جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکى از مفاهیم مهم در اخلاق و فلسفه ‏اخلاق، مفهوم سعادت است. واژه سعادت که ‏در زبان انگلیسى با و در لاتین با eudaimonia به آن اشاره مى‏ شود از دیرباز نقشى اساسى در اخلاق و فلسفه اخلاق داشته ‏است مکاتب مختلف یونان باستان هر یک ‏بگونه‏ اى خاص این مفهوم را در نظام اخلاقى ‏خود جاى داده و کارکردى ویژه براى آن در نظرگرفته‏ اند. در نظام اخلاقى اسلام نیز مفهوم ‏سعادت‏ مفهومى‏ کلیدى و محورى‏ است‏ که‏ هر چند تشابهات بسیارى با دیگر مفاهیم این واژه درنظریه‏ هاى اخلاقى گذشته دارد ولى تفاوتى‏ بزرگ نیز دارد که سبب شده تا فلسفه اخلاق‏ اسلامى از این حیث نیز ویژگى خاص و ممتاز داشته باشد. در این نوشتار سعى شده با سیرى‏ گذرا در آثار فلاسفه یونان، خصوصا سقراط، افلاطون، ارسطو، زنون، اپیکور و آثار برخى از اندیشمندان اسلامى دیدى اجمالى نسبت‏ به‏ جایگاه سعادت در دو فلسفه اخلاق یونان و اسلام فراهم آید. شایان ذکر است که غرض این‏ نوشتار نقد و تحلیل آراء این بزرگان در این‏ زمینه نیست و آنچه مى‏ تواند موجب بصیرت‏ بیشترى در مورد جایگاه مفهوم سعادت در فلسفه اخلاق شود بررسى پیشینه این مفهوم در سنت مسیحى و در آراء متفکران غربى مثل‏ هابز، لاک و خصوصا کانت است.

علم حصولی هرچند رابطه اعدادی و تمهیدی نسبت به عمل دارد و شرط لازم آن محسوب می شود، توانمندی کافی برای ضمانت قطعی عمل را ندارد. تبیین کارکرد علم حصولیِ حاصل از قوای مختلف نفس و تحلیل جایگاه آن در مبادی و فرایند عمل می تواند تا حدودی چرایی شکاف بین نظر و عمل را نشان دهد. در مقابل، معرفت شهودی نسبت به علم حصولی دارای تأثیر عمیق تری در ضمانت عمل است و هرچه درجات معرفت شهودی بالاتر رود، احتمال مخالفت عمل با این معرفت کمتر خواهد بود. در این مقاله، پس از تعریف علم و عمل و بیان اقسام آن از دیدگاه ابن عربی و امام خمینی، به مقایسه میزان تأثیر علم حصولی و شهودی بر عمل پرداخته می شود.

این مقاله می‌کوشد تا تصویری از جایگاه سقراط را در رهیافت دینی و اگزیستانسیالیستی کی‌یرکگور نشان دهد. کی‌یرکگور در نوشته‌های خویش تحت تأثیر شدید سقراط قرار دارد و از روش سقراطی سخن می‌گوید. وی او را با حضرت ابراهیم، «شهسوار ایمان»، مقایسه می‌کند و می‌کوشد تا سقراط مشرک و غیرمسیحی را در بستر تفکر مسیحی خودش بگنجاند و از این رو از سقراط به عنوان قهرمان تراژدی نیز یاد می‌کند. کی‌یرکگور خود را سقراط قرن نوزدهم می‌پنداشت و معتقد بود، وظیفه او همان وظیفه سقراطی است. این مقاله با استناد به برخی نوشته‌های کی‌یرکگور به بررسی این تصویر می‌پردازد.

