جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صدرالمتألهین برای معقول‌های ثانی فلسفی، وجود خارجی قائل است و معتقد است مابه‌ازای این مفاهیم موجود در ذهن، در خارج نیز محقق هستند. به اعتقاد وی، نحوۀ وجود ذهنی مفاهیم فلسفی متفاوت از مفاهیم ماهوی است. مفاهیم فلسفی برخلاف مفاهیم ماهوی، منعکس‌کنندۀ تمام ذات و ذاتیات حقیقت خارجی خود نیستند و از این روی وجود ذهنی ندارند. این مفاهیم مشابه مفاهیم انتزاعی ذهنی مثل انسانیت هستند که حاکی از حقیقت خارجی خود بوده و از نفس ذات آن حقایق انتزاع شده‌اند. حکایت این مفاهیم عرضی ذاتی است که از ذات محکی خود انتزاع شده، هرچند تمام ذات و ذاتیات آن به ذهن منتقل نشده و مقوِّم آنها نیستند و صرفاً حیثی از حیثیات محکی به ذهن منتقل شده است. این مقاله با روش تحلیلی و انتقادی، به تحلیل و بررسی دیدگاه او پرداخته و سه نقد بر سخنان وی وارد کرده است: 1. تحلیل ملاصدرا از نحوۀ وجود ذهنی مفاهیم فلسفی در تعارض با تعریف وی از علم حصولی است که منحصر در ماهیات می‌داند. 2. حکایت مفاهیم فلسفی از محکی خود، به نحو وجه الشیء و معرفت ضعیف به این مفاهیم، اذعان بر علم حصولی به آنها است. 3. ادلۀ وجود ذهنی، عام بوده و شامل مفاهیم فلسفی می‌شود. برای رفع این تعارضات می‌توان گفت که اولاً مفاهیم فلسفی، وجود ذهنی دارند و ثانیاً باید بین علم حصولی اکتناهی و غیر اکتناهی تفکیک قائل شد؛ به این صورت که علم حصولی اکتناهی در ماهیات محقق است و علم حصولی غیر اکتناهی در مفاهیم فلسفی.

دیدگاه صدرالدین قونوی در عرفان و صدرالدین شیرازی در حکمت متعالیه، گرچه در برخی مسائل نزدیک به هم هستند، اما در بسیاری از جهات نیز متفاوت، بلکه متقابل‌اند؛ از جمله مسائل مهمی که اختلاف دو دیدگاه صدر الدین شیرازی و صدر الدین قونوی را روشن می‌سازد، مبحث صفات خداوند در مرتبۀ ذات حق است؛ این دو دیدگاه تفاوت‌های بنیادین دارند؛ زیرا در دیدگاه قونوی، صفات با معانیِ متفاوت با معنای ذات حق، به مرتبۀ ذات حق راه ندارند؛ حال آنکه در دیدگاه حکمت متعالیۀ صدرالدین شیرازی، این صفات با اینکه اختلاف مفهومی دارند، اما مصداقاً عین ذات حق‌اند؛ همچنین صفات در نظر قونوی، موجود مجازی و با دو رتبه تأخر از مرتبۀ ذات، موجود بالعرض‌اند، اما در نظر صدرالمتألهین، موجود بالذات و حقیقی‌اند و بدون تأخر از مرتبۀ ذات، تحقق دارند و تفاوت‌های دیگری که در مقالۀ حاضر مشاهده می‌کنید؛ در پایان، رجحان دید عرفانی بر دید فلسفی بیان می‌گردد.

