جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به دلیل نقش محوری ابن‌سینا در شکل گیری و تکامل فلسفه‌ی اسلامی و نیز استفاده‌ی هوشمندانه‌ی وی از اندیشه های پیشین، آشنایی با حکمت سینوی به عنوان نقطه‌ی حساس و محوری در شناخت فلسفه‌ی اسلامی دانسته می‌شود. از سوی دیگر ابن‌رشد به عنوان تأثیرگذارترین فیلسوف مسلمان در خارج از جهان اسلام از جایگاهی ویژه برخوردار است. از این رو در این نوشتار با بیان اندیشه های ابن‌سینا درچند مسأله‌ی کلیدی و در کنار آن آراء و انتقادات ابن‌رشد در همان مسائل، آشنایی دقیق تری نسبت به این دو فیلسوف مشاء به‌دست می‌آوریم.اولین مسأله‌ای که به آن پرداخته می‌شود، رابطه‌ی وجود و ماهیت است. ابن سینا اصل و جوهره‌ی اشیاء را وجود می‌داند و معتقد است هیچ ماهیتی بذاته موجود نیست و همه‌ی ماهیات موجود با عارض و اضافه شدن وجودی بر آنها تحقق خارجی یافته‌اند. در مقابل ابن رشد اصل تشکیل دهنده‌ی اشیاء را جوهر می‌داند و وجود را تنها مفهومی می‌داند که از اشیاء موجود قابل انتزاع است. اشکال عمده‌ی وی در این مسأله بر ابن‌سینا آن است که عرضی دانستن وجود برای ماهیت تالی فاسدهای متعددی دارد. چنان که به تفصیل بررسی خواهیم کرد منشأ اصلی این اشکالات ، یکی تفاوت اندیشه‌ی این دو فیلسوف در اصل و جوهره‌ی وجودی اشیاء است و دیگری تفاوت معنایی است که از عرضیت در ذهن آنها وجود دارد.مسأله‌ی دوم جمع امکان ذاتی و وجوب غیری در شیء واحد است. ابن‌سینا این امر را در همه‌ی موجودات غیر از واجب الوجود ضروری می‌داند، زیرا همه‌ی موجودات غیر از واجب تعالی، ماهیت ‌دارند و امکان برای ماهیت ذاتی است و حتی پس از اعطای وجود و وجوب به آن نیز به قوت خود باقی خواهد ماند، زیرا ذاتی شیء هرگز از آن جدا نمی‌شود. در مقابل ابن‌رشد بر این باور است که شیء تا واجب نشود موجود نمی‌شود، پس اگر چیزی موجود شد دیگر امکان در مورد آن معنا ندارد، زیرا اولاً: اجتماع وجوب و امکان در شیء واحد اجتماع نقیضین و محال است و ثانیاً: سخن گفتن از امکان در شیئی که واجب الوجود آن را ایجاد کرده، نفی ضرورت علّی بین علت و معلول است. این اشکالات با تفکیک دو جهت وجود و ماهیت در شیء و لحاظ اعتبارات مختلف در آن قابل حل است.در مسأله‌ی سوم به مبانی نظریه‌ی صدور از دیدگاه ابن سینا می‌پردازیم تا تبیین وی از چگونگی صدور عقول، افلاک و طبیعت از واجب روشن شود. نگرشی که ابن‌سینا نسبت وحدت واجب، عنایت و فاعلیت الهی دارد و نیز قاعده‌ی الواحد و بداهتی که این قاعده در نظر وی دارد، هیچ یک برای ابن‌رشد قابل قبول نیست. دیدگاه ابن‌رشد در این مسأله عمدتاً ارسطویی است و فاعلیت الهی را همان ایجاد حرکت در افلاک و پیوند ماده و صورت می داند. به اعتقاد وی قاعده‌ی الواحد نه تنها بداهت بلکه اساساً صحت ندارد و نمی‌تواند مبنای صدور عالَم از واجب الوجود باشد.

بحث از مواد ثلاث («وجوب » (یا ضرورت)، «امکان » و «امتناع ») و گزاره های موجه در منطق و فلسفه اسلامی از جایگاه خاصی برخوردار بوده است و فیلسوفان و منطقدانان مسلمان به تفصیل از احکام و اقسام آن بحث کرده اند. با این حال، به دلیل عدم بهره گیری از یک نظام معناشناختی منقح با پاره ای ابهامات معنایی در برخی اقسام گزاره های موجه رو به روییم. در این مقاله پس از مروری کلی بر بحث موجهات در منطق و فلسفه اسلامی و اشاره به پاره ای اقسام گزاره های ضروری، ابهامات معنایی این گزاره ها تحلیل می شود. در مرحله بعد، کوشش شده تا در یک طرح اولیه و با بهره گیری از برخی نظام های نوین منطق موجهات پیشنهادهایی جهت تعیین قواعد معناشناسی این گزاره ها ارایه شود.

