جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اسمِ ایدئولوژی و اذعان به آن، متأخر است؛ ولی مسمای ایدئولوژی و بدیل های آن، سـابقه ای بـس بلند، شاید به اندازه مدنیت دارد. ریشۀ آن را بیش از هر چیز باید در میل انسـان بـه فـراروی از وضـع طبیعی خود جست. بر همین اساس، این مقاله معتقـد اسـت کـه اولاً هـیچ پایـانی بـر ایـدئولوژی بـه معنای عام آن متصور نیست و ثانیاً ایدئولوژیک بودنِ دین نه تنها ممکن، بلکه تنهـا صـورت ممکـن و مطلـوبِ آن اسـت. بررسـی صـدق ایـن دو مـدعا مسـتلزم اثبـات اجتنـاب ناپـذیری ایـدئولوژی و نشان دادنِ سنخیت میان دین و ایدئولوژی است. مـا ایـن دو مفـروض را بـا کـاوش هـای مفهـومی و تأمل در اقتضائات منطقی آنها احراز کرده ایم و درنهایت بـر بـی پایـانی ایـدئولوژی و ایـدئولوژیک بودن دین صحه گذارده ایم.

ملحدان معاصر، وجود شر در جهان را انتقادی قوی بر اعتقـادات دينـی دانسـته انـد. ايشـان مدعی اند ميان وجود شر و اعتقاد به خدايی بـا قـدرت بـی نهايـت و خيـرمحـض، تنـاقض وجود دارد و نمی توان هم به خدا و هم به وجود شر اعتقاد داشـت. مسـئله منطقـی شـر بـه شكل ساده چنين است: خدا قادر مطلق است؛ خدا خيرمطلق است؛ شر وجود دارد. «جی. ال. مكی» معتقد است كه اين مجموعه با هم ناسازگارند؛ ازاينرو نبايـد بـه چنـين خـدايی اعتقاد داشت. «هيوم» نيز با اينكه فردی معتقـد بـه ديـن مسـيحيت اسـت، در عقلانـی بـودن اعتقاد به خدا ـ به خاطر وجود شرور ـ تشكيك می كند؛ چرا كه او حساب علم و فلسفه را از دين، مذهب و ايمان جدا می داند. در حكمت متعاليه نيز چنين باور می شـود كـه شـرور ماهيتی عدمی داشته و فاقد هر گونه هستی مستقل هستند و هر آنچـه وجهـه وجـودی دارد، خير و مطلوب مدلّل می شود. با اين نگرش، تحليل فيلسوفانی چـون هيـوم و مكـی از شـر، غيرمعمول جلوه می كند. بدين سبب كه آنها وجوه و حيثيات را از يكديگرتفكيك نكرده و ابعاد گوناگون پديـدهای را كـه شـر جلـوه مـی كنـد در ويژگـی شـر بـودن آن منحصـر كرده اند؛ درحاليكه يكی از اركـان تحليـل فلسـفی، بازشناسـی ودر نيـاميختن حيثيـات بـا يكديگراست.

عقل و شرع، ملازم يكديگرند؛ آنچه را عقل به صورت روشن وقطعی پسـنديده مـی دانـد از نظر شرع نيز پسنديده است و آنچه را عقل به صورت روشن و قطعی ناپسند می دانـد، از نظر شرع نيز ناپسند است. عكس اين موضوع نيز صادق است؛ يعني احكـام شـرعی مـورد تأييد عقل نيز هست؛ هرچند از درك دقيق و روشن ملاك آن ناتوان باشد. قاعده ملازمـه نقش مهمی در استنباط احكام شرعی دارد و در حقيقـت از ادلـه عقلـی احكـام شـرعی بـه شمار می رود. تلازم حكم عقل و شرع، افزون بـر اينكـه مقتضـای برهـان عقلـی اسـت، از برخی آيات و روايات نيز به روشنی آشكار مـی شـود. در برابـر بيشـتر اصـوليان كـه قاعـده ملازمه را پذيرفته اند، اخباريان و برخی از اصوليان آن را نپذيرفته و اشـكالات و مناقشـاتی را مطرح كرده اند كه عالمان برجسته اصولی به آنها پاسخ داده اند.

درباره چگونگی آغاز آفرينش از سوی خداوند سه ديدگاه عمده در ميان متألهـان وجـود دارد. فيلسوفان و عارفان نوعاً بن مايه جهان را به ذات الـوهی برگردانـده و بـا طـرح نظريه «صدور» توسط فيلسوفان ونظريه «ظهور و تجلی» از سوی عارفان به توجيه خلقت نخستين پرداخته اند. اما بيشتر متكلمان در تفسير آفرينش جهان توسـط خداونـد، بـرايـن باورنـد كـه خداوند جهان را از عدم آفريد. مقالـه پـيشرو بـه تحليـل امكـان يـا اسـتحاله نظريـه فـوق می پردازد. نخست دلايل عقلی و نقلـی موافقـان تقريـر مـی شـود و سـپس مـورد تحليـل و ارزيابی قرار می گيرد.

