جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در شرایطی که نهاد خانواده با هجوم مدرنیسم به سوی دگرگونی نگرش‌ها، ارزش‌ها، روابط و نقش‌ها پیش می‌رود و کارکردهای طبیعی خود را یکی پس از دیگری از دست می‌دهد، دین در صورتی می‌تواند با اخلاق این نهاد را به مثابه یکی از مقاصد خود حمایت کند که در دانش معطوف به اخلاق خانواده بازنگری شود. اخلاق خانواده در سنت جاری جامعه ما هنوز با روش‌های کم‌کارامد وعظی، توصیفی و دستوری و با تکیه بر ذخایر موروثی تدوین و ارائه می‌شود. این در حالی است که پیشرفت‌های صنعتی، تحول ارتباطات و گسترش اطلاعات شرایط ویژه‌ای را پدید آورده که در سنت اخلاقی ما وظیفه کنشگر در آنها تعیین نشده، پرسش‌هایی را مطرح کرده است که جواب از پیش‌ساخته‌ای ندارند و مسائل تازه‌ای را ایجاد کرده‏اند که جز با روش حل مسئله نمی‌توان با حفظ اخلاق از آنها عبور کرد. بر این اساس دین در صورتی برای رویارویی با مدرنیسم کارامد خواهد بود که اخلاق خانواده در روش و محتوا دگرگون شود و این مهم با تبیین دقیق ابعاد این رشته مطالعاتی دست‌یافتنی است. این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی به تبیین مهم‌ترین ابعاد اخلاق خانواده با وجه دانشی پرداخته و درنتیجه تصویری نسبتا دقیق از آن به دست داده است و درنهایت به این نتیجه دست یافته که بازتولید «اخلاق اسلامی» در پارادیم اسلامی موجب حضور دین در میدان رویارویی با مدرنیسم در حوزه خانواده می‌شود.

در مسئلۀ نسبت بین حق و خلق عموم فلاسفه به تجانس موجودیت حق و خلق قایل‏اند؛ یعنی حق و خلق، هر دو را موجود حقیقی می‌دانند، گرچه درباره معیار موجودیت بین آنها اختلاف هست. مشائیان موجودات را حقایقی بسیط و کاملاً متباین می‌دانند و اشراقیان موجودات را از سنخ ماهیات قرار می‌دهند و فیلسوفات حکمت متعالی معتقدند موجودات از سنخ وجود مستقل یا رابط‌‌‌اند و نظر عرفا در این مسئله نفی هر تجانسی بین حق و خلق است. آنها حق را موجود حقیقی و خلق را موجودنما یا شیء مجازی می‌دانند و از منظر آیات و روایات دینی تجانس بین حق و خلق باطل است. به نظر می‌رسد دیدگاه عرفا مؤید به براهین عقلی و نقلی است و دیدگاه فلاسفه در هر سه مکتب مشایی، اشراقی و متعالی با اشکالات عقلی فراوانی مواجه است که پذیرش آنها را ناممکن می‌سازد؛ از ین رو دیدگاه عدم تجانس بین حق و خلق به این صورت که حق موجود حقیقی و بالذات و مخلوقات موجود بالعرض و مجازی است، دیدگاهی است که برهان عقل و نقلی دارد و باید آن را پذیرفت.

از مهم‏ترین مسائل فلسفه علم کلام -که معرفت درجه دو از دانش‌ کلام را ارائه می‌کند- واکاوی «نسبت و تأثیر و تأثر دانش کلام اسلامی با سایر علوم و رشته‌های علمی خصوصا علوم انسانی» است. نوشتار حاضر تلاش کرده است دو گونه از این معرفت را در اختیار پژوهشگران قرار دهد؛ از سویی به انواع روابط بپردازد و از سوی دیگر این حوزه معرفتی را با نگاهی متاخر از نگاه پیشین مورد واکاوی قرار دهد. در محور اول ضمن تصویر دو نقش تعارضی و تعاضدی، سه نوع رابطۀ تعاضدی کلان (روشی، گزاره‌ای و مبدائی) بر اساس مؤلفه‌ها و عناصر علم ارائه شد که در درون خود گونه‌هایی از روابط را جای داده‌اند که اقسام سه‌گانۀ رابطه زیر از این دست می‌باشد: الف) تولیدی و مصرفی؛ ب) دیالوگی؛ ج) انسجامی، تصحیحی و تعمیقی در ترابط گزاره‌ای. در محور دوم با امعان نظر در این حوزه معرفتی، اموری مانند اهمیت و ضرورت پژوهش، پرسش‌های اصلی و فرعی، قلمرو، پیشینه و جایگاه و درنهایت ساختار منطقی در راستای انجام طرح‌های پژوهشی ارائه شد و تأسیس رشته‌ای با عنوان «فلسفه علم کلام» پیشنهاد گردید.