مقاله پیش‌رو در سر دارد به نقد مبانی «ذوق تألّه» دوانی و «صرف‌الوجود» عرفانی ابن‌ترکه با نظر به مبانی حکمت متعالیه صدرایی بپردازد. به‌نظر می‌رسد ایراد بنیادین صدرایی بر این مبانی به درستی درک نشده است، به‌نحوی‌که حاجی سبزواری و علامه حسن‌زاده آملی دو فیلسوف صدرایی قصد می‌کنند با تصحیح و تدارک ذوق تألّه آن را تا برهانی‌کردن نظر عرفا برکشند، هرچند علامه جوادی آملی «ذوق تألّه» را در سلک عرفان شهودی قرار می‌دهد و در حیطۀ نظری از سنخ «یقین روانشناختی» می‌داند. پرسشی برجاست که ملاصدرا چه معضل بنیادینی در نظرات ذوقی-عرفانی اصالت ماهویان دیده است که از آن روی برتافته و کراراً به آن تذکر داده است؟ کار ما در مقاله حاضر بررسی بنیاد متافیزیک است. این بنیاد از سرآغاز همواره به‌خود تذکر داده است که واحدِ بسیطِ جداافتاده و منعزل از کثرات، آن را از حقیقت، تهی و زمینه را برای ظهور نیهیلیسم فراهم می‌کند. از این رو فلاسفه در دوران‌های مختلف نسبت به دیالکتیک واحدوکثیر یا به‌‌‌بیانی دیگر عینیت وحدت‌وکثرت تذکر داده‌اند و چه‌بسا بنیادی‌ترین اصل فلسفه خوانده‌اند و عدم توجه به این اصل، متافیزیک را در دام بنیادی صُلب و نا‌پاسخگو (مونو-لوگ) می‌اندازد که نسبت به حیات انسانی بی‌تفاوت است.

مسئله جاودانگی نفس انسانی و خلود کافران درعذاب از موضوعات مهم کلامی دراندیشه اسلامی است که به بررسی آن پرداخته شده است. این مقاله به تحلیل دیدگاه‌های ملاصدرا وعلامه طباطبایی د این زمینه می‌پردازد ومبانی کلامی آنان را موردبررسی قرار می‌دهد. ملاصدرا درابتدا به تأثیرپذیری ازابن عربی، قائل به عدم خلود درعذاب بود و براین باور بود که عذاب الهی به دلیل حکمت الهی نمی‌تواند ابدی باشد. او معتقد است که هر موجودی غایت ذاتی دارد و عذاب نمی‌تواند مانع رسیدن به کمال باشد. بااین‌حال، ملاصدرا درمراحل بعدی نظر خودرا تغییر داده و به جاودانگی عذاب اعتقاد پیدا کرد،به این دلیل که اعمال انسان به‌صورت ملکه درمی‌آید و درنتیجه، جاودانگی درعذاب ممکن می‌شود. ازسوی دیگر، علامه طباطبایی براین باور است که جزئیات معاد را نمی‌توان بامقدمات عقلی اثبات کرد وتنها راه شناخت آن، تکیه بر وحی است. او خلود درعذاب را براساس آیات و روایات اسلامی تأیید می‌کند و به عدم تعارض میان آیات و روایات دراین زمینه اشاره می‌کند. علامه براین باور است که عذاب جهنم به دلیل تغییر فطرت انسان و تبدیل گناهان به ملکه نفسی، دائمی خواهد بود. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که هر دو اندیشمند بر مبانی کلامی خاصی تأکید دارند که شامل پذیرش وجود نفس و جوهر مجرد آن است. همچنین، درحالی‌که ملاصدرا در تحلیل‌های اولیه خود به تأویل آیات پرداخته، علامه طباطبایی بر وحی و عدم تعارض آیات تأکید دارد. این پژوهش به بررسی این مبانی و تحلیل‌های کلامی می‌پردازد و به تفاوت‌های دیدگاه‌های این دو اندیشمند در مسئله خلود در عذاب می‌پردازد.

