جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خاتمیت یکی از مؤلفه های اساسی دین اسلام است که به موجب آن، پیامبر اسلام (ص) آخرین پیامبر آسمانی و دین اسلام آخرین دین آسمانی است. اصل خاتمیت در بین مسلمانان از بدیهیات اسلام به شمار می رود. یکی از عوامل مؤثر در ختم نبوت، بلوغ فکری و اجتماعی بشر است که در این میان دیدگاه های متفکرانی همچون علامه اقبال و استاد مطهری و تبیین دکتر شریعتی و دکتر سروش قابل توجه است. در نوشته حاضر علاوه بر آن که به تبیین مبانی و محورهای هر نظریه و نقدهای وارد بر آن ها پرداخته می شود، اشاره مختصری نیز به جایگاه باور به امامت در هر نظریه و سازگاری یا عدم سازگاری آن با آراء صاحب نظران یاد شده در خصوص خاتمیت خواهد شد. در پایان بر این نکته تاکید می گردد که ملاک و مبنای خاتمیت هر چه که باشد به معنای بی نیازی کامل از رهبر و پیشوای آسمانی نیست. به تعبیر دیگر، خاتمیت در واقعیت امر به معنای ختم پیامبری و وحی جدید است نه به معنای ختم هر نوع رهبری و زعامت آسمانی، بنابراین بشر به هر درجه ای از بلوغ فکری و عقلی نایل شود هم چنان نیازمند به ولایت و زعامت از ناحیه معصوم (ع) است.

اصل خاتمیت به عنوان یک آموزه جزمی ومسلّم اسلام به این معناست که با بعثت رسول گرامی اسلام پرونده نبوت در دو شکل تبلیغی و تشریعی مطلقاً بسته شد. اما در عصر جدید همگام با نوآوری و دستاوردهای علمی و فنی و به چالش کشیده شدن سنت و دین، عقیده خاتمیت از جمله مقولاتی بود که از سوی برخی از اندیشمندان معاصر مورد بازاندیشی قرار گرفت. اولین شخصیتی که تفسیری نوین از خاتمیت ارائه داد اقبال لاهوری، متفکر پاکستانی بود. می‌توان گفت سفره‌ای که اقبال در درک روشنفکرانه از دین گسترد، هنوز برای برخی روشنفکران امروز مأکولات فراوانی دارد. اما از میان متفکران معاصر شاید هیچ‌کس به اندازه دکتر شریعتی از اقبال تأثیر نپذیرفته است. تفسیری که اقبال و به تبع او شریعتی از خاتمیت ارائه دادند در ظاهر به نفی دیانت منتهی می‌شد نه ختم نبوت، و همین امر واکنش‌های متفاوتی را در بین اندیشمندان مسلمانبرانگیخت، که در این میان استاد مطهری نقش عمده‌ای در روشنگری افکار ایفا نمود. ایشان با تأکید بر بلوغ فکری و اجتماعی بشر در عصر خاتمیت و توانایی او در حفظ کتاب آسمانی خویش، تفسیری از خاتمیت ترتیب داده که بر چهار رکن استوار است: انسان و اجتماع- وضع خاص قانونگذاری اسلام- علم و اجتهاد- استعداد پایان‌ناپذیر قرآن و سنت.رساله حاضر به قصد بررسی آراء و نظرات این سه متفکر اسلامی در باب خاتمیت در چهار فصل نگارش یافت. فصل اول شامل مقدمه و کلیاتی درباره بیان مسأله، اهداف، پیشینه تحقیق و...می‌باشد. فصل دوم مشتمل بر پنج گفتار: ضرورت نبوت، اهداف نبوت، لوازم معنایی وتوجیه خاتمیت، ادله اثبات خاتمیت و فلسفه ختم نبوت است. فصل سوم به بررسی نظرات سه اندیشمند مسلمان معاصر، استاد مطهری، علامه اقبال لاهوری و دکتر شریعتی در خصوص خاتمیت پرداخته و پایان این فصل به تطبیق نظرات آن‌ها اختصاص یافته، به این نتیجه می‌رسیم که مقصود شریعتی و اقبال این نیست که نیاز بشر به تعلیمات الهی و وحیانی پایان یافته و بشر در اثر بلوغ فکری نیازی به این تعلیمات ندارد، بلکه مقصود ایشان استغنای از وحی جدید است نه مطلق وحی. و توجه آنان به عقل به معنای دادن وضع استقلالی به عقل در حوزه معرفت‌شناسی است نه چیزی بیشتر از این، لذا لازمه حرف آنان نفی دین نیست. در فصل چهارم پاره‌ای از شبهات برون دینی و درون دینی خاتمیت آورده و به پاسخ آن‌ها اشاره شده است.

کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی حاصل سخنرانی‌های علی شریعتی در حسینیه ارشاد در رمضان سال ۱۳۵۰ شمسی است. این کتاب در سال ۱۳۵۱ شمسی برای اولین بار به چاپ رسید. معرفی اجمالی نویسنده: علی شریعتی مزینانی فرزند محمد تقی در ۲ آذر ۱۳۱۲ شمسی در روستای کاهک سبزوار به دنیا آمد و در ۲۹ خرداد ۱۳۵۶ شمسی در سن چهل و چهار سالگی به طرز مشکوکی در ساوت همپتون انگلستان درگذشت و در مکانی در نزدیک حرم حضرت زینب(س) در دمشق سوریه به خاک سپرده شد. عمدۀ شهرت وی به خاطر فعالیت‌های مبارزاتی او در مقابل سلطنت پهلوی و در جریان انقلاب اسلامی ایران است. بیش از اینکه او را یک پژوهشگر دینی بدانند او را به عنوان یک ادیب جامعه شناس، تاریخ دان و نویسنده می‌شناسند. بعد از انقلاب اسلامی یادبودهای متعددی برای وی برگزار شده و پیرامون افکارش آرای متفاوت و متضادی وجود دارد. محتوای کتاب: به گفته شریعتی، شیعه که یک نهضت و جنبش اجتماعی پویا و دارای آرمان‌‌های اجتماعی عدالت طلبی و مساوات بوده است، با روی کار آمدن حکومت صفوی و رسیدن شیعه به حکومت از تحرک و پویایی بازماند و حالت انتقادی و انقلابی خود را از دست داد و متوقف شد و از آرمان‌های اجتماعی فاصله گرفته است. او این تغییر در سیر تاریخی مذهب شیعی را تابع یک اصل جامعه‌شناختی دانسته که بر اساس آن هر جنبشی هنگامی که به قدرت دست می‌‌یابد تبدیل به یک نظام و نهاد ثابت می‌شود و از تحرک باز می‌ماند. وی برای شرح این جریان مثال‌هایی از سیر تاریخی ادیان قدیم ایران و نیز از تحولی مشابه در جنبش کمونیسم در قرن بیستم ارائه می‌کند. با توجه به این اصل کلی، شریعتی برای تشیع دو دوره قائل است، دوره اول از آغاز تا عصر صفوی را در بر می‌گیرد و دوره دوم از صفویه تا روزگار معاصر را و در سراسر کتاب به انتقاد از تفسیرهایی از تشیع می‌پردازد که به گفته او یا در عصر صفویان آفریده شده یا برآمده از رویکرد صفوی به دین است و در برابر تشیع علوی قرار می‌گیرد. انحرافات عصر صفوی در تشیع: دامن زدن به اختلاف شیعه و سنی به نظر شریعتی، حکومت صفوی از عقاید شیعی برای ایجاد وحدت ملی در برابر حکومت عثمانی بهره می گرفت و به گرایشات ضد سنی دامن میزد. بدین ترتیب به جای تمرکز بر شرح فضایل و برتری های امامان و مذهب تشیع، به کینه توزی ها و دشنام گویی علیه خلفا دامن می زد. در سوی دیگر حکومت عثمانی نیز رفتار مشابهی داشت و به شیعه کشی دست میزد. به عقیده او این شیوه دفاع از تشیع یکی از ویژگی های تشیع صفوی است. شریعتی در ادامه ضمن انتقاد از برخی از علمای معاصر خودش که به نظر او پیروان تشیع صفوی بودند، از طیف مقابل این