جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شالوده شكنی، امروزه نيز هم چنان به عنوان يكی از موضوع های نقد جديد در متـون ادبـی قابل بحث و فحص است. عرفان اسلامی از آغاز پيدايش تا دوران اوج آن (قرن هفتم و هشتم) تجلّيگاه و آينه تمام نمای نوجويی ها و تازگی ها و عادت ستيزی ها بوده اسـت. در ايـن ميـان آفتاب عالم تاب شعر و عرفان حضرت جلال الدين محمد، مولـوی بلخـی، چهـره مشعشـع و تابان آن خرق عادت ها و تازگی ها يا به تعبير امروزی، ساختارشكنيهـا اسـت. در ايـن مقالـه تلاش شده است با نگاهی گذرا به غرليات پر شور مولانا و گشت و گذاری در فـرم، محتـوا و زبان شعرياش، نموده هايی از ساختارشكنی هـای او نشـان داده شـود. آن جـا كـه نشـانه هـا، نظامهای نمادين هستند و نظام های نمادين نوعی آشتی ميان خواننده و معنا يا پلی بين آنهاست، سعی شده با بررسی اصول حاكم بر ساختارشـكنی چـون تقابـل هـای دوگانـه، مـرگ مولّـف، افق های امتزاج يافته و ساخت شكنی و حضور، با معرفی غزليات مولانا و نشـانه هـای محـوری آن، نوعی تطبيق صورت گيرد. اين در حـالی اسـت كـه خواننـده كـلام مولـوی در فضـای آن محو می شود و هر كس در حد فهم خويش برداشت می كند. نشانه ها و رمزهـا در شـعر مولانـا فقط اصول حاكم بر ميراث تصوف نيست بلكه ابداع مولانا در به كار گرفتن نشـانه و انتقـال و اهداف و معانی آنهاست.

در حوزه عرفان و تصوف اسلامی، دو چهره شاخص يعنی ابن عربی و مولانا، پيوسته مورد توجه و علاقه بسيار بوده اند. طريقت هر يك از ايشان كه مبين شيوه سلوكی آنهاست، در عـين منحصر به فرد بودن، نزد بسياری از عارفان بعدی، مقبول افتاده و از اينرو مزج و تركيب يافتـه است؛ تا آنجا كه بسياری، به شرح آثار مولانا با تكيه بر آراء ابن عربی پرداخته اند؛ و اين مـاجرا باعث شده است برخی پای مقايسه به ميان آورده و تلاش كنند كه از هماوردی يا برتری يكـی نسبت به ديگری پرده بردارند. اينك بر اساس آنچه گذشت و با توجه به ايـن كـه جـامی نيـز صوفی متعلق به روزگار پس از ابن عربی و مولوی بوده و از تأثير اين دو عارف بزرگ بر كنار نمانده، می كوشيم تا بر مبنای دو كتاب مهم وی يعنی نفحات الانس و لوايح، چگـونگی اعتقـاد وی در حق ايشان و ميزان تأثر از آنها را تا اندازه ای باز نماييم

خواجه عبداالله انصاری (396-481ق) عارفی حنبلی است كه در انديشه های خود به تلفيقی از آراء اهل ظاهر و باطن رسيده، شريعت را با طريقت همراه نموده و طريقت صحو را با سكر آشتی داده است. ابتكاری نوين در عرفان عملی و تبيين علمـی مراتـب سـير و سـلوك دارد و عرفان و تصوف را با اخلاق تلفيق نموده و چه در تفسير قرآن و چـه در بيـان مراتـب سـير و سلوك همواره با آيات قرآنی و احاديث آغاز نموده و قرآن و سنّت را مبنای اصلی انديشه های خود قرار داده و اگر چه در مذهب حنبلی متعصب بوده و به متكلمين، فلاسفه و ديگر مذاهب اسلامی تاخته، اما در سلوك عرفانی و لطافت روحی و نثر مسجع با آثار متعدد خود كـه امـلاء نموده راهی نو در ادبيات عرفانی فارسی گشوده اسـت بـرای علـم تقسـيم بنـديهـايی دارد و طرحی جديد برای تعليم و تربيت ارائه می دهد.

مقاله حاضر كه گوشه يی از يك تحقيق اجتماعی معاصـر اسـت، منحصـراً بـه رويكردهـای شاعران عصر مشروطيت به مساله دين می پردازد و نشان می دهد كه برخی از شاعران اين عصر آن چنان درگير مسايل سياسی می گردند كه مجالی برای پرداختن به مذهب نمی يابنـد و حتـی گاه با مظاهر آن مخالفت می كننـد. امـا گروهـی ديگـر، حـذف آن را از زنـدگی اجتمـاعی روا نمی دانند و در تمامی رويدادهای اجتماعی از عنصرهای مذهبی به مثابه معيار استفاده می كنند. عمده ترين مسأله يی كه در اين مقاله بر آن تكيه شده اين است كه به دليل رواج جريانهای روشنفكري و نفوذ بيگانگان و تهاجم فرهنگ دين ستيز غرب، حضـور مـذهب در جامعـه كـم رنگ می شود. اگر چه مشاهده می شود كه مراسم آيينی دست كم در زندگی فـردی مـردم، هـم چنان نقش ايفا می كند. به هر روی مسايل دينی بسياری در شعر اين دوران ثبت و بعضاً تحليل شده است. اما بـدان دليل كه پرداختن به تمامی آنها اين نوشته را از صورت مقاله بيرون می برد، به بيان چند مسأله و از جمله بی توجهی به دين، تفرقه، قرآن، مسجد، قانون خدا و... بسنده كرده ايم.

