جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «توضیح و تکمیل و تحقیق شرح باب حادی عشر» تالیف سید حسن مصطفوی، ترجمه ای است از یکی از مهم ترین کتب کلامی شیعه که توسط علامه حلی، متکلم و فقیه معروف قرن 8-7 قمری به نگارش در آمده است. در این کتاب که سعی شده است تا موضوعات کلامی با زبانی موجز ارائه شود در برگیرنده مباحثی پیرامون اصول دین و اعتقادات شیعی می باشد که در ابواب مختلف آن به اثبات وجود خدا، توضیح صفات الهی، عدل الهی، نبوت عامه و خاصه، امامت ائمه اثنی عشری و موضوع معاد پرداخته شده است. باب حادی عَشْر، کتاب کلامی معروف شیعی، باب یازدهم از منهاج الصّالح فی مختصر المصباح که علامه حلی (متوفی ۷۲۶) نوشته است. علامه حلّی در باب یازدهم، از اصول دین آنچه را به اجماع علما بر هر مسلمانی واجب است چنین بر می شمارد: شناخت خدا و صفات ثبوتیه و سلبیه او و آنچه بر او صحیح و از او ممتنع است، و شناخت نبوت و امامت و معاد. وی این باب را در هفت فصل قرار داده است: فصل اول در اثبات واجب الوجود. فصل دوم در صفات ثبوتیه او که عبارت است از قدرت و اختیار، علم، حیات، اراده و کراهت، ادراک، قدیم و ازلی و باقی و ابدی بودن او، تکلم، صدق. فصل سوم در صفات سلبیه او که عبارت است از مرکب نبودن، جسم و عرض و جوهر نبودن، لذت و الم نداشتن، متحد به چیزی نشدن، محل حوادث نبودن، رؤیت بصری نداشتن، شریک نداشتن، از معانی و احوال به دور بودن. فصل چهارم در عدل که اختیار بشر و استحاله قبح بر خداوند و لطف او را به اثبات می رساند. فصل پنجم در نبوت که پس از تعریف واژه «نبی» به اثبات نبوّت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و وجوب عصمت او و این که او فاضل ترین مردمان بوده و از دنائت پدران و ناپاکی مادران و رذائل خُلقی و عیوب خَلقی بر کنار است می پردازد. فصل ششم در امامت، که آن را عقلاً واجب می داند و بیان می کند که امام باید معصوم و منصوصٌ علیه و فاضل ترین مردمان باشد. فصل هفتم در معاد که آن را از طریق عقلی ثابت می کند و سپس آیاتی را که بر آن دلالت دارد شرح می دهد؛ در این فصل مسئله ثواب و عقاب و توبه و امر به معروف و نهی ازمنکر بیان شده است.

عدل دومین اصل از اصول عقائد معتزله به شمار می رود که حتی برخی از بزرگان معتزله مثل ابی الهذیل علاف عدل را مقدم بر توحید می دانند. بر همین اساس بسیاری از آیات محکمات قرآن را با عدل تفسیر و آیات متشابه را به محکمات تاویل می کنند و به همین منظور در کتاب حاضر دکتر محمود کامل به بررسی مفهوم عدل در آیات قرآن پرداخته است و اختصاصا بحث حریت انسان در تکلیف مورد تاکید بیشتری قرار گرفته است.

شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) در اصول عقاید و کلام شیعی کتابهای مختلفی نگاشته، تلخیص و یا شرح کرده است از جمله: تلخیص الشافی فی الإمامه، المفصح فی الإمامه، مقدّمة فی المدخل إلی علم الکلام، ریاضة العقول، مالا یسع المکلّف الإخلال به، ما یعلل وما لا یعلل، الفرق بین النبي والإمام، المسائل الرازیة في الوعید و الاقتصاد فیما یجب علی العباد که برخی از این کتابها در دسترس نیستند. در میان این آثار، الاقتصاد با دیگر کتب عقایدی شیخ طوسی در نوع نگارش فرق دارد؛ چرا که وی در این کتاب افزون به پرداختن به عقاید و اصول دین، مسائل فقه را نیز بیان کرده است. ظاهرا شیخ طوسی این کتاب را به درخواست یکی از شاگردان برجسته و محترمش (شیخ اجل) نگاشته – چنان که خود گوید - تا آنچه را که بر بندگان واجب است به طور اختصار – طوری که براهینش به طول نینجامد و خواننده را خسته وملول نسازد - در رساله ای بنگارد. کتاب در دو بخش تنظیم شده است: بخش اول عقاید و اصول دین که مسائل مهم کلامی در موضوعات توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد مطرح شده است؛ بخش دوم فقه و احکام که فروعات مهم فقهی در موضوع طهارت، صلات، صوم، زکات، حج و جهاد بیان شده اند. کتاب با مطلبی تحت عنوان آنچه که بر هر مکلفی واجب است آغاز می شود. شیخ طوسی بیان می دارد که عمل تابع علم است، و آنچه که لازم است مکلف بداند دو امر توحید و عدل است؛ از همین رو به به توضیح توحید پرداخته و راه های رسیدن به مقصود را بیان کرده و راه تقلید را در این امر می بندد. وی ضمن بیان مطالب سؤالات و اشکالات وارد شده را با عباراتی همچون «فإن قیل»، و «قیل»، بر بحث اشاره کرده و هر کدام را با دلیل و برهان – با عبارت قلنا- پاسخ می دهد. آنگاه کتاب را در شش قسم بدین شرح به سامان می رساند: قسم اول: مباحث توحید؛ اثبات صانع عالم و بیان صفات او، واحد بودن خدای تعالی از مباحث این بخش است. قسم دوم: عدل؛ شیخ طوسی بیان می دارد که مراد از این بحث تنزیه خدای تعالی از فعل قبیح است؛ و خداوند بر فعل قبیح تواناست اما آن را انجام نمی دهد. مباحثی همچون استطاعت و تکلیف و مکلف، لطف، فعل اصلح و ... در این بخش تبیین شده است. قسم سوم: در بیان وعد و وعید (معاد):مباحثی همچون احباط و شفاعت در این بخش آمده است. قسم چهارم: مباحث نبوت؛ معجزه، عصمت و نسخ سه موضوع مهم این بخش است. قسم پنجم: مباحث امامت؛ وجوب امامت، صفات امام، اثبات امامت امیرالمؤمنین و اثبات امامت دوازده امام، حکم خروج کنندگان و طغیانگران علیه امیر المؤمنین علیه السلام، و مباحثی دربارۀ غیبت در این بخش آمده است. قسم ششم سخن در عبادات شرعیه است و مباحث فقهی صلات (نمازهای واجب، اذان واقامه، نماز جماعت و...)، طهارت (احکام آبها، غسلها، وضو)، روزه، زکات، حج، و جهاد آمده است. این بخش از کتاب را می توان به توضیح المسائل مختصر امروزی تشبیه کرد که احکام را با دلایل و استنادات شرعی بیان داشته است. شایان ذکر است که شیخ طوسی در بخش امامت، در مطلبی با عنوان «الکلام فی ذکر أعیان الأئمة» به اثبات ولایت و امامت امیرالمؤمنین علیه السلام پرداخته است. وی در این قسمت از کتاب – که حجم بسیاری نیز نسبت به مطالب دیگر دارد – با ذکر دلایل به بیان امامت بلافصل امیر المؤمنین علیه السلام بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله می پردازد. وی در ابتدا به بیان شرط عصمت در امامت اشاره می کند و سپس به دلایل عصمت امیر المؤمنین علیه السلام می پردازد: ابتدا دلیل عقلی و سپس به دلیل قرآنی (آیة اولو الامر) استناد می کند. در بحث قرآنی ضمن تفسیر آیه و بیان شأن نزول آن به اشکالات وارد شده در این باره - با عباراتی اگر گفته شود؛ می گوییم - پاسخ می دهد. در ادامه به حدیث متواتر نبوی «عليّ إمامکم» و «خلیفتی علیکم من بعدي»، و«سلمو علیه بإمرة المؤمنین» اشاره کرده و مباحثی دربارۀ این احادیث مطرح می سازد. در این بخش ضمن رد دلایل برخی نحله های کلامی به رد سخنان و دلایل معتزله نیز می پردازد. دلیل دیگر شیخ طوسی به امامت بلافصل امیر المؤمنین علیه السلام استناد به حدیث غدیر است. در این قسمت ضمن نقل واقعۀ غدیر به ذکر دلیل و برهان می پردازد و در ادامه شعر حسان را نقل می کند. دلیل دیگر استناد به حدیث نبوی منزلت و شرح و توضیح این روایت است. این قسمت از کتاب می تواند به طور مستقل نیز منتشر شود.

کتاب حاضر درباره اصل عدل که جزء اصول اساسی تشیع و یکی از موضوعات بسیار مهم دین مبین اسلام می باشد که در این کتاب مفصلا به آن پرداخته است و موضوعات مهمی از قبیل عدل ، عدل الهی در قرآن ، حسن و قبح عقلی و شرعی ، قضا و قدر ، جبر و اختیار ، امر بین الامرین در این کتاب مطرح شده است.

کتاب دراسات فی العقیده الاسلامیه همانگونه از نامش پیداست درس هایی درباره عقائد اسلامی است. موضوعاتی از قبیل علم کلام ، فرق کلام و فلسفه، آیا علم کلام باب اجتهاد را بسته است؟، اهم فرق و مدارس کلامی ، علت اولی وجود می پردازد، صفات الهی ، اصول دین از جمله مطالب مطرح شده در کتاب می باشد.

كتاب «اصول العقیدة بین المعتزلة و الشیعة الامامیة» تألیف عایشه المناعی با زبانی عربی به بررسی مقایسه ای میان اصول عقاید معتزله و شیعه امامیه می پردازد. نویسنده مطالب کتابش را در چهار باب تقسیم بندی کرده است و در هر باب ضمن دو فصل به ایراد مطالبش پرداخته است. در باب اول به بررسی تاریخی معتزله و امامیه اشاره کرده است و از این رهگذر به وجه تسمیه هر یک گریزی زده است. در باب دوم به دیدگاه های دو فرقه راجع به عقل و نص توجه کرده و در باب سوم به اصولی که میان دو فرقه معتزله و شیعه امامیه مشترک است پرداخته است. نویسنده در این باب به توحید و عدل که میان دو فرقه مشترک هست اشاره کرده و ذیل توحید مباحثی از قبیل وجود خداوند، صفات ثبوتیه و تنزیه و تشبیه را گنجانده است. در قسمت عدل نیز مطالبی همچون حسن و قبح و افعال بندگان را بیان نموده است. مؤلف در باب چهارم به اصولی که میان دو فرقه مورد اختلاف است پرداخته و به مسائلی نظیر وعده و وعید، المنزلة بین المنزلتین، الامر بالمعروف و النهی عن المنکر و نبوت و امامت اشاره کرده و در خاتمه میزان تأثیر و تأثیر این دو فرقه از یکدیگر در دوره های مختلف را بیان نموده است.