جریان با عنوان نمونه هایی از «منطق تشیع علوی» نام می برد. او از علمایی مانند علامه شرف الدین، کاشف الغطاء، شیخ جواد مغنیه، محمد صالح حائری مازندرانی و محمد تقی قمی یاد کرده و نوشته کوتاهی از هر یک از آنان نقل کرده که در ان ها بر نزدیکی شیعه و سنی و بر فرعی و کم اهمیت بودن اختلاف این دو مذهب تاکید کرده اند. پیوند ملیت و تشیع: شریعتی در فصلی از کتاب خود با عنوان مونتاژ مذهب - ملیت، به انتقاد از طرح صفویه در پیوند زدن مذهب تشیع با ملیت ایرانی پرداخت. از نظر او پیوند ملیت ایرانی با مذهب تشیع با هدف جدا کردن ایرانیان از جهان اسلام و به دلیل رودرویی حکومت صفوی با حکومت عثمانی انجام شد. او در این بخش به تفصیل روایت ازدواج امام حسین(ع) با شاهدخت ایرانی را که در برخی منابع شیعی نقل شده، مورد نقد و بررسی قرار داده است و آن را روایتی مجعول دانسته است روایتی که بر اساس آن امامان شیعه از نسل یکی از دختران یزدگرد آخرین پادشاه ساسانی و در نتیجه نیمه ایرانی بودند. رواج اندیشه‌های نادرست درباره امامان شیعه تقلید از مسیحیت در رواج آیین‌های مذهبی نقد‌ها بر کتاب: اولین نقد بر کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی در قالب کتاب تشیع مکتب نهایی انسان‌ها اثر شیخ قاسم اسلامی در سال ۱۳۵۲ش یک سال پس از انتشار کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی نوشته شد. عمدۀ نقدهای این کتاب - که با لحنی تند و عتاب آمیز هم همراه است - نسبت به نویسندۀ کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی اینست تمسخر علم غیب امام تهمت و دروغ به جامعۀ تشیع گرایش به اهل سنت و انحراف از تشیعی اصیل غرب زدگی بغض و عناد به روحانیت شیعه عادی انگاری ائمه شیعه علیهم السلام از دیگر نقدهای این کتاب می‌توان به: الف- عدم اسناد و ارجاع به منابع معتبر ب- التقاطی بودن و آمیزه‌ای از تفکرات مارکسیسم اگزیستانسیالیسم بودن که به تفسیر به رای آیات و روایات نیز منجر شده است. ج- یک بعدگرایی و خلاصه کردن مکتب در مبارزه د- عدم نگاه جامع به تاریخ تشیع و تمرکز بر یک نقطۀ خاص تاریخی ه- خلاصه کردن دین در بعد دنیوی و غفلت از امور اخروی مشخصات نشر: کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی که هم اکنون در مجموعه آثار دکتر شریعتی در قالب جلد ۹ به چاپ رسیده است حاصل سخنرانی‌های وی در حسینیۀ ارشاد در رمضان سال ۱۳۵۰ش (۹/۸/۵۰) می‌باشد. این کتاب در سال ۱۳۵۱ش برای اولین بار به چاپ رسید این کتاب به زبان عربی توسط حیدر مجید با عنوان التشیع العلوی و التشیع الصفوی ترجمه و دو بار در سالهای ۲۰۰۲و ۲۰۰۷م در لبنان به چاپ رسیده است.

