جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫چکیده و 20 صفحه از متن الکترونیکی در پیوست ها و منابع دیجیتالی قابل رؤیت می باشد

کتاب "معاد در فلسفه و کلام اسلامی" اثر دکتر مهدی نجفی افرا است. در این کتاب سعی شده که به نکات کلامی و فلسفی بیشتر توجه شود و مسائل جانبی دیگر که در جای خود حائز اهمیت اند، مورد غفلت واقع شده اند تا خواننده دچار تشتت فکری نشده از موضوع اصلی خارج نگردد. این کتاب شامل 5 فصل به شرح زیر است: 1- فصل اول: مبانی فلسفی و کلامی: 1- حقیقت انسان 2- امنیت و ماهیت نفس 3- تناسخ و اقسام آن 4- اعلام و اعاده معدوم 5- لذت و الم 6- ثواب و عتاب 7- عالم مثال 2- فصل دوم: معاد روحانی: 1- مراتب نفس در زندگی اخروی 2- جهان اصغر و اکبر 3- الحاق به مثل نوریه و ادراک معانی کلی 4- رابطه نفس با بدن دنیوی و عوالم اخروی 5- معرفت و بهشت 3- فصل سوم: معاد جسمانی: 1- دیدگاه ها در مورد معاد 2- کیفیت معاد جسمانی 3- دیدگاه حکمای مشاء 4- اعتراضات ملاصدرا 5- معاد جسمانی و تناسخ 6- نظر متکلمان در معاد جسمانی 7- نظر حکمای اشراق در معاد جسمانی 8- اصول فلسفی صدرا 4- فصل چهارم: عینیت بدن اخروی و دنیوی: 1- دلایل عینیت 2- نفس و وحدت شخصی 3- تمسک به دلیل نقلی 4- تفاوت های بدن دنیوی و اخروی 5- فصل پنجم: شبهات و پاسخ: 1- تشبه آکل و ماکول 2- شبه مفسده تناسخ 3- مکانی بودن بهشت و جهنم 4- اعاده و حکمت 5- امتناع اعاده معدوم 6- شبهه تطابق

‫اين نوشتار، ديدگاه‌هاي ابن سينا و ملاصدرا و ادله فلسفي آنان درباره اثبات معاد را شرح داده و دو مکتب فلسفي مشا و حکمت متعاليه را در اين موضوع با يکديگر مقايسه مي‌کند. نويسنده، مباني عقلي و اعتقادي اين دو فيلسوف بزرگ مسلمان را در مقوله معاد مطرح کرده و با اشاره به برخي شبهه‌ها در زمينه عدم امکان وقوع معاد، پاسخ آن‌ها به ايرادهاي وارده شده را منعکس مي‌سازد. وي در يک مقدمه و چهار فصل به تبيين ابعاد مختلف معاد پرداخته است. او در مقدمه به معرفي شخصيت و افکار و آثار فلسفي ابن سينا و ملاصدرا پرداخته و روش علمي و فلسفي آنان را مقايسه مي‌کند. او در فصل اول از نوشتار خود، ابتدا تعريفي لغوي و اصطلاحي از معاد و مفهوم فلسفي معاد ارائه داده و ديدگاه حکما و فلاسفه را در معناي معاد و ادله آن همچون: دليل عدل الهي، دليل حق مطلق بودن معاد، دليل رحمت الهي، دليل عقلي بر امکان وقوع معاد، دليل جاوادانگي روح و نفس انسان و دليل فطرت را منعکس کرده است. در فصل دوم به اثبات وجود نفس و ادله تجرد آن پرداخته و دليل‌هاي حکيمان درباره، نفس، مانند دليل وحدت، دليل ادراک، دليل تذکر و استمرار و دليل حدس و... ادله نقلي مبني بر وجود آن از آيات قرآن کريم و روايات معصومين(، همچنين ادله و اصول کلي ابن سينا و ملاصدرا بر وجود نفس و اثبات معاد روحاني و جسماني را به صورت مشروح بازگفته و توضيحاتي در زمينه سخنان آنان ارائه مي‌دهد. نگارنده در فصل سوم مهم‌ترين شبهه‌ها در زمينه معاد جسماني مانند شبهه آکل و مأکول، شبهه تناسخ و عدم تناسب جسم با معاد را مطرح کرده و پاسخ اين دو فيلسوف به آن‌ها را ذکر مي‌کند. نويسنده در فصل چهارم از منظري قرآني و روايي به تبيين مسأله معاد و اثبات آن پرداخته و امکان وقوع معاد، آثار ايمان به معاد و انکار آن و ربط بين حرکت تکاملي بشر با امکان معاد را از اين ديدگاه را شرح داده است.

