جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر با بیان هدف و نحوه خلقت عالم و اینکه خداوند خالق عالم است نه فاعل عالم، توحید افعالی خداوند که به معنای نفی فاعلیت تام از ماسوی اله است را مورد بررسی قرار می دهد و بعد از تشریح این مساله که تنها موثر حقیقی در عالم خداوند است، به تبیین معنای قضا و قدر و نقش انسان در رخدادها و رویدادهای حادث در زندگی او می پردازد. در پایان نیز این نتیجه را به دست می دهد که حوادث عالم وجوب و حتمیت خود را از جانب خداوند و بر طبق قانون علیت دریافت نموده، هرگونه صدفه و اتفاقی منتفی است و از جمله عللی که در افعال انسان موثر است و در واقع مکمل تامیت انسان در افعالش می باشد، اختیاری است که طبق قضا و قدر الهی برای انسان حتمیت و وجوب یافته و انسان را قادر ساخته تا در طول تاثیر خداوند موثر در افعالش گردد؛ لذا نه جبری در کار است و نه اختیار مطلق.

آیین گنوسی در حقیقت مذهبی است عرفانی که نحله های گوناگونی از جمله مانویت، صابئین ماندایی، طریقه شمعون، والنتین، بازیلیدیس، مرقیون و ... را شامل می شود. گنوسیان دارای دیدگاه های ثنوی بودند و جهان مادی را آفریده خدای شر می دانستند. پایه و اصل اساسی عقاید گنوسی این نکته است که روح انسان در این دنیا اسیر است و راه نجات و رهایی او دست یابی به گنوس یا همان معرفت نجات بخش است، که فرستادگان الهی و منجیان آسمانی برای انسان به ارمغان می آورند، و راه کسب این گونه معرفت قلب است نه عقل. این عقیده در عرفان اسلامی نیز یکی از مهم ترین و اساسی ترین نکات به شمار می رود، و مشابهت فراوانی در دیدگاه معرفت شناسانه گنوسی و اسلامی وجود دارد. این اهمیت و مشابهت از بررسی دو واژه «گنوس» و «عرفان» که هر دو به معنی معرفت است آشکارتر می گردد.

جابری در ریشه‌یابی علل عقب‌ماندگی دنیای عرب، گفتمان‌های دینی و اجزای معرفتی آن‌ها را مورد بررسی و نقد قرار می‌دهد و نقطه آغاز تعالی و انحطاط تمدن عربی - اسلامی را در عصر تدوین جست‌وجو می‌کند. عصری که اندیشه‌های اسلامی با محوریت متن قرآنی در قالب دستگاه‌های گوناگون معرفت اسلامی (معقولات دینی) در کنار نظام‌های معرفتی غیر اسلامی (نامعقول دینی) شکل گرفتند. در نظر جابری نظام‌های معرفتی درون‌زا که بر بال معقولات دینی نشسته‌اند، محصول مجاهدت علمی جماعت اهل سنت است و دیگر نظام‌های غیر معقول را تشیع با گرایش‌های گوناگون آن نمایندگی می‌کردند. از منظر جغرافیایی نیز با جداپنداری مغرب عربی از مشرق عربی، بنیادهای خرد ناب اسلامی و فلسفی را در غرب دنیای عربی-اسلامی، و فلسفه‌های التقاطی و نظام‌های نامعقول دینی را در ایران (مشرق عربی) می‌داند. راه برون‌رفت از انحطاط در نظر او جدایی از معرفت‌ها و ایدئولوژی مشرق عربی و پیوستن به خرد ناب موجود در مغرب عربی قرون ششم تا هشتم تحت زعامت ابن رشد است. نقد اندیشه‌های فوق به همراه مواجهه او با گفتمان‌های موجود در جهان اسلام و همسان‌پنداری امور ناهمسان و تأکید بر روش این‌همانی در نشان‌دادن اتحاد میان تشیع با گرایش‌های غیر دینی و التقاطی در جهان اسلام و بیرون‌ نهادن تفکرات شیعی و ایرانی از گردونه گفتمان‌های اسلامی و چشم‌پوشی از واقعیت‌های علمی و معرفتی در جهان اسلام شاکله این نوشتار است.