متکلمان مسئله معاد را عقلا و بر اساس ظاهر آیات مبتنی بر چند مسئله دانسته و معتقدند لازمه ایمان به معاد، اعتقاد به این مسائل است. در مقاله حاضر به صورت توصیفی و تحلیلی به نقد و بررسی چهار مسئله امکان عدم برای عالم کنونی، معدوم‏شدن این جهان، امکان اعاده معدوم و امکان خلق عالم دیگر پرداخته شده است. برخی فناپذیری را مطلقا محال دانسته و برخی بین مجردات و مادیات قایل به تفصیل شده‌اند و برخی عدم را جایز ولی غیر واقع دانسته‌اند که در مسئله بعدی بحث می‌شود و در بحث فانی‏شدن جهان حاضر، برخی به‏کلی آن را نفی کرده‌اند و برخی آن را برای غیر ذات احدیت جایز دانسته‏اند و برخی دیگر عرش، عقول و نفوس را نیز استثنا کرده‌اند. البته منظور از فنا می‌تواند افنای جواهر و اعراض یا فنای صورت به معنای افتراق اجزا و ازاله اعراض یا غیب‏شدن ظاهر (دنیا) و ظهوریافتن باطن (اخرت) باشد که اکنون در نهان است و در بحث اعاده معدوم سه قول جواز، امتناع و تفصیل بین جواهر و اعراض یا بین انواع اعراض به چشم می‌خورد. البته اعاده معدوم اگر هم محال باشد، معاد از قبیل آن نیست و خلق عالم دیگر، مماثل با این عالم را برخی ممکن و برخی ممتنع می‌دانند. البته اگر خلق عالم دیگر در عرض این عالم باشد، نیازی به نابودی عالم فعلی نیست؛ ولی ظاهر آیات قرآن آن را به صورت طولی مطرح کرده است.

«دیگری» در فلسفه معاصر به عنوان مسئله­ای مستقل و دارای اهمیت هستی­شناختی و معرفت­شناختی مطرح گردیده است و برخی اندیشمندان قرن بیستم هر یک با رویکردی خاص بدان پرداخته­اند. این موضوع نزد ابن­عربی به عنوان مسئله­ای مستقل مطرح نبوده است؛ لکن با بررسی آرای او می­توان به دیدگاهش در این زمینه دست یافت. ایده نجات و عدم خلود نزد ابن­عربی معلول نگرش خاص او به سعادت، شقاوت، طاعت و معصیت است. شقاوت تنها متوجه فعل انسان است و حقیقت او را در بر نمی­گیرد. نهی از گمان بد و تفتیش باطن دیگران، نوع مراوده بین انسان‌ها را تحت تأثیر قرار می­دهد و نگاه شمول‌گرایانه به سعادت، تنش­های حاصل از برتری طلبی­های فردی- قومیِ ناشی از اندیشه انحصار نجات را به حداقل می­رساند.

