جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يكی از اصلی ترين مسائل خداشناسی، مسئله فاعليت خداست. فاعليت خدا- هماننـد فاعليـت هـر فاعل ديگری- ربطی كامل به علم او به فعلش دارد كه آن نيز يكی ديگر از اساسـی تـرين مسـائل الهيات است. مسئله فاعليت خدا از آغاز تكون فلسفه اسلامی مورد توجه فيلسوفان مسـلمان بـوده است. يكی از نظريه های غالب در اين باب، نظريه فاعليت بالعنايه است. ابن سينا قائل به اين نظريه اســت و صــدرالدين محمــد شــيرازی (ملاصــدرا) آن را پذيرفتــه و تغييراتــی درآن داده اســت. نظريه ای ديگر در اين مبحث نظريه عرفاست. از نظر عرفا خدا فاعل بالتجلی است: فعل او ظهور اوست. حكيم ملاصدرا ايـن نظريـه را نيـز پذيرفته است و بين آن با نظريه فاعليت بالعنايه تعارضی نمی بيند. علامه طباطبايی نيز هر دو نظريـه را قبــول دارد، نهايــت آنكــه در نظريــه فاعليــت بالعنايــه مــورد قبــول او اراده خــدا بــه علــم او بر نمی گردد، بلكه از صفات فعل او محسوب اسـت و ايـن، بـارزترين تفـاوت بـين رأی او و رأی ملاصدرا در اين باب است.

در اين مقاله ديدگاه وگنر درباره اراده آگاهانه و مدعای او در اين باره را مورد بررسی قـرار خواهيم داد. او معتقد است اراده آگاهانـه يـك تـوهم اسـت؛ زيـرا بـرای شـكل گيـری يـك خواست يـا قصـد آگاهانـه، ضـروری اسـت كـه آن قصـد يـا خواسـت بـه صـورت مسـتقيم، غيراستنتاجی و بی واسطه ـ نه به صورت تفسيرگرايانه ـ در دسترس عامـل باشـد. از آنجـا كـه چنين دسترسی ای وجود ندارد، لذا چيزی به نام اراده آگاهانه واقعيت ندارد. اما اين استدلال دچار يك اشكال اساسی است كه بـه تئـوری «فرآينـد دوگانـه» يـا «فرآينـد مـوازی» دربـاره تصميم گيری مشهور است. اگر تئوری فرآينـد دوگانـه درسـت باشـد، اسـتدلال وگنـر بـرای توهمی بودن اراده آگاهانه به شكست می انجامد.

یكی از نظريه های معروف درباره اعجاز قرآن، نظريه «صرفه» است. اين نظريه از گذشته های دور موافقان و مخالفانی داشته است و هر گروه برای اثبات سخن خويش به دلايلی تمسك كرده انـد. از سوی ديگر، اين نظريه با برخی انديشه های كلامی نيـز پيونـدی ديرينـه دارد كـه قابـل بررسـی است. صرفه با گذشت چند سده از تولد آن، رفته رفته بـه بوته نقـد قـرآن پژوهـان آمـد و ميـدان گفتمانی را به وجود آورد كه هنوز هم ادامه دارد. در اين ميان، آنچه طرح مجدد اين موضوع را ضروری ساخت، تلاش های برخی نويسندگان در سطح رسانه های چاپی و الكترونيكی است كه با طرح شـبهات و دلايـل جديـد، بـه اثبـات آن چشم دوخته اند؛ همچنين برخی شبهات كتاب الموضح كه حدود يك دهه پيش برای نخستين بار منتشر شد، از اين رو اين نوشتار به منظـور بررسـی آخـرين دلايـل طرفـداران ايـن نظريـه و نقـد و بررسی آنها تدوين يافته و مسير منطقی كشف حقيقت را با رويكردی معطوف به پاسخ به شبهات روز و تكميل برخی پاسخ های گذشتگان، به وسع و سهم خويش ترسيم می كند. البته در طی اين مسير، از توجه به مهمترين شبهات پيشينيان كه در برخی موارد زيربنای شـبهات معاصـران اسـت، نيز غفلت نكرده است.