از آنجا که جریان اسلام شناسی و یا به عبارت صحیح تر اسلام پژوهی در غرب، شیعه و منابع شیعی را کمتر مورد توجه قرار داده است؛ در این گفتار مختصر تلاش می کنیم تا ضمن ارایه برخی گواهی ها و نمونه ها از این کم توجهی حتی المقدور به بررسی علل آن پرداخته، آنگاه مراحل گوناگون شیعه پژوهی در غرب از آغاز تاکنون و عوامل مؤثر بر این مراحل را بازگوییم. بدیهی است که بررسی آراء شیعه پژوهان غربی ضرورتاً به منزله رد یا تأیید اولیه و شتابزده آنها نیست، بلکه مراد این است که با دانستن نگاه غربیها نسبت به اسلام و شیعه، بتوانیم به نوعی غرب شناسی انتقادی دست یابیم والّا نه ردّ و تکذیب شیعه توسط غربیها باید ما را از درون تهی کند و نه تأیید بی جهت ایشان از اسلام به یک معنا امر مهمی است.

کتاب «شیعه (مذاکرات و مکاتبات پرفسور هانری کربن با علامه سید محمدحسین طباطبایی)» تالیف محمد حسین علامه طباطبایی، نمودار یکی از مهم ترین رویدادهای فرهنگی جهان اسلام در قرن حاضر، یعنی گفتگوی دو فیلسوف، یکی از جهان غرب و دیگری از جهان اسلام است. طرف غربی این گفتگو، فیلسوف و اسلام شناس غربی، مرحوم پرفسور هانری کُربَن است. وی پس از آن که شاگرد فیلسوفان و استادان بزرگ و ناموری چون ادموند هوسرل، ارنست کاسیرر، امیل بریه، اتین ژیلسون، هلموت ریتر و لویی ماسینیون و دیگران و نخستین مترجم آثار مارتین هایدگر به زبان فرانسه بود (ژان پل سارتر، آشنایی خود را با هایدگر، مدیون این ترجمه ها میدانست) به اسلام شناسی روی آورد و گمشده خویش را در حکمت معنوی اسلام، خاصه در آثار شیخ اشراق سهروردی یافت و مدت پنج سال مقارن با جنگ جهانی دوم را در کتابخانه های شهر استانبول سپری کرد و در آنجا گنجینه های ارجمندی را فراچنگ آورد و چون عاشقی دل سوخته، شب و روز به مطالعه آنها پرداخت. او معتقد بود که حکمت معنوی اسلام، با تشیع ارتباط و پیوند نزدیک دارد و امامان شیعه، ادامه دهنده اسلام حقیقی اند و با اعتقاد به امام دوازدهم، شخصیت امام در فرهنگ تشیع و زندگی روزمره شیعیان، بروز و ظهور دارد و اصل ولایت و امامت، چونان رشته ای نامرئی، به تاریخ تشیع وحدت می بخشد. وی توجه یافته بود که حکمت در سرزمین ایران، امری تاریخی و متعلق به گذشته نیست، بلکه از دیرباز، حیاتی مستمر داشته، در زندگی حکمای معاصر ایران، چون مرحوم استاد علّامه طباطبایی و دیگر بزرگان تبلور و تجسم دارد. خلاصه آن که مرحوم کربن، گمشده دیرین خود را در حکمت معنوی ایران باز یافته بود. شاید گزاف نباشد اگر بگوییم که به نظر کربن، در جهان معاصر و عصر سیطره مدرنیسم اگر بتوان حکمت الهی را در جایی از کره زمین جستجو کرد، آنجا فقط ایران، مهد تشیع است، و علاقه مفرط او به ایران و جهان تشیع نیز از همین امر ناشی می شد. طرف دیگر این گفتگو، فیلسوف عظیم الشأن و مفسر کبیر قرآن، مرحوم علامه سید محمّد حسین طباطبایی است که به مقتضای حکمت الهی و مؤدای کریمه قرآنی، استماع اقوال و اتباع قول احسن را بر خود فریضه می دانست و گفتگو با پروفسور کربن را چونان روزنه ای نورانی به جهان غرب و خاصه جهان معاصر می یافت. این گفتگو که در محضر بعضی از فضلا، دانشمندان و اساتید حوزه و دانشگاه برگزار می شده، نمونه بارزی از هم زبانی، بلکه همدلی و تفاهم حقیقی بین فرهنگ ها است. تشکیل جلسات بحث در محضر علامه طباطبایی باعث شد که معضلات و مشکلات پروفسور کربن درباره اسلام و تشیع، مرتفع و وی به حقیقت دین اسلام و مذهب تشیع آشنا گردد، و از طرف دیگر، باعث نگارش این کتاب وزین و گران سنگ از جانب علامه طباطبایی گردید و سبب شد که دیگران نیز از این بحر زخّار بهره مند شوند. کتاب حاضر که مشتمل بر مجموعه مذاکرات و مکاتبات پروفسور هانری کُربَن با علامه سید محمّد حسین طباطبایی در سال 1338 می باشد، برای نخسین بار در سال 1339 تحت عنوان مکتب تشیع به صورت مستقل چاپ و منتشر گردید و برای بار دوم در سال 1355 با عنوان شیعه پس از تجدید نظر کلی، با مزایا و ویژگی هایی که چاپ اوّل فاقد آنها بود، از جمله افزودن پاره ای توضیحات و مدارک، توسط مرکز بررسی های اسلام انتشار یافت. دنباله مذاکرات این دو متفکر سترگ که در سال 1340 انجام یافته، نخستین بار در سال 1370 تحت عنوان رسالت تشیع در دنیای امروز با توضیحات تکمیلی، از طرف دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شده است.

