جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

داستان کوتاه در سرآغاز ظهور خود در ایران همراه با سادگی بوده و رویکرد آن واقع‌گرایی است. نویسندگان مطرح این دوره بر اساس ویژگی‌های اشخاص عادی و کلیت حاکم بر جامعه و حکومت داستان می‌نویسند و انتقادات خود را مستقیم یا غیر مستقیم بیان می‌کنند. علوی، جمال‌زاده و آل‌احمد سه نویسنده‌ای هستند که داستان‌های کوتاه زیادی نوشته‌اند که هر یک در نوع خود گوشه‌ای از کمبودهای جامعه ایرانی را نشان می‌دهد. در این پژوهش با انتخاب داستان‌های ستاره دنباله دار، درد دل ملا قربانعلی و سه تار، به بررسی پیرنگ این داستان‌ها با توجه به عناصر معنویت، عشق و اخلاق پرداختیم و به این نتیجه رسیدیم که علوی نویسنده‌ای سیاسی نویس است و با معنویت از نوع مذهبی کاری ندارد و معنویت و عشق و اخلاق در داستان او بر اساس اعتقاداتی است که برای او و سایر مبارزان با حکومت پهلوی پذیرفته شده است. در داستان جمال‌زاده نیز هر سه عنصر روی نموده است. معنویت در این داستان از نوع مذهبی است و عشق مجازی و غیر اخلاقی نیز در آن پر رنگ است که مورد انتقاد نویسنده است. در داستان آل احمد نیز جلال با توصیف شخصیت اصلی و علایق وی، معنویت خرافی را که در شخصیت مقابل نشان می‌دهد نفی نموده است. عمل این شخصیت از نظر نویسنده غیراخلاقی است و در عوض عشق شخصیت اصلی به ساز قابل تقدیر است.

نجم‌الدین رازی (573-654ق) نویسنده برجسته، صوفی و صاحب آثار معروفی چون مرصادالعباد، مرموزات اسدی و منارات‌السائرین، در مشهورترین اثر خود (مرصادالعباد من المبدا الی المعاد) دوره‌ای از اصول و مباحث نظری تصوف مکتب خراسان را به زبانی زیبا و موثر، تقریر و تدوین کرده است. این کتاب که اساساً مبتنی بر آموزه‌های تصوف خراسان و بی‌هیچ تاثیرپذیری از مکتب عرفان نظری ابن عربی در پنج باب و چهل فصل تالیف و تنظیم شده، شامل مباحث عمده‌ای همچون آفرینش جهان و انسان، معاش خلق، اصول عقاید عرفانی، معاد نفوس و سلوک طوایف مختلف از پادشاهان تا طبقات پیشه‌وران، کشاورزان است. و به مقاله حاضر با رویکرد تحلیل محتوا و به شیوه کیفی، موضوع «معرفت الهی» در مرصادالعباد، با نگاهی به پیشینه این بحث درد و اثر دیگر وی، مرموزات اسدی و منارات‌السائرین، بررسی شده است نتایج پژوهش نشان می‌دهد، که از نظر وی، «معرفت عقلی» از آن عوام، «معرفت نظری» مخصوص خواص و «معرفت شهودی» از آن اولیای خاص‌الخواص است.