‫پژوهش حاضر به تشريح امکان وقوع معاد جسماني طبق قوانين فلسفي و استدلال قرآني و روايي بر اين مطلب مي‌پردازد و ديدگاه‌هاي چهار دانشمند بنام مسلمان يعني ابوحامد غزالي طوسي، خواجه نصيرالدين طوسي، ابوعلي سينا و صدرالدين شيرازي در اين موضوع را شرح مي‌دهد. اين نوشتار در شش فصل سامان يافته است. نويسنده در فصل اول به تبيين کليات معاد، مانند معناي لغوي و اصطلاحي آن، ديدگاه اديان و اقوام بشري در مورد معاد، حقيقت نفس انساني از ديدگاه مفسران، محدثان، فلاسفه و متکلمان، نظريات قائلان به تجرّد نفس و ادله آنان، اختلاف ويژگي‌هاي دنيا و آخرت، عدم فساد و فناي نفس انساني، مفهوم حرکت جوهري و فرق بين روش متکلمان و فلاسفه در بحث از معاد، نفس و ساير مباحث ديني مي‌پردازد و آن‌ها را به عنوان اصول موضوعه تحقيق خويش ارائه مي‌دهد. فصل دوم از منظري قرآني به اثبات معاد جسماني نگريسته و ضرورت و امکان معاد جسماني، امکان ذاتي و امکان وقوعي آن را با استناد به آياتي چند، شرح داده است. در فصل سوم معاد جسماني از ديدگاه ابوحامد غزالي طوسي مطرح شده و روش تحقيق وي در اثبات اين موضوع و ابطال تناسخ به عنوان مهم‌ترين شبهه در زمينه اثبات معاد جسماني و امکان آن قلمداد مي‌شود. در فصل چهارم نحوه استدلال خواجه نصيرالدين طوسي در اثبات امکان معاد جسماني و ادله کلامي و فلسفي ايشان مطرح گرديده و شبهه‌هاي مربوط به آن، مانند شبهه اعاده معدوم پاسخ داده شده است. در فصل پنجم و ادله ابن سينا در اثبات تجرد نفس ناطقه و موضعگيري و ديدگاه وي در امکان معاد جسماني ذکر مي‌شود. فصل ششم به آراي ملاصدرا در اثبات معاد جسماني و امکان وقوع آن اختصاص دارد و در آن، با توجه به مشخصه‌هاي حکمت متعاليه خصوصاً مسأله حرکت جوهري، ابعاد مختلف اين موضوع و شبهه‌هاي مربوط به آن پاسخ داده شده است.

