جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«ولایت» و «ولی» از محوری ترین و اساسی ترین واژه ها و اصطلاحات فرهنگ اسلامی، بویژه عرفان شیعی است. از قدیمی ترین متون اسلامی تا متاخرترین آن ها، به این موضوع پرداخته اند. رویکرد فراوان و توجه همه دانشمندان اسلامی و عارفان به این مقوله به سبب توجهی است که بدین موضوع در قرآن کریم و به تبع آن در گفتار حضرت پیامبر اسلام (ص) شده است.مقام ولایت از آن کسانی است که خداوند افعال و اوصاف بشری را از آن ها زدوده و به اوصاف الهی تبدیل کرده است. حضرت حق این طایفه را به مبارزه با هوای نفسانی نصرت داده و در کنف حمایت خود نگهداری می کند تا جایی که آنان را به عنوان دوست مخصوص خود برگزیده است. در این پژوهش، این موضوع از منظر احادیث قدسی در کتب عرفانی از قبیل کشف المحجوب، رساله قشیریه، مرصادالعباد و ... مورد واکاوی قرار گرفته است.

داستان پیامبران یکی از مهترین دستمایه های عرفا برای بیان مضامین و افکار متعالی انسان ساز است. در این میان داستان یوسف (ع) از ویژگی خاصی برخوردار است. در میان سرگذشت پیامبران، قصه یوسف (ع) به واسطه حوادث و اتفاقات خاصی که در زندگی او رخ داده، وجوه عرفانی فراوانی دارد، به صورت تمثیلی یا تاویلی بیان شده است. ان داستان نزد عرفا سیروسلوک روح است. در این مقاله سیر روحانی روح را از زمان گرفتار شدن در قهر چاه جسم و دنیا تا رسیدن به اوج آسمان در قالب داستان یوسف (ع) همراه با مهترین تاویل هایی که ذیل شخصیت ها و حوادث قصه نقل شده، در متون نظم عرفانی از قرن ششم تا قرن نهم مورد نقد و تحلیل قرار داده است.

در روانشناسی یونگ اصطلاحات مهمی چون ناخود آگاهی، درونگرایی، برونگرایی، صور اساطیری (آرکی تایپی ) مطرح می باشد که همه در مباحث جدید نقد ادبی مخصوصا نقد روانشناسانه و نقد اسطوره گرا مطمح نظرند. نگرش و شخصیت بیرونی آن چیزی است که یونگ آنرا پرسونا یا نقاب می نامد، اما او معتقد بود که همه آدمها نگرش و شخصیت درونی هم دارند که در صحبت دنیای ناخود آگاه است. در این مقاله لایه ای از این نگاره ها که شکل ژرف تر آن به عنوان خلاقیت فعال در سیر و سلوک محیی الدین ابن عربی اندلسی وجود داشته، در آثار شاعران معاصر چون سهراب، شاملو، بوف کور هدایت و نیز احمد عزیزی به طور ویژه بررسی شده است.

نگاه عمیق به متون عرفانی مسبب حرکت فکری انسان است. شناخت عرفانی عارف، کل هستی از جمله فیزیک عالم و ماورای فیزیک آن را دربر می گیرد. لذا تفکر اندیشمندانه در آن ضروری می نماید. بررسی این حوزه از جنبه های مختلف مخصوصا جنبه علمی و هم سویی آن با یافته های علمی بشری آن چنان که باید مورد توجه اندیشمندان و دانشمندان ادیان مختلف قرار نگرفته است. مساله این است که اگر حوزه معرفتی عرفان مشتمل بر شناخت بالاتری از هستی است، حتما زمینه شناخت علمی نیز در آن موجود است. لذا این مساله را باید از مسائل مهم در عرصه پیشرفت علمی بشر محسوب کرد و ورود عرفان را به حوزه علم جایز دانست. عده ای با ابراز رابطه خصمانه بین «علم» و «عرفان» سعی بر آن داشته اند تا این دو را ناسازگار جلوه دهند و عده ای به سازگاری علم بشری با گفتار عرفانی عارفان باور داشته اند. مقاله حاضر، ابیاتی از گلشن راز شیخ محمود شبستری را با توجه به داده های علمی منطبق با کشفیات علمی عصر جدید، مورد بررسی قرار داده است.