بدیهی است که تصوّف و عرفان از موضوعات بسیار مهم در تحولات شعر فارسی در قرن ششم بوده و سنائی نخستین کسی است که به ایجاد منظومه‏های بزرگ عرفانی (چون حدیقه‌الحقیقه و طریق‌التحقیق) توجّه کرده است. علاوه بر این، بسیاری از قصائد او به موضوع اخیر اختصاص داده شده است. بررسی احوال و آثار مولانا و سنایی درنظر ادیبان و محقّقان فارسی زبان – اعم از ایرانی و غیرایرانی- بسیار مهم بوده است. نگارنده در این جستار برآنست که با روش تحلیلی- توصیفی مبتنی بر مطالعۀ بینامتنی، به بررسی تأثیرات سنایی بر مولوی بپردازد. برآیند تحقیق نشان می‌دهد که مولوی با همه عظمت و بزرگی، عمیقاً متأثّر از اندیشه و آثار شاعر غزنه است. مولوی هرگاه به مسائل عارفانه و عشق و ایمان صادقانه می‌پردازد، خود را به سنایی بیش از دیگران نزدیک می‌بیند. به تعبیر محقّقان، مولوی بیشترین اقتباس را از آثار و اشعار سنایی داشته است و این اقتدا تا آن‌جا پیش می‌رود که برخی مولوی را متهم به پیروی بیش از حد از سنائی می‌کنند. این تأثیر با هنرنمایی‌های مولوی در زمینۀ ذهن و زبان و تصاویر و حکایات با زیبایی بیشترخودنمایی می‌کند.

در این مقاله، ابتدا معراج پیامبر به شیوة روایت نظامی گنجوی بحث و تحلیل می­شود. معراج از وقایعی شگرفی است که برای شخص پیامبر اتفاق افتاد. هریک از مفسران، اهل حدیث و روایت و تحلیل­گران دینی براساس مشرب عرفانی یا دینی خود (تسنّن یا تشیّع) گزارش­های جالبی داده­اند. محتوای گزارش­هایی که از نحوة معراج پیامبر شده است با بسیاری از آموزه­ها و تجربیات عرفانی همسو است؛ یعنی عارفان و صوفیان سعی کرده­اند برخی از مبانی عرفانی و پیکرة آن را با سیر روحانی و جسمانی پیامبر همسو کنند. مبانی و مفاهیمی مانند «تجلی حق»، «سِتر»، «حجاب»، «مشاهده»، «دل» و مانند اینها از این­دسته­اند. هدف عمدة پژوهش، بازخوانی، نقد و تفسر معراج پیامبر و هم­خوانی برخی از مفاهیم پرورش­یافتة عرفانی، مطابق با آن است.

تعالی هوش معنوی که از آن به عرفان فردی نیز تعبیر می‌شود به عنوان زیربنای باورهای فردی و ارتقا قدرت تفکر مستقل, نیاز و کشش هموارة انسان برای دستیابی به زندگی سالم روانی بوده‌اند. آهنگ سریع تغییر و تحول در عرصة ارتباط اجتماعی، ناپایداری اطلاعات و بالاخره ماهیت پیچیدة زندگی مدرن ایجاب می‌کند که از همان کودکی به پرورش این بعد از زندگی و معنویت پرداخت تا در سایه رشد تفکر و تقویت کیفیت فلسفیدن و اندیشه‌ورزی رابطة خلاق و فعال اجتماعی و تصمیم‌گیری درست در موقعیت‌های مختلف،نیز نایل شد. P4C یا فلسفه برای کودک با محوریت ابزاری «داستان» اساساً برای این مهم به وجود آمده است و با توجه به اهمیت مؤلفه «فرهنگ وابستگی» در آن، مثنوی معنوی مرجعی است که به دلیل تنوع و حجم بالای حکایات، نیز احتواء به مباحث متعدد فلسفی­_­عرفانی اعم از هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی،.... به عنوان یکی از مناسب‌ترین منابع موجود برای طرح و بحث در حلقه کندوکاو فلسفی کودک ایرانی پیشنهاد می‌شود، لذا مقاله حاضر ضمن تأکید بر مولفه فرهنگ وابستگی قوی حکایات مثنوی و دریافت‌های عرفانی پی آیند آن به بررسی مباحث نه‌گانه شناختی- فلسفی مناسب کودکان از هستی‌شناسی تا فلسفه‌ سیاست در خلال آن­ها می‌پردازد.