کریستیان بونو در سال 1957 میلادی در شهر فرایبورگ آلمان در خانواده ای مسیحی و کاتولیک، دیده به جهان گشود. وی به خاطر شغل پدر تا سن 10 سالگی در آلمان و الجزایر می زیست و پس از آن راهی استراسبورگ فرانسه شد. به گفته خودش میل به آشنایی با ادیان شرقی در وجود او بود و از این رو به مطالعه آثار موجود در این زمینه و به سفرهای متعدد به اسپانیا، مراکش، ایتالیا، بلژیک، هلند، آلمان و ... پرداخت. وی با آثار رنه گنون فیلسوف مسلمان فرانسوی آشنایی پیدا کرد و تحت تأثیر آثار او در سال 1979 به دین اسلام مشرف شد. پس از آن در رشته زبان و ادبیات عرب و اسلام شناسی به تحصیل پرداخت و آنجا بود که در دانشگاه با آثار هانری کربن که عرفان شیعی را به غرب شناسانده بود آشنا شد. او تحت راهنمایی های احمد حمپاته –عارف آفریقایی و از رؤسای سلسله تیجانیه –بود که به مذهب شیعه مشرف شد و نام خود را به یحیی علوی مبدل ساخت. بونو در سال 1987 مدرک پروفسور اگرژه را اخذ نمود و در سال 1995 از رساله دکتری خود تحت عنوان الهیات در آثار فلسفی و عرفانی امام خمینی در دانشگاه سوربون دفاع کرد که در سال 1999 به عنوان پژوهش سال برگزیده شد. وی برای تدوین رساله خود از سال 1991 به ایران آمد و مدت هفت سال از محضر مرحوم آیت الله سید جلال الدین آشتیانی در مشهد مقدس، در زمینه فلسفه و عرفان اسلامی کسب فیض نمود. اشتیاق قلبی بونو به ثامن الائمة، حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) در حدی بود که 15 سال در مشهد سکنی گزید و در سال 2001 به عنوان خادم قرآن شناخته شد. او اکنون برای گذراندن دوره فوق دکترا به طور موقت ساکن فرانسه است و در زمینه «حکمت متعالیه ملاصدرا، پاسخی به انتظارات صدر الدین قونوی» مشغول به تحقیق است. برخي آثار و تأليفات: 1. تصوف و عرفان اسلامیبه زبان فرانسه، پاریس 1991./ 2. امام خمینی عارف ناشناخته قرن بیستمبه زبان فرانسه، پاریس-بیروت 1997./ 3. وصیتنامه الهی-سیاسی امام خمینی(با مقدمه و حواشی) به زبان فرانسه، پاریس /بیروت 2001./ 4. آیین انقلاب اسلامی(منتخبی از آثار و بیانات امام خمینی در حدود 700 صفحه) به زبان فرانسه، 2003./ 5. آیین و اندیشه در دام خودکامگی(اثری از سید محمد خاتمی) به زبان فرانسه، پاریس 2005./ 6. مبارزه با نفس یا جهاد اکبر، اثر امام خمینی به زبان فرانسه، تهران 2006./