شناخت انسان و توجه به ابعاد وجودی او، همواره مورد توجه همه ادیان، مذاهب و مکاتب بوده است. از دو موضوع عمده و اصلی عرفان اسلامی، یعنی توحید (وحدت وجود) و موحّد، بسیاری از مباحث مربوط به توحید و شئونات آن نیز در قلمرو شناخت صاحب مقام توحیدی، یعنی موحّد یا انسان کامل است. با آنکه پیشینه مباحث به قرون اولیه اسلامی باز می‏گردد، امّا به طور ویژه، ابن ‏عربی و شاگردان و شارحانش، به این مبحث اهتمام ورزیده‏‌اند. معلّم ملک، کون جامع، جام جهان نما، مرد تمام، حق مخلوق، کلمه فاصله جامعه، روح عالم، خاتم ولایت برخی از تعبیرات از انسان کامل است. جستار پیش رو بر آن است تا با تکیه بر منابع مهم عرفانی در سه مقام، و در هر مقام به نکاتی چند اشاره نماید:1 . نسبت انسان با خداوند متعال؛ نظری کرد که بیند به جهان قامت خویش / خیمه در مزرعه آب و گل آدم زد؛ 2 . جایگاه انسان در نظام هستی و نسبت او با عالم؛ الحذر ای مؤمنان کان در شماست / در شما بس عالم بی‏ انتهاست؛ 3 . رسالت و ولایت انسان؛ نایب‏ حق است و نایب بامنوب / گر دوپنداری قبیح آید نه‏ خوب.

افعال آدمى به حسن و قبح متصف مى‏ شود، اما این حسن و قبح ‏چیست و قضایایى که بر آنها مشتمل‏ اند، چه ماهیتى دارند، از مسائلى است که ذهن فیلسوفان را قرنها به خود مجذوب ساخته ‏است. از زمان سقراط حکیم و حتى فیلسوفان قبل از سقراط مساله حسن و قبح افعال به طور قابل اعتنایى مطرح بوده و ارسطو دو کتاب عمده در باب اخلاقیات تدوین نموده است: کتاب «اخلاق‏»، [Ethics] که اخلاق نیقوماخس هم خوانده ‏مى‏ شد؛ و «اخلاق‏» اودموس، [Eudemian Ethics]. متکلمان‏ اسلامى این مباحث را با شدت هر چه تمامتر دنبال کرده‏ اند و آثار فراوانى از خود به جاى گذاشته‏ اند. در این مقاله پیرامون این موضوعات بحث می شود: توضیح افعال، تفاسیر برخی فلاسفه در مورد افعال و رفتار، قضایای اخلاقی و موضوع حسن و قبح.

دیالکتیک از نظر لغوی به معنای فن مباحثه و از نظر فلسفی دارای معانی مختلفی است ، مانند دیالکتیک زنون،دیالکتیک سوفسطاییان،دیالکتیک سقراط،دیالکتیک افلاطون و... به نظر افلاطون یکی از ویژگیهای دیالکتیک این است که آن، مخرب فرضیات است . حال سوال این است که تخریب فرضیه یعنی چه؟ دیالکتیک دو مرحله دارد : 1- دیالکتیک صعودی 2- دیالکتیک نزولی آیا انسان،فطرتاً مطلق خواه است ؟ این مقاله به بحث و بررسی مسایل فوق می پردازد .

تربیت همانا کشاندن آدمی است به سوی ارزش های والای انسانی، چنان که آن ارزش ها را بفهمد، بپذیرد،دوست بدارد و به کار آورد . انسانی که به این مقام دست یابد چه بسا به گزینش ارزش ها خواهد پرداخت و راهنما و تربیت کننده خویش خواهد شد و این برترین معنای تربیت است که همانا روکردن آزادانه و آگاهانه است به ارزشها. این مقاله به دنبال آن است که مبانی فلسفه دیدگاه افلاطون،در تربیت را به عنوان روکردن به ارزشهای حقیقی نشان دهد؛این رویکرد نه تنها درباره فرد ، بلکه درباره جامعه و تکامل آن نیز درست است ؛ زیرا جامعه نیز تنها آنگاه در راه تکامل خواهد بود که به ارزش های حقیقی رو کند و هرگاه همتش سستی گیرد و از ارزش های راستین روی برتابد و دلبسته ارزشهای دروغین شود به انحطاط می گراید . از همین روست که میتوانیم بگوییم اگرچه در شرایط عادی تنها بخش کوچکی از شرایط اجتماعی را میتوان به فرمان آورد و کنترل و برنامه ریزی کرد ، اما با رویکرد تربیتی افلاطون بزرگ ترین وظیفه زمامداران هر جامعه فراهم آوردن این شرایط به گونه ای است که زمینه ای باشد برای امکان شکوفایی توانایی ها تکامل معنوی جامعه ، یعنی رو کردن به ارزشهای انسانی.