بسیاری از متون عرفانی علاوه بر جنبه‌های عرفانی و صوفیانه از وجوهی از جمله علم کلام قابل بررسی‌اند؛ اماعرفای برجسته اسلامی گاهی دیدگاه‌های کلامی و حتی فلسفی خود را نیز با تأویلات و مشرب عرفانی در آثار خود بازگو کرده‌اند که دست‌یابی به آنها، ارزیابی دقیق آراء عرفانی را کامل‌تر خواهد کرد. از عرفای تأثیرگذاری که بسیاری از آراء کلامی و فلسفی را در آثار خویش بانگاهی عرفانی تعبیر کرده، عین‌القضات همدانی (525-492) بوده است. نگارنده درمقاله حاضر، در صدد است با روش توصیفی- تحلیلی پس از مباحث مقدماتی، به بعضی از دیدگاه‌های کلامی عین‌القضات در کتاب تمهیدات در ضمن مقایسه متکلمان اسلامی، جایگاه اندیشه‌های کلامی او را در عرفان نشان دهد و حتی‌المقدور به این سوال پاسخ دهد که عین‌القضات برکدام مذهب کلامی بوده وکدام آراء و اندیشه‌های کلامی او با تأویلات عرفانی آمیخته است؟ و به این نتیجه دست یابد که در عرفان اسلامی در بسیاری از موارد کلام و عرفان نه تنها متمایز از هم قابل تفسیر نیستند بلکه تآویلات عرفانی چاشنی تازه‌ای به کلام داده است.

در فلسفۀ تعلیم و تربیت معاصر به تربیت عرفانی جایگاه اندکی داده شده است و یکی از نظریه‌پردازان آن علامه طباطبایی (1360-1281 ش) در رساله لب اللباب و آثار دیگر خود به معرفی تعلیم و تربیت عرفانی می‌پردازد و در رساله‌الولایه این تربیت را در قالب سیر و سلوک علمی و عملی به صورت تطبیقی مطرح می‌نماید. در طرح نظر خود از عرفان نظری و هستی‌شناسی عرفانی و آشنایی با حقایق دین آغاز می‌کند و در عرفان عملی به تأثیر دعاها، مراقبه، ذکر و فکر، خلوت و طهارت، نیت و ارادات و مانند آن می‌پردازد و کلیدهای تربیت عرفانی را در منازل و مقامات سلوکی دنبال می‌کند و طرحی جامع برای برنامه‌ریزی در تدوین یک الگوی تربیتی ارائه می‌دهد که در این مقاله تلاش می‌گردد عناصر اصلی آن شناسایی و معرفی شوند.

چکیده از جمله شیوه­های مؤثر ارتباط با ناخودآگاه مخاطب در متون عرفانی به منظور القای بهتر آموزه‌های عارفانه، استفاده از تمثیل و استعاره است که در این ساحت، می‌توان با ابعاد ژرف‌تری از روان آدمی ارتباط برقرار کرد و به شکلی غیرمستقیم تأثیر فراوانی در امر آموزش افراد گذاشت. این روش، از جمله روش‌های مشترک میان تکنیک­های روانشناسانه مدرن و متون تعلیمی صوفیانۀ ادب فارسی است. تمثیل، استعاره و کهن الگوها که بخش مهمی از ژرف ساخت متن­های ادبی عارفانه را تشکیل می­دهد، باوجود تعاریف کمابیش مشخصی که از آنها، از سوی یونگ و برخی روانشناسان دیگر ارائه شده است، برای مخاطبان آشناست، اما هنوز ماهیت این بخش از روان آدمی و ارتباط آن با پیش زمینه‌های فرهنگی و قومی و عصبی انسان جای بحث فراوانی دارد و بکارگیری آن‌ها در قصه‌های عرفانی و آثار کلاسیک ادبی و تشریح و واکاوی آن‌ها می‌تواند این شگردها را تفسیر کند. مثنوی، مهم‌ترین متن ادب فارسی در استفاده از این شگردهاست که مولانا عمیق‌ترین موضوعات حکمی و عارفانه را در قالب تمثیل­های ساده و پیچیده طرح و ارائه می‌کند. شرح سروری، یکی از شروح مفصل بر مثنوی است که شارح خود نیز به آوردن حکایاتی در ایضاح و اثبات آموزه‌های مثنوی می‌پردازد. در این پژوهش با تحلیل برخی از تمثیلات مثنوی و حکایت‌های شرح سروری به معرفی و تبیین زوایایی از تفکرات و حوزه‌های تعلیمی مولانا از این منظر پرداخته و دریافته می‌شود که بسیاری از فنون‌ روش‌های روان درمانگرانه امروزین در قصه‌ها و تمثیل‌های مثنوی جریان دارد.