منظومه حکمت صدرایی متشکل از تأمل ژرف در اسرار هستی و ریاضت فکری و جهاد شرعی است که در آن کوشش حکیم پژوهشگر و پاک نهاد، پیوسته به مقام «ولایت»، از افاضه ها و تأییدهای الهی و کشف و شهود برای تکمیل سلوک فکری بهره مند می شود. صدرالمتألهین به وجود «حکمت موهبتی» قایل است و در بخش هایی از کتاب های حکمی خود بر آن صحه گذاشته است و در دستیابی به رموز حکمی، در مواردی خود را تک و تنها می داند. این «موهبت» در اثر خلوص در بندگی، تهذیب نفس، پاکی درون و عرض حاجت به مقام الوهی برای رمزگشایی از اسرار عالم ممکن است و نیاز به اهلیت و مسانخت دارد. به طور طبیعی گروهی از مدعیّان حکمت که از آنان به اغیار فاقد صلاحیّت نامبرده می شود، بهره ای از آن نخواهند داشت.

در این مقاله به معرفی اجمالی کتاب عظیم هانری کربن با عنوان En Islam iranien پرداخته ایم. موضوع نوع رابطه میان اسلام و ایران را در نظرگاه وی طرح کرده ایم و برپایه تحلیل های انجام شده به این نتیجه رسیده ایم که برای آنکه عنوان این اثر در برگردان فارسی گویا باشد، به جای ترجمه لغوی آن به اندر اسلام ایرانی می باید آن را به اسلام در سرزمین ایران ترجمه کرد.

الاهیات سلبی، در بعد معرفتی بر شناخت ناپذیری؛ و در بعد زبانی، بر بیان ناپذیری خدای متعال تاکید دارد. در بعد معرفتی، به دلایلی چون عدم توانایی احاطه بر خدای متعال، تعالی و فوق عقل بودن او، نقص معرفت معلول نسبت به علت و محدودیت قوای ادراکی انسان؛ و در بعد زبانی، به مفهوم ناپذیر بودن و صورت نداشتن امر متعالی و ... استناد می شود. منتقدان اشکالاتی چون تعطیل، ناکافی بودن معرفت سلبی، تعارض در گفتار و ... را بر این دیدگاه وارد کرده اند. در واقع، بیشتر طرفداران الاهیات سلبی، در عین تاکید بر نقص معرفت بشری، قائل به تعطیل نیستند و معرفت به خدای متعال را دارای مراتب می دانند. در الاهیات سلبی، سخن گفتن از او، به دلایلی چون سخن گفتن به واسطه اضطرار درونی، یا به قصد تعلیم دیگران است؛ و یا سخن ها و عبارات ایجابی ناظر است به تجلیات خدای متعال و آنچه پس از او هستند؛ هر کس به اندازه فهم خود و به همان میزان که آثار و ظهورات خدای متعال را یافته است، از او سخن می گوید.

کتاب «رسالت تشیع در دنیای امروز» تالیف محمدحسین طباطبایی، شامل گفت‌ و گوى علامه طباطبائى با پروفسور «هانرى کربن» در سال 1340 ش، است که به کوشش استاد سید هادى خسروشاهى در سال 1370 ش، براى چاپ آماده و منتشر شد. کتاب، در راستاى اصل وحدت اسلامى و براى معرفى جامعه تشیع به جهان تسنن و تمامى انسان‌ هاى خواهان حقیقت مى‌ باشد. مباحث کتاب شامل: راه های ارشاد انسان، آثار و نتایج حلول کلیسا، معاد شناسی از نظر شیعه، پیدایش سیر معنوی و عرفان و سایر مباحث معرفتی می باشد. هم چنین در انتهای کتاب توضیحاتی از جانب تنظیم کنندگان کتاب نیز داده شده است که شامل مطالب اعتقادی، تاریخی و... می باشد.