودند، هرگز در آنها شک نمی‌شد، در حالی‌که در مورد این اخبار شک وجود دارد. بنابراین احادیثی چون حدیث غدیر و منزلت صرفاً بیانگر احترام و دوستی میان پیامبر(ص) و علی(ع) است و دلیلی بر امامت علی(ع) محسوب نمی‌شود. خواجه نصیرالدین طوسی در برابر این دیدگاه موضع گرفته ووجود امام را نه به ادلة شرعی، بلکه به دلیل عقلی و با استناد به «قاعدة لطف» بر خداوند واجب می‌داند. وی همچنین با ارائة ادلة عقلی متعدد، عصمت را نیز برای امام ضروری می‌داند و عقیده دارد که درصورت معصوم نبودن امام، تسلسل لازم آمده و دیگر نمی‌توان به تکالیف شرع اطمینان کرد. درضمن، در صورت انجام افعال قبیح از وی، نهی او از آن عمل، واجب می‌شود و در این صورت، غرض از نصب امام نقض شده،مقام امام از سایر مردم پایین‌تر می‌آید؛ در حالی‌که امام باید افضل از همه باشد. خواجه، پس از اثبات عصمت برای امام، می‌گوید عصمت خصیصة ناآشکاری است که کسی جز پروردگار به آن علم ندارد. لذا نصب امام باید از سوی خدا و رسولش صورت گیرد و این یعنی نص؛ و همچنین با توجه به شیوة رسول خدا(ص) بعید است که ایشان در خصوص چنین امر خطیری سکوت کرده باشد. در مجموع، ادلّة خواجه نسبت به دلایل ادعایی غزّالی از وجاهت و قوت بهتری برخوردار است.

اين رساله با عنوانهاي: جبر و اختيار، جبر و قدر، و رساله قدريه آمده است. رساله اي است فارسي و مختصر در بررسي مسئله جبر و قدر. مرتب شده در ده فصل: فصل اول- در حكايت مذاهب در اين موضع و اشاره به حجت هر كدام فصل دوم- در ذكر وجوب و امكان و امتناع و احكام هر يك فصل سوم- در ذكر اسباب و علل و اشاره به معني جبر و اختيار فصل چهارم- در آنكه سبب تا موجب نباشد مسبب از او صادر نشود. فصل پنجم- در كيفيت استناد اتفاقيات به علل فصل ششم- در بيان آنكه وجوب فعل از فاعل، منافي اختيار او نبود. فصل هفتم- در ذكر قوي و افعال انساني و فرق ميان آنچه به اختيار او بود و آنچه نبود. فصل هشتم- در بحث از قدرت و ارادت و كيفيت صدور افعال اختياري از هر دو فصل نهم- در آنچه حاصل اين مباحث است و حل بعضي از شبهه ها فصل دهم- در آنكه اطلاق اختيار به اين معني بر باريتعالي شايد يا نشايد. همان كه شيخ ركن الدين محمد بن علي جرجاني آن را تعريب كرده است. و ميرداماد فصل نهم آنرا در پايان ايقاظ 5 ايقاضات (هامش قبسات ص 42-138) آورده است. «درايتي» كتابي است در جبر و اختيار كه مؤلف آنرا به التماس بعضي از دوستان بگونه اي مفصل در ده فصل گرد آورده است عناوين فصول عبارتند از: فصل اول: در حكايت مذاهب در اين موضع واشارت به حجت هر قومي فصل دوم: در ذكر و جوب و امكان و امتناع و احكام هر يك فصل سوم: در ذكر اسباب و علل و اشارت بمعني جبر و اختيار فصل چهارم: در آنكه سبب تا موجب نبود مسبب از او صادر نشود فصل پنجم: در كيفيت اسناد اتفاقيات بعلل بر طبق اجمال فصل ششم: دربيان آنكه و جوب فعل از فاعل منافي اختيار او نباشد فصل هفتم: درذكر قوا و افعال انساني و فرق ميان آنچه به اختيار او بود و آنچه نبود فصل هشتم: در بحث از قدرت و ارادت و كيفيت صدور افعال اختياري از هر دو فصل نهم: در آنچه حاصل اين مباحث است در اين مطلوب و حل بعضي از شبه مذكوره فصل دهم: در آنكه اطلاق اختيار به اين معني بر باري تعالي شايد يا نشايد صاحب كشف الحجب و الاستار اين رساله را به خواجه نسبت داده و صاحب روضات نيز آن را از مؤلفات خواجه دانسته است. رسالة عربية في خلق الاعمال، و المذكور في الذريعة رسالة فارسية. (انصاري، محمد باقر) در ده فصل (محمد تقي دانش پژوه، ايرج افشار) آغاز كتاب: الحمد لله رب الارباب و مسبب الاسباب و مفتح الابواب و ملهم