جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یكی از نظريه های مهم اعجاز قرآن، «اعجاز تأثيری» است كه نخستين بار از سوی خطّـابی ارائه شد و پايه گـرايش و اسـتناد بسـياری از دانشـمندان پـس از وی گرديـد. ايـن نظريـه آنطور كه بايد مورد توجه قرار نگرفته، در منابع مختلف با عناوينی مختلف حضـور يافتـه است كه از جمله آنها می توان به اعجاز نفسانی، اعجاز وجـدانی، جـذبات روحـی، روعـه قرآنی و ... اشاره كرد. بر اساس اين نظريه، جذبه های قرآنی ماهيتی فرابشری ونشانه هـایی ويژه خود دارند با تأثيرهای شناخته شده در جهان مادی متفاوت است. خطّابی با اشاره بـه برخی مستندات و نشانه های اعجاز تأثيری، خاستگاه و فرايند آن را ابهـام آلـود رهـا كـرده است. اين مقال برآن است كه به بررسی وتحليل سخنان وی پرداخته، بحث را با پالايشی مناسب والبته به فراخور مجال اندك، ارائه كند.

نظريه اخلاقی علامه طباطبايی با استناد به توحيد با نظريه هـای رايـج غربـی تفـاوت جـدی دارد. در نظريه وی خداوند غايی ترين هدف در رفتار اخلاقی به شمار می آيد؛ غـايتی كـه به لحاظ مطلقيت كمال و زيبـايی، سـلوك اخلاقـی هـرانسـانی را بـه سـوی خـود متوجـه می كند. اين نگرش با نظريه هايی مانند فضيلت گرايـی ارسـطو و وظيفـه گرايـی كانـت كـه عنصر حق به كلی در اركان آنها نقشی ندارند، متفاوت است. ديگر آنكه خداوند بـه طـور ذاتی و فطری در انسان ها وجود داشته و در نظريه فوق، وجه اصلی گرايش انسان به سوی اخلاق به شمار می آيد. مسلماً چنين ديدگاهی با سودگرايی افـرادی ماننـد بنتـام كـه وجـه اصلی گرايش انسان را به سوی اخلاق، تمايلات مادی او و ميل او به سود بيشتر می داننـد، تفاوت اساسی دارد. سوم آنكه موضوع انقطاع ـ ولو به صورت اندك ــ در نظريـه علامـه، لازمه يك رفتار اخلاقی دانسته شده است كه اين مطلـب بـا خـودگرايی اخلاقـی بـه طـور صريح مخالف است. هر سه نكته فوق را می توان وجوه اصل توحيد دانسـت كـه درتمـام نظريه علامه طباطبايی خودنمايی می كند.

برای تبيين رابطه خداوند متعال با ماسوی الله، چهار نظريه كـلان، ميـان انديشـمندان شـكل گرفته است كه يكی از اين نظريه ها، وحدت شخصيه وجود است. برای اثبات نظريه وحدت شخصيه، پس از آنكه توسط ملاصدرا به قلمرو فلسفه وارد شد، براهين متعددی اقامه شده است و يكی از برهان ها متكی برعدم تنـاهی وجـود حـق تعـالی است. در اين نوشتار اين برهان مورد تأمل قرار گرفته و هر يك از مقدماتش به نحـو مجـزا بررسی گرديده است. سعی شده تمامی نقدهای وارد بر مقدمات، مطـرح و تحليـل شـوند. در نهايت حدود قوت و ضعف منطقی برهان در اثبات مدعا مورد بحث قرار گرفته است. در پايان دو نظريه «تشكيك» و «وجود رابـط» بـه عنـوان نظريـه هـای رقيـب بـرای وحـدت شخصيه مورد بررسی و نقد قرار گرفته اند.

اين تحقيق به دنبال تحليل و بررسی مطلوب يا مضرّ بودن نقش بينش فلسـفی در فهـم ديـن است. از اينرو ابتدا به تبيين و تحليل رويكردها پرداخته و سپس آراء و انظار در مسئله نقد می گردد. نكته حائزاهميت در تبيين اصل مسئله، تعيين نوع رابطه بين معارف دينی با نفس الأمر دين است. روشن شدن اين رابطه، نقش بينش فلسفی را روشن می نمايـد. درايـنبـاره چهار رويكرد وجود دارد: رويكرد اول با قائل شدن به تأويل، بر ايـن بـاور اسـت كـه بـين حاقّ دين و معارف دينی ملازمه نيست؛ از اينرو بينش عصـری را حـاكم بـر نقـش بيـنش فلسفی در فهم دين می نمايد. رويكرد دوم با قائل شدن به نقش تفسيری برای بينش فلسفی، بين حاقّ دين و معارف دينی ملازمه می بيند و بينش فلسفی را قابل تطبيق با معـارف دينـی می داند. رويكرد سوم معارف ديـن را برگرفتـه از حـاقّ ديـن دانسـته وآن را در تضـاد بـا بينش های بشری و از جمله بينش فلسفی می داند؛ از اينرو نه تنها نقشی برای بينش فلسـفی در فهم دين قائل نيست، بلكه آن را مانع فهم ديـن قلمـداد مـی نمايـد. رويكـرد چهـارم بـا تأكيد بر حجيت فهم عرفی حاصل از بينش عرفی، معارف دين را عين ظواهردين می داند و دخالت بينش فلسفی را در آن، بدعت و حرام بـه شـمار مـی آورنـد. رويكـرد مختـار بـا تأكيد بر انكشاف دين بر اثر بينش شرعی، به انطباق معارف دينی با نفس الأمر دين معتقـد بوده و در مقام كشف معارف دينی از منابع دين، عناصر مؤثر در اين كشف را، تأثيرگذار می داند. نتيجه اينكه با اصل قرار دادن بيـنش شـرعی، در صـورت تـأثير بيـنش فلسـفی فـی الجمله، در طول بينش شرعی، به صورت عنصر مؤثر در كشف حاق دين، بـدون دخالـت مبانی، برآن صحه می گذارد، در غيراين صورت، بر مانعيت بيـنش فلسـفی در فهـم حـاق دين تصريح می نمايد.