«الرسائل الشجرة الإلهية في علوم الحقائق الربانية» اثر شمس‌ الدين محمد بن محمود شهرزورى، كتابى است در موضوع اخلاق فلسفى كه به زبان عربى در قرن هفتم هجرى نوشته شده است. در مقدمه مصحح، توضيحات كامل و مفصلى پيرامون محتواى رساله‌ هاى كتاب ارائه گرديده است این کتاب تحت عنوان «في ماهية الشجرة و تفاصيل العلوم الآلية المنطقية» در يك مقدمه و دو قسم تنظيم شده است. مقدمه در سه فصل است: فصل اوّل، كه بسيار مختصر است، در واقع توضيحى است بر سبب نام گذارى كتاب به «الشجرة الإلهية». در اين اثر، علم حكمت الهى به درخت تشبيه شده است. درخت حكمت به مثل، داراى ريشه، تنه و شاخه است. به لحاظ تعليم و تعلّم، علوم زبان و ادب همچون ريشه آن شجره الهى و منطق تنه آن، و حكمت الهى به مانند شاخه، بر آن ريشه و تنه روييده است. اما به لحاظ حقيقت و واقعيت خارجى، موضوع به عكس است، يعنى واجب الوجود كه حكمت الهى، علم معرفت اوست، اصل و ريشه است و همه بر او قائمند. در اين تشبيه و تمثيل، شهرزورى جايگاه والايى براى علوم لغت و زبان قائل شده است و در عين حال از اين تشبيه، رابطه عميقى بين منطق و زبان‌ شناسى برقرار مى‌ گردد كه شايسته مطالعه و بررسى است. فصل دوم كه چيستى منطق، جهت نياز به آن، طرح كلى مباحث منطقى و پيوستگى اجزاى آن به يكديگر، در آن به روشنى تبيين شده است، به حقيقت، توضيحى است بر چرايى دو بخشى بودن منطق. در فصل سوم، ابتدا به تبيين موضوع منطق كه معقولات ثانيه يا تعبيرى كه شهرزورى با نقل نظر ديگران، ترجيح داده، يعنى «معلومات تصورى و تصديقى» و در نهايت «موصل تصورى» و «موصل تصديقى» يا «اقوال شارحه» و «حجت» پرداخته است. در اين فصل مجدداً مباحثى از تصور و تصديق و رابطه لفظ و معنى به اختصار بيان شده است.

«الرسائل الشجرة الإلهية في علوم الحقائق الربانية» اثر شمس‌ الدين محمد بن محمود شهرزورى، كتابى است در موضوع اخلاق فلسفى كه به زبان عربى در قرن هفتم هجرى نوشته شده است. در مقدمه مصحح، توضيحات كامل و مفصلى پيرامون محتواى رساله‌ هاى كتاب ارائه گرديده است. این کتاب تحت عنوان فی العلوم الطبیعیة تنظیم شده است.

«ترجمه و شرح الهيات نجات شيخ‌ الرئيس ابوعلى سينا»، اثر سيد يحيى يثربى به زبان فارسى است كه در آن به شرح بخش الهيات از كتاب نجات نوشته بوعلى سينا پرداخته است. روش شارح محترم چنين است كه در هر بحثى، نخست بخشى از متن عربى آورده و بعد به ترجمه آن پرداخته و در صورت لزوم، شرح هم نوشته و مطالب شرحش را در پاورقى آورده و به همين ترتيب ساير مباحث را ادامه داده است. از نظر كيفيت شرح حاضر نيز با نظر به اينكه دكتر يثربى از شاگردان علامه طباطبايى و از استادان فلسفه اسلامى در دوران معاصر است و آثار متعدد و قابل توجهى در اين زمينه تأليف كرده، اين شرح نيز خواندنى و قابل تأمل است. شارح محترم در شرح مطالب بوعلى سينا گاه به‌ مناسبت به مطالب فيلسوفان ديگر مانند حكيم سبزوارى نيز پرداخته و وارد نقد نظرات آنان هم شده است.