دو مسئله عشق و زيبايی در فلسفه های افلاطون و ملاصدرا با يكديگر پيوند عميقی دارند. ايـن دو انديشمند هريك به مقتضای مبانی فلسفی خاص خود، اين پيوند را به شيوه خاصی تبيين كرده اند ودر اين ميان به رغم تفاوت آشكاری كه در توصيف هريك از دو فيلسـوف از عشـق، زيبـايی و خدا وجود دارد، رابطه ای ناگسستنی، ميان عشق حقيقی، زيبايی مطلق و خداوند برقرار كرده اند. مقاله حاضر ضمن بررسی عشق حقيقـی و زيبـايی مطلـق و ارتبـاط ايـن دو مسـئله بـا خـدا در انديشه هريك از اين دوفيلسوف به مقايسه ايـن دو ديـدگاه پرداختـه وتشـابهات و تفـاوتهـای موجود در اين دو ديدگاه را آشكار می سازد

واحد يا حقيقی است يا غير حقيقی. واحد حقيقی، يا ذاتی است كه متصف به وحدت اسـت و يـا ذاتی است كه عين وحدت است؛ به نحوی كه فرض تكثـر در آن محـال اسـت وايـن، واحـد بـه وحدت حقه حقيقيه اسـت كـه غيـر از وحـدت عـددی اسـت. در انديشـه دينـی و فلسـفی علامـه طباطبايی، از طرفی وحدت عددی از حق تعالی نفی گرديده است؛ زيـرا وحـدت عـددی مسـتلزم محدوديت واحد است و از طرف ديگر، وحدت حقه حقيقيه برای حق تعالی اثبات شده است؛ بـه اين معنا كه در ذات حق سبحان، وحدت، عين ذات بوده و واحد و وحدت يك چيز است؛ از اين رو هيچ گونه كثرتی را در ذات متعالی او نمی توان فرض كرد و احدی الذات بوده ودر خـارج و عقل و وهم انقسام نمی پذيرد. اين نوشتار در صدد نشان دادن تطـابق نظـردينـی و نظـر فلسـفی در مسئله وحدت حقه حقيقيه حق تعالی در انديشه علامه طباطبايی است. اين مقصود به شيوه تركيبی انجام گرفته است.

الهيات دينی، به عنوان معرفتی كه به تأمل عقلانی درباره دين می پردازد، در مواجهـه و رويـارويی با علم تجربی، مسيرها ومدل های گوناگونی را طی كرده و می كند. مشهورترين مدلی كه در اين خصوص ارائه شده، مدل ايان باربور است كـه ايـن مواجهـه را بـه چهـار سـطح تقسـيم مـی كنـد: تعارض، استقلال، تعامـل و وحـدت. از سـوی ديگـر، رويكردهـای جديـد در الهيـات طبيعـی بـا دارابودن ويژگيهايی از قبيل: پرهيز از مفهوم «خـدای رخنـه پـوش»، پرهيـزاز مداخلـه در قلمـرو علوم تجربی و در عـين حـال تـلاش بـرای ارائـه تفسـيری معقـول و خداباورانـه از آن، بخشـی از نظريات علمی است كه به مسائل بنيادين جهان می پردازند و تأكيد برمحدوديت های ذاتـی علـم تجربی يا كرانمندبودن معرفت علمی، چشم اندازهای نوی را درباره نحوه مواجهه الهيات دينی و علم تجربی باز نموده اند. هدف ما در اين مقاله آن است كه گونه های رويارويی الهيـات دينـی بـا علم تجربی را بر مبنای مدل باربور و رويكردهای جديد در الهيـات طبيعـی مـدل نمـاييم و يـا بـه عبارت ديگر، مدل ارائه شده توسط باربور را با توجه بـه رويكردهـای جديـد در الهيـات طبيعـی، تعميم داده و بازسازی كنيم. در نتيجه به مـدلی خـواهيم رسـيد كـه آغـاز آن، مسـئله يـا رويكـرد تعارض ميان الهيات دينی و علم تجربی است. اين تعارض در دو سطح متافيزيك و قلمرو، امكان بروز دارد. ديدگاه تلاقی و تأييد با نقد فلسفی متافيزيك علم و تعديل آن، بـه تعـارض در سـطح متافيزيك واكنش نشان می دهد و ديدگاه های مكمليت وتمايز با تأكيد برمحدوديت ذاتـی علـم و كرانمند بودن معرفت علمی، به تعارض در سطح قلمرو واكنش نشـان مـی دهنـد. هريـك از دو رويكرد فوق، در واكنش ايجابی خود به اين سطح از تعارض، مسير متفاوتی را می پيمايند.