«فرهنگ» در تلقی غالب علوم اجتماعی،‌ عام‌ترین و گسترده‌ترین مفهومی است که همه فراورده‌های غیر مادی و معنایی (و در برخی تعاریف حتی فراورده‌های مادی) را که بشر در طول حیات اجتماعی تاریخی پرفراز و فرود خود بدان دست یافته، پوشش می‌دهد. از جمله موضوعات مطرح در فلسفه فرهنگ و نیز در جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی فرهنگ، سؤال از خاستگاه، منشأ، علل ایجادی و اعدادی و در یک کلام، مبانی هستی‌شناختی فرهنگ است. این نوشتار در صدد است با غور و تأمل در ارا و اندیشه‌های عرضه‎شده با رویکردهای مختلف به این سؤال در حد امکان پاسخ گوید؛ از این رو سؤال اصلی آن چیستی مصادر، منابع، مناشی، خاستگاه‌ها و زمینه‌های معرفتی و غیر معرفتی فرهنگ به مثابه یک کل (و بالتبع عناصر و مؤلفه‌های ان) است. روش آن در مقام گردآوری داده‌ها، اسنادی و در مقام تفسیر یافته‌ها، تحلیلی، تبیینی و استنباطی است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می‌دهد فرهنگ یا منظومه فرهنگی بشر، درکل تحت تأثیر مجموعه درهم پیچیده‌ای از استعدادها و ظرفیت‌های فطری، ارتباطات چندگانه انسانی، عوامل محیطی (اعم از طبیعی و اجتماعی)، عوامل ماورایی (دین و تعالیم وحیانی) و تجربه‌های تاریخی متراکم تکون یافته و از طریق فرایند جامعه‌پذیری در امتداد نسل‌های متمادی استمرار یافته است.

اصل آنتروپیک بر آن است جهانی که یک ناظر بتواند آن را ببیند، باید سازگار با وجود آن ناظر باشد. این اصل گاه به عنوان تبیینی برای نظم موجود در جهان یا شرایط اولیه آن تلقی می‎شود و درنتیجه تبیین غایی در این باره را کنار می‎گذارد. گاه نیز با ضمیمه فرضیه چندجهانی، بدون اینکه ادعای تبیین نظم موجود در جهان را داشته باشد، به عنوان چالشی در مقابل تبیین غایی شمرده می‎شود. در این مقاله چهار راه دفاع از تبیین غایی در مقابل این نقدها ارائه می‎شود و نشان داده می‎شود که می‎توان بر پایه یکی از این امور از تبیین غایی دفاع کرد: نقد فرضیه چندجهانی و توجه به تبیین وجود نظم به جای درک نظم، برتربودن تبیین غایی نسبت به فرضیه چندجهانی در ملاک‎های سادگی و فراگیری تبیین، بیشتربودن احتمال تعلق یک جهان منظم به مجموعه جهان‎های تنظیم‎شده، نسبت به احتمال تعلق آن به مجموعه جهان‎های تصادفاً منظم و توجه به نظم حاکم بر مکانیزم تحقق جهان‎های بسیار. هر یک از این تقریرها از نظر عدم ابتنا بر پیش‎فرض کیهان‏‏شناختی خاص، از تقریر سابق آن برتر است.

شهید صدر به عنوان یکی از پیشگامان عرصۀ تولید علم دینی، نظریه­ای متقن در این باب در نظر داشته که مطابق آن سعی کرده است اقتصاد اسلامی را پایه­گذاری کند؛ نظریه­ای که قابلیت تعمیم به سایر علوم انسانی دارد و در این پژوهش از آن به «نظریۀ توالد علمی جامعۀ دینی» تعبیر می­شود. بر اساس این نظریه صدر معتقد است علوم انسانی همواره وابسته و در چهارچوب مکتبی هستند که جامعۀ مورد مطالعۀ دانشمندان، آن را پذیرفته است. این وابستگی و ارتباط میان علم و مکتب، محور نظریۀ صدر در باب علم دینی قرار گرفته و بر اساس آن امکان تولید چنین علمی و همچنین ضرورت آن تبیین می­شود. فرایند تولید علم دینی از نگاه صدر نیز چنین تقریر می­شود که ابتدا فقیه به کمک بینش­ها و احکام دینی با روش اجتهادی و استفاده از رویکرد انسجام­گرایی، از روبنای شریعت به نظریه­های زیربنایی و اصولی مکتب دست می­یابد. سپس در صورت اجراشدن این مکتب در جامعه و قرارگرفتن رویدادهای جامعۀ اسلامی به عنوان داده­های روش تجربی، علوم دینی توسط دانشمندان علوم مختلف انسانی از دل جامعۀ دینی متولد می­شوند.