یکی از کاربردهای قاعده بسیطةالحقیقة علاوه بر اثبات وحدانیت حق تعالی اثبات «حیات» در تمام مراتب هستی و کاربست آن در حوزه زیست محیطی می باشد. همان طور که وجود، یک حقیقت واحد ساری است که به نحو تشکیک در همه موجودات جریان دارد، صفات ذاتی و حقیقی آن نظیر علم، اراده، قدرت و حیات نیز در همه موجودات سریان دارد. بنابراین همان گونه که همه موجودات از فیض وجود بهره مندند، از صفات او که عین ذات اوست، نیز بهره مند هستند. به عبارت دیگر، همه موجودات حتی جمادات نیز دارای حیات، علم، اراده و قدرت می باشند. بر این اساس، کل هستی از قوس صعود هستی تا اخس مراتب وجود، زنده و دارای حیات می باشند. در این پژوهش سعی داریم ضمن تشریح و تبیین قاعده بسیط الحقیقه و تبیین نظریات رایج زیست محیطی به نقد هر یک از این نظریات بر اساس قاعده مذکور بپردازیم. برآیند این نقد و بررسی، طرح نظریه بدیع ملاصدرا در حوزه اخلاق زیست محیطی خواهد بود.

با توجه به قلمرو وسیع دین مبین اسلام و شمول آن نسبت به مسایل فردی، اجتماعی، روحی، جسمی، مادی، معنوی و همه ابعاد و شئون انسانی و ارتباط تنگاتنگ علوم انسانی همچون روان‌شناسی، جامعه شناسی، حقوق، سیاست، تعلیم و تربیت با جنبه‌های معنوی و روحی و فردی و اجتماعی انسان، پیوند عمیق اسلام و علوم انسانی روشن می‌گردد. هم چنین نحوه دست یابی به معارف قرآن و سنت و عقل بدیهی و قریب به بدیهی نیز جز با تلاش علمی و با مهارت در متون و منابع دینی از طریق آشنایی عمیق با لغت، ادبیات، فصاحت و بلاغت، رجال، قواعد تفسیر و حدیث، قواعد اصول، مباحث عقلی و ملازمات عقلی و امثال آن نیست؛ این امور نیز همان اجتهاد مصطلح است؛ پس تنها راه دست یابی به علوم انسانی اسلامی، بهره گیری از اجتهاد است.

داستان رمزی حی بن یقظان («حی»، رمزی از عقل و «یقظان»، رمزی از خداوند) به گونه‌ای روایت شده است که می‌توان آن را به وجوه مختلف و حتی متفاوت تفسیر نمود. می‌توان برخی از این تفاسیر را چنین خلاصه کرد: الف) اثبات جاودانگی نفس ناطقه انسان؛ ب) نظریه‌پردازی دوگانه در باب ابتدای خلقت انسان؛ ج) بررسی رابطه میان فرد و اجتماع و ارائه این نظریه که منشأ جامعه فرد است؛ د) شرح غربت و تنهایی انسان. این دو تفسیر اخیر، بر اساس مقایسه رساله حیّ بن یقظان ابن‌‌طفیل با کتاب تدبیرالمتوحّد ابن‌باجّه صورت گرفته است. طی تفسیر اخیر، انسان موجودی گمشده در این جهان است که به دنبال پیدا کردن خویش است. اگر انسان بتواند خودش را پیدا کند می‌تواند به مراحل کامل انسانیت برسد. نکته مهم روایت حی ابن یقظان این است که انسان در جستجوی خویش، به اموری دست پیدا می‌کند که همگی وجوه اجتماعی دارند: تقلید اصوات و وضع لغت، اختراع لباس، تهیه مسکن، آماده ساختن وسایل و ابزار دفاعی مانند چوب دستی و نیزه، بهره‌گیری از حیوانات اهلی؛ کشف آتش و به کار بردن آن در پختن غذا و رفع نیازمندیهای دیگر، آگاهی انسان به اهمیت اعضا و جوارح خود و همچنین تشریح آنها و سرانجام کشف نقش اساسی قلب در ساختمان بدن که می‌تواند استعاره‌ای از وجود رهبر و ضرورت یا حاکم در جامعه باشد. در این مقاله، تلاش می‌شود تا به روش تحلیل فلسفی، و با تمرکز بر تفسیر داستان حی بن یقظان و مقایسه آن با سلامان و ابسال، به شرح غربت انسان پرداخته شود و وجوه اجتماعی آن نیز به بحث گذاشته شود.