علم و دانش دارای عناصر و مؤلفه های گوناگونی چون مبـانی، موضـوع، مسـائل، روش، هـدف، موضوع و ... است كه هر يك در هويت و ماهيت علم، نقش اساسی دارنـد. ايـن عناصـر، هـم در ماهيت علم دخيل اند وهم در هويت و ويژگی های آن. يكی از آثـار هويـت بخشـی ايـن عناصـر، نقش آنها در دينی بودن يا غير دينی بودن علم است. هويت دينی یا سكولاری علم بر ايـن عناصـر استوار است؛ به عبارت ديگر دينی یا سكولاری بودن علم، وابسته به اين عناصر است و هـر كـدام از عناصر، سهم ونقش خاصی در دينی بودن يا سكولار بودن علم دارند. بنابراين يكی از عناصر و مؤلفه های مهم و اصلی علم، مبـانی و پايـه هـای علـم اسـت. ايـن عنصر كه يكی از معيارهای دينی بودن يا سكولار بودن علـم اسـت، سـهم جـدی و نقـش تعيين كننده ای در هويت و ويژگی علم دارد. مبانی وپايه هـای علـم را مـی تـوان در مبـانی هستی شناختی، دين شناختی، معرفت شناختی، انسان شناختی و ... دسته بندی كرد كـه مبـانی انسان شناختی ازجمله آنهاسـت. در بـاب انسـان شناسـی، مسـائل گونـاگونی مطـرح اسـت؛ ازجمله ماهيت و حقيقت انسان، منزلت انسان درنظام هستی، جايگاه فـرد و افـراد انسـانی، جايگـاه عقـل و دانـش انسـان و ... كـه ازديـدگاه انسـان شناسـی سـكولار در اومانيسـم و انسان محوری، اصالت فرد، عقلگرايی، علـم گرايـی و ... ظهـور يافتنـد كـه در ايـن مقالـه ضمن نقد و بررسی مبانی انسان شناختی علم سكولار، به تبيـين مبـانی انسـان شـناختی علـم دينی همچون ماهيـت انسـان در انديشـه اسـلامی، منطـق تفسـير انسـان، منزلـت الهـی آن، كرامت ذاتی، خدامحوری و ... بر اساس انسان شناسی دينی خواهيم پرداخت. اين مبانی از جهات گوناگونی مانند غايات و اهداف، موضوع و نوع مسائل، روش، نظريـه پـردازيهـا، كاركردها و... در علوم به ويژه علوم انسانی تأثيرگذارند.

برهان وجودی ازجمله براهين مهم در تفكر فلسـفی غـرب بـرای اثبـات وجـود خداسـت. دكارت از كسانی است كه پس از آنسلم بـه احيـا و طـرح مجـدد ايـن برهـان پرداخـت و كوشيد بر اساس مبانی فلسفی خود ازجمله اصالت رياضيات و معيـار وضـوح و تمـايز، از مفهوم خدا به وجود عينی آن راهی پيدا كنـد. وی مـدعی بـود بـا تحليـل تصـور و مفهـوم خداوند می توان دريافت كه خداوند وجود دارد. اين مقاله به تبيين برهان وجودی دكارت پرداخته و نقدهای كاتروس، گاسندی و كانت را طرح و پاسخ هـای دكـارت را بررسـی و درنهايت به رمز و راز ناكامی و عقيم بودن اين برهان رسـيده اسـت و آن، ايـن اسـت كـه هيچگاه نمی توان آثار و لوازم وجود عينی را از وجود ذهنی انتظار داشت.

انسان موجودی مختار، چندلايه و دارای ساحت های وجودی ملكی و ملكوتی يـا غيـب و شهادتی است كه آينه گردان اسمای حسنای حـق ـ سـبحانه ـ ودارای جـامعيتی اسـت كـه می تواند به مقام تعين اول و ثانی برسد و تا مرز «قاب قوسين او ادنـی» را درنـوردد. چنـين موجودی كه دارای هويت «حی متأله» و ماهيت لاحدی در تعـالی و تكامـل اسـت و نـوع انسانی توان و ظرفيت اكتساب مقام خلافت خدا را داراست، در نظريه پيشرفت وحيانی بـا مبانی عرفانی كمال حداكثری را جستجو می كند و پيشرفت متعالی را در معرفت صائب و عمل صالح و كمال صادق می یابد تا حيات طيبه اش در همه سطوح و ساحت ها تحصيل و تأمين شود. در نوشتار حاضر نيز فرضيه كمالگرايی حداكثری در پيشرفت مبتنی بر مبـانی وحيانی با رويكرد عرفانی كه تنها مكتب اسلام ناب محمدی عهده دار آن اسـت، اثبـات و تبيين شده است. مبانی ای چون: جامعيت انسان در عالم وجود، تجليگاه بودن انسـان بـرای خدای سبحان يا آينه وارگی او از خـدای متعـال، خلـق مـدام و تحـول جـوهری اشـتدادی انسان تا بينهايت، تكامل پذيری حداكثری و ... .