در این پژوهش قدر متیقن و مشترک دو تقریر باقی مانده از گفتگوهای منسوب به سقراط یعنی (مجموعه آثار افلاطون) و کتاب (خاطرات سقراطی) نوشته گزنفون مبنا قرار گرفته است. محور اصلی این پژوهش بررسی شباهت های روش سقراط در تعلیم با روش انبیاء و معصومین (ع) است. طبق نتایج این پژوهش روش سقراط، شیوه گفتگو اما به شکل خاص آن است که خود ایشان آن را النکاس (1) می نامید و در تاریخ فلسفه هم به همین نام معروف شده است. النکاس شیوه ای است که در آن طرح پرسش های خاص و حکیمانه معرفت از ذهن و ضمیر مخاطب بیرون کشیده می شود. یا به تعبیر سقراط معرفت در ذهن مخاطب زایانده می شود. دیالتیک یا جدل احسن فقط بخشی از روش سقراط را تشکیل می دهد. چون در دیالتیک طرفین دیدگاه مخالف هم دارند. در حالی که در برخی گفتگوهای سقراط، مخاطب نظر مخالف *، فقط درصدد آموختن است اما با شیوه خاص النکاس سقراط عام تر از دیالتیک (جدل احسن) است. دیالتیک در نزد سقراط گاهی عنوان روش است. گاهی عنوان نوعی معرفت. در دیالتیک سقراط ماهیت حقیقی و ذاتیات اصلی امور و موضوعاتی مورد پژوهش واقع می شود که در راستای سعادت و کمال انسان مفید و اثربخش هستند. این موضوعات گاهی اخلاقی هستند از قبیل؛ عدالت، شجاعت، عفت، گاهی در قلمرو دین هستند مانند؛ دینداری، خداباوری، معادباوری و خلوص نفس و... سقراط از پرداختن به ماهیت اشیاء و سایر اموری که در راستای سعادت انسان تأثیر مستقیم و بارز ندارند شدیداً پرهیز می کرد. همچنین به موضوعاتی که قابل معزرفت یقینی نیستند، هرگز نمی پرداخت. بنابراین مخالف بسیاری از مسائل مطرح شده در فلسفه پیش از خود مانند؛ مادة المواد عالم، اصالت یا اعتباریت حرکت و... بود و همچنین بسیاری از مسائل مطرح شده در فلسفه بعد از سقراط هم با اهداف و اندیشه های سقراط هماهنگی و همخوانی ندارند. از جمله مباحث حرکت، قوه و فعل، مقولات و ... از جمله ارکان دیالتیک به بوته نقد و آزمون گذاشتن یک تعریف یا یک باور در فرآیند گفتگو در نزد صاحب نظران است. اگر ارائه دهنده تعریف یا نظریه توانست از عهده پاسخگویی به همه نقدها برآید، آنوقت می تواند مدعی موجه و مقبول باور و تعریف خودش باشد. طبق این رکن اساسی دیالتیک، بسیاری از نظرات فلسفی ارائه شده در غرب و شرق در حد فرضیه فلسفی هستند نه حقیقت فلسفی. بنابراین روش سقراط معادل جدل گرفتن و جدل را تعریف به استدلالی کردن که هدف آن صرفاً غلبه بر مخالف است و از مقدمات مقبول و مشهور استفاده می کند، اشتباه محض است. از طرف دیگر پرسشی مطرح کردن مطالب، یکی از اسلوب های رایج قرآن کریم است به گونه ای که غالب بر 600 جمله پرسشی در قرآن کریم یافت می شود. خاصیت اصلی و مشترک پرسش های قرآنی به تفکر واداشتن مخاطب است. همچنین گفتگوهای متعددی در قالب جدل احسن در قرآن کریم آمده است. چنانکه شیوه پیشوایان دین هم در موارد متعددی گفتگو بوده است. چه در قالب احتجاج و مناظره و چه در قالب پرسش و پاسخ و بیرون کشیدن حقایق از عقل فطری مخاطب. علاوه بر این که در احادیث توجه ویژه ای به پرسش، مذاکرة العلم، گفتگو، جدل احسن، برهان و حکمت شده است. هنگامی که گفتگوهای مطرح شده در کتاب و سنت را با گفتگوهای سقراط بررسی تطبیقی می کنیم، شباهت و قرابت زیادی بین آنها می بینیم. به اضافه اینکه پرسشی مطرح کردن مطالب بوسیله قرآن کریم یادآور روش سقراطی و در راستای آن است. نتیجه اینکه شیوه سقراط چه در قالب سؤال و جواب (النکاس) و چه در قالب دیالتیک غالباً با شیوه انبیاء و معصومین (ع) مشابهت دارد. بویژه هنگامی که مخاطب های گفتگوهای معصومین (ع) با مخاطب های سقراط مشابهت دارند.