«متن محوری» اديان ـ به ويژه اسلام در وضعيت كنونی ـ باعث شده تا دريچه جديـدی بـه بررسـی ايـن متـون گشـوده شـود. ايـن دريچـه، پـژوهش ادبـی در متـون دينـی اسـت كـه بـه پيـروی از پيشرفت های نظريه ادبی و نقد ادبی فراز و نشيب فراوانی طی كرده اسـت. پـيش فـرض اصـلی در اين گونه پژوهش و به طوركلی پژوهش در دين، تعليق ذات يا ناب بودن ديـن/ متـون دينـی اسـت كه باعث می گردد به متنی ادبی مبدل شـود. ايـن روح حـاكم بـر سـنت غربـی پـژوهش در ميـان نواديبان عرب پی گرفته شد و كم كم مكتب ادبی در تفسيرقرآن شكل يافت. شـكل بـهروز شـده اين مكتب در «قرائت تأويلی» افرادی مانند نصرحامد ابوزيد و محمد اركـون نمـود دارد. مشـكل اصلی اين طرز نگرش عرفی به متون دينی و ادبی سازی آنهـا همـان مبنـای تعليـق ذات اسـت كـه باعث شكافی عميق ميان تلقی متدينانه و ايمانی با تلقی پژوهشـی از ديـن مـی شـود. ضـمن آنكـه پژوهشگردر اين مطالعه ادبی نمی تواند به رغم ادعا فارغ دلانه به بررسی بپردازد وهمدلی خـود را با متون دينی از دست خواهد داد. از سوی ديگر، معيار ادبی دانستن يك متن نيز اگـر چنـد لايگی معنا در نظر گرفته شود، مصادره به مطلوبی اتفاق خواهد افتاد كه درآن، آنچه را مـی خـواهيم در پژوهش بدان برسيم، فرض گرفته ايم و نيز ديگر توجيه يا تبيين كـافی بـرای «ايمـان» بـه قـرآن يـا متون دينی ديگر نخواهيم داشت. اين طرز تلقی از يك نگاه با زاويه خاص فراتر مـی رود واصـل ماهيت ايمان و دين را به چالش می كشد.

در اين مقاله سعی گرديده تا ديـدگاه كلـی سـهروردی دربـاره فرجـام و سـرانجام نفـس بررسـی گردد. لذا در آغاز به اولين مسئله، يعنی بقای نفس پس از فنای بدن پرداخته شـده و چهـار دليـل شيخ اشراق مبتنی بر پذيرش اين مسئله تبيين گرديده است. سـپس بـه بيـان ديـدگاه وی در مـورد سعادت و شقاوت نفـوس و حقيقـت عـذاب و پـاداش اخـروی پرداختـه شـده اسـت. پـس از آن ديدگاه اشراقی وی درباره احوال نفوس انسانی و طبقات آنان پس از مـرگ تبيـين گرديـده و در پايان، مسئله تناسخ از ديدگاه سهروردی به اجمال بيان شده است و نتيجه گرفته می شـود كـه وی نيز در ابتدا بر مبنای مشايين تناسخ را باطل می داند، اما در اواخر عمر در نظریه خود ترديـد دارد؛ لذا درآخرين كتاب خود ـ حكمهالاشراق ـ با ترديد به ابطال تناسخ سخن می راند.