متولیان ادیان و فیلسوفان به ویژه فیلسوفان اخلاق همواره از عدالت به عنوان یک فضیلت اخلاقی نام برده اند و مفسران متون دینی هم در سنت های مختلف بر این نظر صحه گذاشته اند. نهج البلاغه به عنوان یکی از این متون پیوسته مورد مراجعه اهل فضل بوده است. در رویکرد به این کتاب غالبا بر معنای اخلاقی عدالت تاکید شده و هیچ وقت از جایگاه و پایگاه عرفانی آن سخن به میان نیامده است. اما نویسنده درصدد برآمده تا عدالت را در گفتمان عرفانی نهج البلاغه مورد توجه قرار دهد. عدالت در حوزه عام در نهج البلاغه به معنای انصاف و در جهاننگری عرفانی این کتاب به مثابه یک مقام عرفانی به کار رفته است. عدالت باید در وهله اول در نفس سالک و سپس به وسیله او در جامعه نیز تحقق یابد. در این گفتمان مولفه های به وجودآورنده عدالت نیز عموما معنای عرفانی دارند. پس می توانیم از آن به عنوان یکی از مقامات فردی و اجتماعی عرفان نهج البلاغه یاد کنیم.

حجاب در اصطلاح صوفیه به معنی هر چیزی است که انسان را از حق و حقیقت دور می دارد. صوفیه با تاثر از حدیث نبوی که بین خدا و انسان حجاب های زیادی از نور و ظلمت قرار دارد؛ حجاب ها را در دو دسته نور و ظلمت می گنجانند و می گویند از آنجا که انسان ترکیبی از ظلمت جسم و نور روح است پس حجاب هایی چون شهوات و صفت های ناپاک حجاب ظلمت جسم اند و کشف و شهود و حیرت و ... می توانند حجاب نور روح باشند. زمانی که سالک با بیداری نفس لوامه، به آگاهی می رسد، ابتدا از خودی خود و نفس خود شکایت می کند و همین مقدمه حجاب های نوریه است. حجاب مراتبی دارد چون مهر و ختم دل، رین، صدأ، غشا و غین که اصلی ترین منبع شناخت آنها قرآن است و تفسیرها و تاویل هایی که عرفا از آن آیات دارند. سالک باید ابتدا با غلبه بر نفس اماره حجاب های مال و جاه و تقلید و معصیت را از میان ببرد تا آماده هدایت گردد. سپس با آشنایی با عالم روح و انشراح قلبش به دقایقی خواهد رسید که اگر در بند آنها بماند، باز هم در حجاب خواهد بود و نتیجه این که با شناخت حجاب ها انسان به شناخت خود نزدیک تر می گردد به ویژه حجاب های نور که ارزش خلیفه اللهی انسان را تایید می کنند و آنچه در نهایت در دست است این است که همواره بین انسان و خدا حجاب ها باقی است.

عرفان یعنی شناخت خدای متعال، صفات و افعال او، شناختی که نه از راه فکر و استدلال، بلکه از طریق ادراک قلبی و دریافت باطنی حاصل می شود؛ و حال مثبتی است که در درجه اول در جان و ذات و نفس تجلی دارد، و در مرتبه بعد در اعمال و رفتار آدمی آثارش ظاهر می گردد. این اعمال و رفتار خاص که منجر به طی مراحل روحی می شوند همان سلوک الی الله می باشد. سیر و سلوک عرفانی، از دیرباز مورد توجه عارفان حق بوده، که می خواسته اند با به کارگیری عملی نظریات عرفانی، خود را از قید و بند محدودیت های مادی و خواهش های نفسانی نجات داده و به سر منزل مقصود یعنی فنای فی الله برای بقای بالله، نائل گردند و هر کدام از عرفا به تناسب دیدگاه خود، مراتب و مراحلی را برای سفر الی الله بیان فرموده اند. از جمله شیخ نجم الدین رازی راجع به آداب سلوک دیدگاه های با ارزشی دارد که در این مقاله به بررسی بخشی از آن ها که مربوط به سلوک طوایف مختلف است پرداخته شده است.

انسان، اشرف مخلوقات، موجودی دوسوگرا است که هم در خلقت و هم در سلوک، به دو سوی نور و ظلمت گرایش دارد. بخشی از وجود او به عالم نور و بخشی به عالم ظلمت تعلق دارد. تمثیل نور و ظلمت و قرار گرفتن انسان در میانه آن دو با استفاده از بیانی نمادین مطرح شده است. روح و جسم. عقل و نفس. جام و نور یا جام و باده و همچنین آینه و نمد از عمده ترین عناوین تمثیل به شمار می روند. زن و مرد بیانی دیگر برای نمایش تقابل نمادین نور و ظلمت در حیطه آفرینش انسان می باشد. تمثیلی که در میان دیگر فرهنگ ها و مذاهب نیز می توان جنبه ای از آن را مشاهده کرد. علاوه بر این زن خود دارای چهره ای دو سویه است. از طرفی نماد ظلمت در برابر مرد است و از طرفی دیگر سمبل نور حقیقی یعنی حقیقت مطلق.ویژگی دوسوگرایی انسان، تحت تاثیر تعلق وی به مفهوم و بحث گسترده ای موسوم به «حقیقت محمدیه» شکل گرفته است؛ چرا که حقیقت محمدیه نیز که انسان، مهمترین مصداق آن به شمار می رود، مفهومی دوسوگرا است که نقش واسطه گری را بر عهده دارد.