طرح «نظریه مُثُل» و حضور تأثیرگذار آن در مباحث گوناگون فلسفی، مستند به افلاطون است و به دلیل آنکه دایره هستی را گسترده‏ تر ترسیم می‌کند و از وجود موجوداتی با صفاتی ویژه سخن می‌گوید، در دوره‏ های گوناگون فلسفی و تاریخی موضوع گفت‏ و گو بوده است. یکی از طرف‏داران این نظریه شیخ اشراق، شهاب‏ الدین سهروردی است که جایگاهی تعیین‏ کننده به مُثل در نظام هستی‏ شناختی خود می‌دهد و می‌کوشد از سویی با ارائه ادلّه‏ ای متقن وجود این عالم را اثبات کند و از سوی دیگر، با تبیین روشن نسبت این عالم با مراتب وجودی مافوق و مادون آن، چهره‏ ای معقول‏ تر و پذیرفتنی‏ تر در قیاس با تبیین افلاطون به آن ببخشد. مقاله حاضر کاوشی است در چیستی مُثل از نگاه افلاطون و شیخ اشراق؛ ادلّه ‏ای که شیخ اشراق برای اثبات عالم مُثل ارائه کرده است، و نیز جایگاهی که مُثل در نظام هستی‏ شناختی این دو متفکر دارد. از آنجا که مقصود اصلی نگارنده، بررسی نگاه سهروردی به مُثل بوده است، دیدگاه افلاطون نیز به اجمال کانون توجه قرار گرفته است تا اشتراکات و تفاوت‏ها بهتر خود را نمایان کند.

در امثال و حکم عربی شهرت دارد که «کلام الملوک، ملوک الکلام » ، این سخنی به غایت حکیمانه است، نهج البلاغه مولا امیرالمؤمنین که الحق «اخ القرآن » نام گرفته نیز مصداق عالی این سخن حکمت آمیز است، زیرا از زبان و قلم بزرگ مردی تراویده که در جهان سخنوری یگانه بوده کلامش سرآمد کلام هاست از همین روی درباره این اثر جاودانه گفته اند «فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق » . آری، امام مؤمنان در عرصه سخنوری گوی سبقت از همگان ربوده و توسن بلاغت را در میدان فصاحت بی مهابا تازانده و هیچ کسی یارای هماوردی با او را ندارد، و نه تنها هم کیشان امام متقین بر بی رقیبی وی اذعان دارند، بلکه سخنوران غیر مسلمان هم بر این امر گواهند، و جز این نیست که کلام امام علی (ع) مؤید از جانب حق است و از زبان و قلمی تراویده که در شهر علم نبی (ص) بوده است .