علوم انسانی اسلامی به عنوان شـاخه ای از علـم دينـی دارای دو دسـته مبـانی اسـت؛ مبـانی علم شناختی و مبانی دين شناختی. بحث از مبانی علـم شـناختی از سـنخ مسـائل فلسـفه علـم است و مباحث مربوط به مبانی دين شناختی، بيشتر در زمره مباحث فلسفه دين قابـل طـرح است. مبانی دين شناختی علم دينی به اصول و ويژگيهايی از دين گفته می شود كه دين با برخورداری از آن، امكان ورود به عرصه علوم را پيدا می كند. زبـان ديـن اسـلام در زمـره اين اصول است. اين زبان به واسطه ويژگی معناداری و حكايت گری از واقع، ايـن قابليـت را به دين اسلام می دهد تا در علوم انسانی ايفای نقش كند؛ اما در مباحث رايـج در فلسـفه دين، ديدگاه هايی وجود دارد كه با خدشه در وجود اين ويژگـی هـا در زبـان ديـن، راه را برای ورود دين به اين عرصه مسدود می كنند. پوزيتيويستها بـا طـرح چـالش معنـاداری، ويتگنشتاين با ايده بازيهای زبانی و كاركردگرايـان بـا پيـروی از نظريـه كـاربردی معنـا، طراحان اصلی ديدگاه های مخالف به شمار می روند. در ايـن نوشـتار پـس از تبيـين امكـان تحقق علوم انسانی اسلامی براساس ويژگي های زبانی ديـن اسـلام، بـه بيـان ديـدگاه هـای مخالف و طرح اشكالات هريك ازآنها خواهيم پرداخت.

بررسی ديدگاه علامه طباطبايی درباره ماهيت ايمان و رابطه آن با برخی مقولات مربوط به آن، دغدغه اصلی مقاله حاضـر مـی باشـد. هرچنـد تعـابير علامـه در تعيـين ماهيـت ايمـان، متفاوت و گاه به ظاهر ناسازگار می باشد كه از اين رو برخی را به برداشت های گونـاگون و نادرست از ديدگاه وی واداشته، اما در اين مقاله، نشان داده ايم كه اين تعـابير، نـاظر بـه دو مقام يا دو نگاه هستند. برخی از آنها به ايمان مطلق و به تعبير ديگر، به ايمان از آن نظر كه ايمان است، ناظر هستند. در اين نگاه، سرشت ايمان همان چيزی است كه علامه از آن بـه «عقد قلبی» تعبير می كند. و تأكيد می كند كه ايمان امری قلبی است و نه تصديق زبـانی يـا عمل جوارح و امثال آن. اما برخی از تعابير، به ايمان از آن نظر كه مطلوب و خواسته دين است، ناظر هستند. در اين نگاه، ايمان بايد با عمل همراه گردد و گرنه فايـده ای نـدارد. بـه اين ترتيب، هيچ ناسازگاری يا تناقض گويی ای در كلمات و تعابير علامه طباطبايی وجـود ندارد. برای تأييد و تقويت اين برداشت وتفسير خود، سه بحث اصلی ديگر را نيز پيگيری كرده ايم: نخست مسئله شدت و ضعف در ايمـان؛ دوم رابطـه ايمـان بـا مقـولات ديگـر؛ و سوم رابطه ايمان و عقل. در جای جای اين مباحث نشان داده ايم كه چگونه مباحث ايشان، برداشت وتفسير نگارنده را تأييد می كند.

اصلی ترين مسئله در كل هستی، توحيد اسـت كـه نخسـت انبيـا و اوصـيا و در درجـات بعدی، عالمان وعارفان و حكيمان متأله، منادی آن بوده اند. به نظرعلامه طباطبايی، ميراث شرايع پيشين و سـخنان حكيمـان متألـه در معنـای توحيـد، مقـام واحـديت اسـت و اينكـه حقيقت وجود، واجب الوجود بالذات و من جميع الجهات و واحد به وحدت حقه حقيقيـه بوده و مستجمع جميع صفات كمال و منزّه از جميع صـفات نقـص و عـدميات اسـت. ايـن نوشتار به تبيين و تحليل علمی وفلسفی ديدگاه ايشان در اين زمينه پرداخته است.

مسئله روش، يكی ازپيش نيازهای مهم هر علمی اسـت. علـم اصـول الفقـه ـ كـه روشـگان اسـتنباط فقـه اسـلامی اسـت ـ در طـول تـاريخ پابـه پـای فقـه، رشـد و بالنـدگی و جايگـاه درخوری يافته است؛ ولی در سپهر عقايد و علـم كـلام، مباحـث روش شـناختی چنـانكـه انتظار می رود رشد و توسعه نيافته است. پژوهش حاضر بر آن است تا بـه عنـوان درآمـدی بر روش شناسی عقايد به مقايسه اين دو حوزه دانشی بپردازد و در پرتو بازشناسی تمـايزات آنها، پاره ای بايسته های روش شناختی حوزه عقايد را دريابد.