الصواب و سهل الامور الصعاب و الصلاة علي محمد المبعوث بفصل الخطاب و علي آله اولي الحساب و الانساب. اما بعد بحكم آنكه بعضي برادران كه بر سبيل حسن ظن بمحرر اين سواد تصور آن داشتند كه در مباحث عقلي چشم ديد آن دارد اقتراح كردند كه آنچه اورا روشن شده است در مسئله جبر و قدر [ جبر و اختيار، قضا و قدر] كه از جمله مسائل مشكله است كه ميان اصناف خلق دائر باشد و اكثر افهام از وصول بتحقيق آن قاصر بر سياقت تقرير و تفهيم نه بر طريق جدل و نظر تحرير كند ... و جمله در ده فصل مرتب كرده آمد ... . انجام كتاب: ... پس از اقسام مذكور لايقتر آن باشد كه آنجا فاعل بذات گويند و بس و بر اجمال دانند كه هر چه معقول و مفهوم و موهوم و متخيل و محسوس خلق باشد، ازو تعالي مسلوب باشد و او از آن متنزه، و از اين تنزيه هم متنزه. اذا بلغ الكلام الي الله فامسكوا، تم بعون الله و حسن توفيقه رسالة الجبر و الاختيار [ القضاء و القدر] من تصنيف مولي الانام افضل المتاخرين خواجه نصيرالدين محمد الطوسي قدس الله روحه. [دانشگاه تهران 9/880؛ كتابخانه ملك 9/233 و 5/292؛ الذريعة 5/83-86 و 17/143 شماره 750؛ سازمان مدارك فرهنگي 44؛ كتابخانه وزيري 4/1229؛ الهيات تهران ص 390؛ مجلس سنا 1/91 و 1/390؛ چهل ستون ص 388؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1548؛ مجلس شورا 2/411و 11/21 و 21/248؛ ادبيات تهران 2/61و10/1745؛ فيلم دانشگاه 1/557 و 1/671 و 1/722؛ دانشگاه تهران 8/558؛ فهرست آستان قدس 4/121-122 و 11/344 و 11/346 و 17/419؛ مرعشي 32/276و 24/305و 12/328 و3/165و 7/314 و 11/348و 21/202 و 25/206 و 23/160 و 30/421 و 34/72 و 37/242؛ نسخه هاي خطي فارسي 2/772؛ فهرست سپهسالار 4/26؛ فهرست دانشگاه 3/222 و 3/390؛ احوال خواجه از مدرس رضوص ص 260 و 299؛ الهيات مشهد 2/189؛ آية‌ الله فاضل خوانساري 2/83؛ مدرسه نمازي 259؛ شخصي ميبدي 1/168؛ فهرست مشار 478؛ كتابخانه ملك 8/15 و 8/29؛ حوزه علميه امام صادق 2/136؛ ميرزا محمد كاظميني 2/104؛ الهيات تهران ص 342؛ ملي 10/442؛ ادبيات تهران 3/13؛ عكسي مركز احياء 4/173 و 6/430؛ كتابخانه جمعيت نشر ص 1220؛ مجلس سنا 2/176؛ كتابخانه مجلس شورا 5/430-432 و 7/58 و 13/130 و 22/178؛ فهرست كتب چاپي مشار 1/478؛ فهرست دانشگاه 3/222و 6/2263؛ مدرس رضوي فهرست مجلس 430-433؛ فهرست دانشگاه تهران 3/222 و 16/113 و 16/148 و 16/339؛ مشار فارسي 478؛ مجلس شورا 9/697 و 9/699 و 16/183 و 14/239 و 15/319؛ دانشگاه تهران 6/2263؛ ريحانة الادب 2/171؛ سريزدي 1/177؛ اصغر مهدوي 2/103؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي 2/61؛ اعلام 2/1242؛ طبقات 7/168؛ مدرس رضوي 548 «جبر و اختيار» كه مي گويد به نامهاي «جبر و قدر، قضا و قدر؛ رسالة في القدر؛ جبر و قدر» : نشاني 40 نسخه به نامهاي بالا و ديگر نامها نشان داده؛ مشترك 2/950 «جبر و اختيار؛ قضا و قدر» : نشاني 5 نسخه؛ كتابخانه ملي 13/23؛ ف مجلس 9/472؛ مجلس شورا 9/472 و 10/364؛ نشريه 6/694 و 7/519 و 7/132 و 11/929 و 7/280 و 11/720؛ اهدائي به آستان قدس ص 383؛ سه كتابخانه اصفهان ص 45؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 163؛ مجلس سنا 1/144؛ مجلس شورا 7/273؛ دانشگاه تهران 16/557؛ دانشكده ادبيات مشهد ص 209؛ نشريه 5/225 و 11/927 و 10/42 و 11/689؛ الفبائي آستان قدس ص 448؛ سلطنتي 7/167 و 7/378؛ مجلس 5/319؛ عكسي مركز احياء ميراث 4/173؛ دهگان ابراهيم 1/173؛ كشف الحجب 279؛ اوراق عتيق 1/253؛ رايانه آستان قدس] شرح و حواشي: الجبر و الاختيار ركن الدين جرجاني، محمد بن علي (-8)