‫پژوهش حاضر، برگردان عربي کتاب آغاز و انجام خواجه نصيرالدين طوسي همراه با تعليقات آيت‌الله حسن حسن‌زاده آملي است، که مباحثي را در خداشناسي و آخرت شناسي مطرح مي‌کند. در ابتدا متن کتاب مبدأ و معاد يا همان آغاز و انجام و سپس تعليقات علامه حسن‌زاده بر آن درج شده است. کتاب مذکور در بيست فصل، شرح مباحث خداشناسي و آخرت شناسي را با رويکردي فلسفي و کلامي ارائه مي‌دهد. در مقدمه برخي حالات، زندگاني، شخصيت و آثار علمي خواجه نصيرالدين طوسي، همراه با ابواب مختلف کتابش بيان شده است. ابتدا اوصاف راه آخرت و طريقه سلوک در اين وادي و سبب اعراض مردم از آن و آفات چنين اعراضي بررسي مي‌شود. در ادامه مباحثي فلسفي و کلامي در فطري بودن مبدأ و معاد، مراتب مردم در دنيا و آخرت، زمان و مکان آخرت، کيفيت محشور شدن انسان‌ها و ساير خلايق، اقسام مردم و احوال آن‌ها در اين دنيا، اوصاف بهشت و جهنم، ويژگي‌هاي صراط، صحيفه‌ها يا نامه‌هاي اعمال مردم، ويژگي کرام الکاتبين، نزول ملايک و شياطين بر محسنين، شياطين و کيفيت آن، کيفيت حساب و کتاب روز قيامت و طبقات و مراتب آن، وزن اعمال و معناي ميزان، کيفيت طي کردن آسمان‌ها، نفخ صور و تبديل شدن زمين و آسمان‌ها به چيزهاي ديگر، حوادث مربوط به روز قيامت، ابواب بهشت و جهنم، عذاب‌هاي جهنم و نعمت‌هاي بهشت، کيفيت ثواب و عقاب انسان در قيامت، اوصاف حورالعين و مفهوم فطرت و نشأة الاولي را مي‌خوانيم. نگارنده پس از بيان هرموضوع، ضمن تحليل فلسفي و عقلاني مطلب، آيات و روايات متناسب با آن‌ها را آورده، به تحليل موضوع مورد نظر مي‌پردازد. سپس مباحث مربوط پس از تعليقات و شروح آن‌ها توسط شارح ارائه مي‌گردد.

‫ازجمله موضوعاتي که انديشه فيلسوفان، به ويژه فلاسفه اسلامي را به خود مشغول ساخته است، کيفيت زندگي پس از مرگ و معاد است. نگارنده اين موضوع را از ديدگاه دو تن از صاحبان مشرب فلسفي، يعني صدر المتألهين شيرازي (طراح حکمت متعاليه) و شيخ اشراق (صاحب حکمت اشراق) بررسي کرده و وجوه اشتراک و افتراق نظرات اين دو را در هشت بخش بيان نموده است. وي در آغاز اين تحقيق، مباحث کلي معاد، اعم از مفهوم‌شناسي معاد از نظر لغت و اصطلاح، امکان وقوعي معاد و ضرورت معاد را مطرح نموده است. همچنين به اقسام معاد شامل معاد جسماني، معاد روحاني، معاد جسماني و روحاني با بدن مثالي، و معاد جسماني و روحاني با بدني که مخلوق خيال است، پرداخته است.. پس از آن، به مفهوم حقيقت نفس و تجرد آن، دلايل تجرد نفس، ادراکات نفس، مسئله تناسخ، ديدگاه شيخ اشراق و ملاصدرا، و ادله آنان در باره عالم مثال، برزخ، قيامت و ردّ تناسخ پرداخته است. شيخ اشراق و ملاصدرا، در اصل تجرد نفس و بقاي نفس اتفاق نظر دارند. البته چون شيخ اشراق ادراکات نفس (به جز در معقولات کلي) را مادي مي‌دانست، براي تبيين معاد جسماني، ناچار شد رأي تعلق نفوس غير کامل به افلاک را بپذيرد و به هر حال او نتوانست تبيين روشني از حشر و زندگي اخروي ارائه دهد؛ اما ملاصدرا با مجرد دانستن قوه خيال، مشکل بدن اخروي را حل کرد. معاد جسماني سهروردي، معاد جسماني عنصري با بدن مثالي است، و معاد جسماني صدرا، معاد جسماني عنصري با بدن مخلوق خيال است که ترقي يافته بدن دنيايي است. از موارد ديگر اتفاق نظر اين دو حکيم، تبيين عالم برزخ و مثال است؛ با اين تفاوت که صدرا جسم مثالي را در همين بدن نيز همراه انسان مي‌داند؛ اما شيخ اشراق، اگر بپذيريم که نفوس را متعلق به افلاک مي‌دانسته، بدن مثالي او اجرام سماوي خواهد بود، و اگر اجرام سماوي را مظهر مي‌دانسته، پس او هم، به همان بدن مثالي قائل است که صدرا از آن سخن گفته است.