«جوع» یکی از نمایه‏های اخلاقی و عرفانی ماست که همواره در دو حوزة ادبیات تعلیمی و ادبیات عرفانی مورد توجه بوده است. همه فرق صوفیه در ضرورت «جوع»، به‏عنوان یکی از ارکان اساسی سیر و سلوک اتفاق نظر دارند. در چیستی معنای جوع، گروهی «جوع» را به معنای «به اندازه خوردن» و گروهی آن را معادل «روزه» دانسته‏اند و برخی نیز آن را تا حد «سد جوع» (نخوردن مگر به ضرورت) معنا کرده‏اند. جوع در قرآن کریم وسیله­ای برای آزمایش صابران است. با توجه به اینکه به این مسئله در جوع در قرآن کریم و سخنان بزرگان دین اشاره شده است؛ از دیرباز عرفا جوع را فضیلت اخلاقی می­دانستند و در آثار خود به این مهم پرداخته­اند. یافته­های پژوهش حاکی از این است که همۀ عرفا جوع را وسیلۀ تقرب الهی دانسته­ و از این جهت بدان اهمیت داده­اند وگرنه گرسنگی صرف برای آنها ارزش خاصی ندارد، بلکه جوع را مقدمۀ قرب الهی و به تبع آن مشاهدۀ حق­ دانسته­اند. در واقع هدف اصلی آنان از تأکید بر این موضوع کمک به سالک برای رسیدن به حق‏تعالی و درجات خاص عرفانی بود. با توجه به اهمیت جوع از دیدگاه عرفا و نگرش خاص آنها به این مسأله، مقالة حاضر بر آن است تا دیدگاه عرفا را از ابتدا تا قرن هفتم هجری قمری دربارۀ این مهم بررسی کند و وجوه اشتراک و افتراق دیدگاه­های آنها را مورد بررسی قرار دهد.

دیوان حافظ به عنوان هنری‌ترین غزل فارسی، تاکنون از رویکردهای متفاوت بررسی شده است. نگارنده در این مکتوب به معرّفی برخی ظرافت‌های هنری و شگردهای حافظانه در آفرینش طنز پرداخته و با نگاهی متفاوت نسبت به طنز، آن را به عنوان یکی از جدّی‌ترین، تأثیرگذارترین و هنرمندانه‌ترین عناصر آرایۀ کلام ناب معرّفی کرده است. سؤال اصلی این پژوهش این است که: طنز در عاشقانه­- عارفانه ­های حافظ چه جایگاهی دارد و آیا از خصوصیات سبکی شعر وی به شمار می‌رود؟ روش تحقیق در اینجا توصیفی- تحلیلی و کتابخانه­ ای است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که حافظ برای انتقال مفاهیم عاشقانه و عارفانه، از طنز بهره گرفته است و طنز از برجسته ­ترین خصوصیات سبکی شعر وی به­ شمار می‌رود. طنز حافظ در بسیاری موارد، لطیف و نهانی است و به شدّت نیازمند شرح و تحلیل و توضیح است. شگردهای به کار رفته در طنز حافظ، از عالی‌ترین نمونه­ های زیباشناسی ادبیات ایران­ زمین هستند و حوزۀ وسیعی از بلاغت و ظرافت ادبی را شامل می‌شود.