در فلسفه مشاء ملکات نفسانی به عنوان حالتی تلقی می‌شوند که صدور رفتار از آنها با سهولت تحقق می‌یابد؛ از این طریق، مفهوم ملکه در اخلاق، کاربرد پیدا می‌کند و شالوده‌ی اخلاق فضیلت‌گرایانه نزد فیلسوفان مسلمان ریخته می‌شود. در گفتمان مشائی ملکه حالتی است حاصل از تکرار فعل که این بیان، مرز عادت و ملکه را نشان نمی‌دهد و ملکه را به عادت، فرو می‌کاهد. از یافته‌های پژوهش حاضر اینکه از ارسطو تا ملاصدرا تمایزی میان ملکه و عادت یافت نمی‌شود و ملاصدرا اولین فیلسوف مسلمانی است که با فروکاستن ملکه به عادت به مخالفت پرداخته‌است. یکی از مرزهای متمایز کننده عادت و ملکه حالت عارضی عادت بر نفس است درحالی‌که ملکات، اگر راسخ شوند، ذاتی نفس خواهند شد. هدف از پژوهش حاضر نشان دادن این تمایز با تکیه بر نوآوری ملاصدرا در تبیین نسبت عادت و ملکه است که با روش و رویکرد تحلیلی از حیث لوازم منطقی تحقق می‌یابد.

تلقی اشتباه انسان از «هستی‌شناسی»، «انسان‌شناسی» و «فرجام‌شناسی» از علل مهم اخلاق‌گریزی اوست. اگر انسان فهم وسیع‌تر و عمیق‌تری از این مفاهیم داشته باشد، نگرش وی در تعیین فضیلت و رذیلت تحول می‌یابد. بنابراین، انسان نیازمند دانشی است که فهمی عمیق و چندجانبه از واقعیات مذکور ارائه دهد. این پژوهش با این هدف به تبیین معارف فلسفی ملاصدرا پرداخته است که می‌توانند مبانی ذهنی انسان را در اخلاق اصلاح کنند و تأثیری انگیزشی بر اقبال به زیست اخلاقی داشته باشند. روش پژوهش از لحاظ نوع بنیادی و به لحاظ هدف کاربردی است و با روش تحلیل مضمون انجام شده است. در این روش، داده‌های تحقیق پس از نمونه‌گیری هدفمند، در سه مرحله کدگذاری و تحلیل، و سپس شبکه مضامین تبیین شده است. کتب ملاصدرا جامعه تحقیق این پژوهش‌اند. یافته‌های پژوهش در سه کلان‌مقوله «هستی‌شناسی»، «انسان‌شناسی» و «فرجام‌شناسی» دسته‌بندی، و شبکه مضامین تأثیرِ هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و فرجام‌شناسی بر اقبال به زیست اخلاقی تبیین شد. نتایج به‌دست‌آمده حاکی از آن است که اگرچه معرفت و رفتار رابطه عموم و خصوص من‌وجه دارند، معرفت‌افزایی صدرا در حوزه اصول بنیادین هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و فرجام‌شناسی توسط حرکت جوهری، نقشی انگیزشی در دلالت افراد به زیست اخلاقی دارد.

مسئله هویت شخصی، مسئله ای پردامنه است. این پژوهش با روش تحلیلی ـ توصیفی به بررسی ملاک این‌همانی عددی نفس از دیدگاه دکارت و صدرالمتالهین می پردازد. دکارت حقیقت انسان را به نفس و نفس را همان اندیشه می داند. گرچه ایشان نفس را فناناپذیر می داند و دیدگاه وی قابلیت استمرار نفس در دو زمان مختلف و پاسخ به سوال این‌همانی عددی را دارد، اما با توجه به آثار ایشان به نظر می رسد که وی نتوانسته است تبیینی از استمرار نفس (اندیشه) و چگونگی امتدادش در دو زمان مختلف ارائه دهد. اما صدرالمتالهین که به حرکت جوهری معتقد است، دو راه حل ارائه داده که با آن بتوان ثبات و این‌همانی عددی نفس را حفظ کرد. یک راه حل، اتصال وجودی است که دچار ضعف است و راه حل دیگر، مبتنی بر حرکت جوهری غیر امتدادی است که با بیان این نکته که نفس در زمان دوم همان نفس در زمان اول است نه امتدادی از آن، می تواند ثبات و این‌همانی عددی نفس را در دو زمان مختلف، به خوبی تبیین کند.