جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نحوة وجود صفات الهی و نوع ارتباط آنها با ذات مقدس حق از اصلی ترین مسـائل خداشناسـی اسـت کـه نطریـات گوناگونی در بارة آن از طرف مکاتب فلسفی، کلامی و فرقههاي مذهبی بیان شده است. اگر چه این مسأله هم در باب صفات ذات مطرح است و هم در باب صفات فعل. اما بررسی آن در قلمرو صفات فعل از اهمیت و صعوبت بیشـتري برخوردار است. این صفات طبق نظر مشهور فیلسوفان مسلمان، زائد بر ذات و صرفاً انتزاعاتی ذهنیاند. با ایـن حـال، تحلیل جامع و مستقل قابل اعتنایی در این باره ارائه نشده است. در تحقیق حاضراز طریق تحلیل مفهوم اضافه، ثابت شده است که اضافه داراي وجود خارجی است بنا براین، صفات فعل نیز باید داراي وجود خارجی باشـند. امـا وجـودي انگاشتن صفات فعل ما را با مشکل بزرگی روبرو میکند که همین مشکل معتزله را به نفی صفات واداشت. براي رفع این مشکل در حکمت متعالیه با استفاده از مبناي اصالت و تشکیک وجود، نوعی رابطه را میتوان بین خداوند سبحان و این صفات وجودي تعریف کرد که درعین حفظ تنزیه و بساطت حق، وجود این صفات نیز حقیقی تلقی شده و ذات مقدس حق را حقیقتاً مصداق این صفات دانست.

آرای میرداماد در بحث ارادۀ الهی را می‌توان در سه بخش طرح کرد: (1) معناشناسی، (2) وجود شناسی و (3) تفسیر روایات دالّ بر فعلی بودن صفت اراده. در حوزۀ معناشناسی، با استناد به ادلهٔ نقلی و عقلی، او قائل به تفاوت میان ارادۀ الهی و انسانی شده و ارادۀ الهی را «علم به نظام اکمل و عنایت به تحقق آن» تعریف کرده است. در ساحت وجودشناسی، و بحث از ذاتی یا فعلی بودن صفت اراده، میرداماد ادله‌ای بر ذاتی بودن آن بیان کرده و به دنبال آن به مصاف دیدگاه کلینی در باب نفی ارادۀ ذاتی در حق تعالی و نقد آن رفته است. در مقام سوم، میرداماد سعی در تبیین عدم تنافی دیدگاه خود با احادیث و روایات دال بر صفت فعل دانستن اراده و حادث بودن آن دارد. بدین منظور وی اراده را به دو اطلاق در نظر می‌گیرد، نخست معنای مصدری که اراده بدین معنا سازگار با ذات الهی و به معنای احداث و ایجاد شیئی است، و گاهی نیز مقصود از اراده معنای فعلی است که همان فعلی است که فاعل آن را ایجاد می‌کند و در روایات اراده در این معنا منتزع از مقام فعل بوده و حادث است.

در این مقاله صفات ذات الهی از منظر سه فرقه‌ی مهمّ کلامی اسلام، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. اشاعره قائل به‌صفات زاید بر ذات خداوند (تشبیه) بوده ولی معتزله به‌نفی صفات و نیابت ذات از صفات (تنزیه) معتقد است و تشیع نیز جمع بین تشبیه و تنزیه، عینیت صفات با ذات را پذیرفته است. ملاصدرا با استفاده از قاعده‌ی «بسیط الحقیقة»، عینیت صفات با ذات را نیک بیان کرده و کوشیده است تا اختلاف اشاعره و معتزله را به‌گونه‏ای با هم جمع کند. از این دیدگاه، صفات خداوند به‌لحاظ وجود، با ذات متحد اما به‌لحاظ مفهوم، با هم مغایرند. معتزله مانند شیعه، قدرت را صفت پایه دانسته که بر اساس آن، به‌ترتیب صفات علم و حیات نیز اثبات می‏شود، ولی اشاعره بر پایه‌ی حیات، صفات دیگر مثل قدرت، علم و اراده را اثبات می‌کنند. همه‌ی فرق، ذات اقدس حق را ازلی و ابدی، غنی بالذات و عالم و قادر به‌مسموعات و مبصرات می‏دانند و در توحید ذاتی اختلاف چندانی ندارند؛ ولی در توحید صفات، بین آنها اختلاف دیده می‌شود؛ اشاعره کثرت را پذیرفته‌اند، ولی معتزله طرفدار توحید اند. اشاعره، اراده‌ی الهی را مطلقاً از صفات ذات می‏دانند، ولی معتزله تحت تأثیر ظاهر برخی روایات، آن را مطلقاً از صفات فعل بر می‏شمرند. اما شیعه با تحلیل دقیقی اراده را در دو معنای حب ذات، از صفات ذاتیه، و تصمیم گیری به‌معنای صفت فعل تحقیق کرده است. معتزله و برخی از متکلمان امامیه کلام الهی را به‌معنی «ایجاد کلام» و یا «قدرت بر تکلّم» و در نتیجه صفت فعل می‏دانند. از دیدگاه اشاعره، کلام الهی معنایی قائم به‌ذات حق تعالی موسوم به‌کلام نفسی و مدلول کلام لفظی است. ولی به‌اعتقاد حکما، مجموع جهان، اعم از مجرد و مادی، کلام تکوینی اویند.