عرفان، يكی از بهترين راه های شناخت حقيقت، در تمام اديان است. از طرفی علم سايبرنتيك نيز راه و روشی است كه می توان از طريق آن به حقيقت عالم كائنات دست يافت. اگر چه قدمت عرفان به ظاهر از علم سايبرنتيك بيشتر است؛ اما عرفا نيز بصورت فردی و درونی از اين علم در جهت كنترل ذهن و فكر بهره جسته اند. بدون آنكه به عنوان علمی از آن واقف باشند و يا نامی از آن ببرند. با شناخت عناصر مشتركی كه بين اين دو روش وجود دارد، بشر قادر خواهد بود با عشق و خلاقيت، زندگی خويش را چنان تغيير دهد كه با امواج سمفونی عالم هستی، همخوانی داشته و او را به درجه عالی انسانيت ارتقا دهد. عناصری مشتركی همچون، وحدت وجود، معرفت، خودشناسی، سيروسلوك، شهود باطنی كه در هر دو روش، اساس و پايه تزكيه و تهذيب نفس بوده و انسان را از بودن در خودپرستی و خود بينی پاك می نمايد، آن چنان كه از جهان و جهانيان فقط يكی را ببيند و با او و برای او باشد. برای رسيدن به تطبيق درست عرفان با علم سايبرنتيك لازم است كه اصول اساسی، در دو روش مورد بررسی قرار گيرد. مهمترين اين اصول و موضوع كانونی در عرفان تمام اديان، وحدت وجود است. اين موضوع در علم سايبرنتيك نيز جايگاه محوری دارد زيرا در فيزيك كوانتوم، كه زيربنای اين علم است، اساس بر وحدت وجود در عالم می باشد.

بحث ولايت پيوند ناگسستنی با نظريه انسان كامل در عرفان دارد، چه اين كه نـزد عارفـان، انسان، جامع همه مراتب هستی بوده و آينده تمام نمای أسماء و صفات الهی اسـت، البتـه ايـن حقيقت در تمامی افراد انسان به گونه ای نهفته و ناشكفته نهاده شده است و هر انسـانی بـالقوه تمام كمالات اين جلوه الهی را داراست و از اين ميان تنها اهل معرفـت و ولايـت هسـتند كـه بالفعل واجد همه اين كمالات می شوند. بزرگان اهل عرفان معتقدند كه ولايت، باطن نبوت و نبوت، ظاهر ولايت را تشكيل می دهد و به بيان ديگر با تجلی ولايت در بعضی مشاهد هستی و نشئت وجود است كه نبـوت شـكل می گيرد، هم چنان كه خلافت از ثمرات ولايت اسـت. و نيـز يكـی از مهـم تـرين مباحـث در ولايت، به خصوص از ديدگاه عرفانی آن، بحث «ختم ولايت» است كه هنوز هـم معركـه آراء اهل ذوق و صاحب نظران در عرفان می باشد. نگارنده سعی دارد ضمن اشاره ای مجمل به رويكرد گروهی عارف نمايان در باب ولايـت، در تبيين و تشريح حقيقت ولايت در عرفان و رابطه آن با نبوت و رسالت، با تمسك جستن به برخی آيات و روايات دينی، به بررسی ديدگاه های اهل معرفت، به ويژه امام خمينی (ره) و ابن عربی كه به قله رفيع مكاشفه و مجاهده دل و روحانيـت درون نائـل گرديـده انـد بپـردازد و از انديشه های عرفانی آنان به قدر ميسور نتايجی حاصل نمايد.

امروزه ديگر آن عرفان و سير و سلوكی كه از صدر اسلام به بعد سراغ داشتيم كمتـر نمـود ظاهری دارد اما به عنوان حركتی درونی از بنده به خالق، كه در واقع نفس همان سير و سـلوك و تصوف است، در انديشه های برخی از معاصرين نيز به روشنی می توان يافت. استاد شهريار نيز با توجه به رشـد و پـرورش در خـانوادهای باورمنـد و ديـنمـدار، دارای پايه های اعتقادی محكمی بودند كه بعدها در پي تحولات شديد روحی، كه بخشـی از آن پـس از شكست عاطفی ايشان روی داد، آگاهانه تر و ژرفتر به گرايش هـای عرفـانی روی آوردنـد. اين گرايش آشكار و انديشمندانه را در لابلای اشعار استاد شهريار می توان به روشنی دريافـت؛ حتی شهريار معتقد است شعر برای اينكه به كمال برسد ابتدا بايد به عرفان برسـد تـا جاودانـه شود.

در دين مبين اسلام به تأسی از منظر عرفان اسلامی و تأثير از آيات و روايات دينی، زن همواره در سرشت و سرنوشت خود مقام «معشوقی» را از آن خود داشته چرا اينكه «زن» مزيت و مظهريت عشق الهی در روی زمين بوده است و در واقع مرد در آيينه آيين زن به اسماء و صفات الهی تقرب و تعشق جسته است، در قالب يك گزاره می توان گفت كه منزلت زن در سپهر «جمال انسانيت» است و از اين زاويه «فرد سالك» در عشق به او از حيث كمالات و معنويت می تواند از باب «المجاز قنطره الحقيقه» در «قوس صعود» به درجات لايتناهي دست يابد، اما متاسفانه در «شوربختی های زمانه» اين موجود لطيف انسانی به تعبير حضرت مولانا از فزونی آمد شد در كمی! – كميت زدگی از ابتلائات روزگار ماست. چنانكه پاره ای از «فيلسوفان اسلامی» در بيان و بنان خود آورده اند، هم اكنون آدمی در «سيطره كميت» تاريخ، با فرضيه سازی های مكاتب دروغين ابعاد عزيز و عظيمی از هويتی الهی و انسانی خويش را از كف فرو نهاده است. در اين وجه و وضعِ حادث و حاصل، نيز «زن» البتّه قصه پرغصه خود را دارد.