دکتر علی شریعتی : خوب، من می‏خواهم در این‏جا به یک مسأله ‏ی اساسی بپردازم. مسأله ‏ی اساسی‏ ای که در میان روشن‏فکران الان مطرح است، روشن‏فکران افریقا، روشن‏فکران آمریکای لاتین، آسیا و تازگی در ایران هم مطرح است، (اگرچه در ایران قبل از آن که روشن‏فکران اروپایی و به خصوص افریقایی مطرح کنند، مطرح بوده و بعد فراموش شده. ولی حالا چون دوباره در اروپا مطرح شد، آثار و دامنه‏ اش به محافل روشن‏فکری ایران هم رسیده است.) و آن مسأله، «بازگشت به خویش: است و قبلاً باید توضیح بدهم که اگر شنیده ‏اید من به مذهب تکیه می‏کنم، به اسلام تکیه می‏کنم، تکیه‏ ی من به یک اسلام رفورم شده و تجدید نظر شد‏ه ‏ی آگاهانه و معینی بر یک نهضت رنسانس اسلامی است و این بینش مذهبی برای من از این طریق به دست نیامده که بنشینم فرقه ‏های مختلف و ادیان گوناگون را جلوی خودم بگذارم و بعد یکی یکی آن‏ها را مطالعه کنم و بالأخره به اسلام، تحت عنوان «دین برتر» معتقد شوم. بل‏که من از طریق دیگری رفته‏ ام و اعلام آن طریقه در این‏جا به خاطر آن است که فقط روشن‏فکران و دانشجویان معتقد به مذهب نیستند که می‏توانند دعوت مرا گوش دهند و بپذیرند. بل‏که هر کس که روشن‏فکر است و آگاهی مستقل دارد و می‏خواهد به جامعه ‏ی خودش خدمت کند و رسالت روشن‏فکری خودش را نسبت به نسل و زمان خودش حس می‏کند، می‏تواند از همین راهی که ما رفتیم برود. خلاصه بر اساس یک فکر و عاطفه ‏ی مذهبی نیست که من مسأله ‏ی مذهب را به این شکل، در جامعه مطرح می‏کنم. چه، اتکای من به مذهب، طوری است که یک روشن‏فکر که احساس مذهبی هم ندارد، می‏تواند با من بیاید و بر آن تکیه کند. منتهی من تکیه ‏ام به عنوان یک ایمان و یک مسؤولیت اجتماعی است. ولی آن روشن‏فکر فقط به عنوان یک مسؤولیت اجتماعی می‏تواند با من شریک شود. به هر حال، در این‏جا می‏خواهیم به عنوان روشن‏فکری که مسؤول زمان خودش، عصر و نسل خودش است، هدف از مسؤولیت خودمان را مشخص کنیم و نقش اجتماعی ‏ای که روشن‏فکران و تحصیل‏کرده ‏ها و انتل لکتوئل ‏های جامعه ‏ی آسیایی، یا اسلامی بر عهده دارند معین کنیم. (آن‏چه که گفته‏ اند، آن‏چه را که بخش‏نامه کرده ‏اند و از خارج املاء کرده ‏اند، به عنوان ایدئولوژی جا زده ‏اند، کاری نداریم.) و بعد بر اساس همان شعاری که همه‏ ی روشن‏فکران مذهبی و غیر مذهبی (به خصوص از جنگ بین ‏الملل دوم) مورد قبولشان است (چنان که عمر اوزگان، امه ‏سه ‏زر، فرانتس فانون، اوژن یونسکو، معتقدند که باید هر جامعه‏ ای بر اساس تاریخ و فرهنگی که دارد، روشن‏فکر شود و با تکیه به تاریخ و فرهنگ و زبان عموم، نقش روشن‏فکری و رسالت خودش را بازی کند. بر اساس همین سه شعار. باری، مسأله‏ ی بازگشت به خویشتن، شعاری نیست که الان در دنیا مذهبی ‏ها مطرح کرده باشند. بل‏که بیش‏تر روشن‏فکران مترقی غیر مذهبی این مسأله را برای اوّلین بار مطرح کرده ‏اند. مانند امه ‏سه ‏زر در افریقا، مثل فرانس فانون، مثل ژولیوس نی‏ره ‏ره، مثل جوموکنیاتا، مثل سنقر د و سنگال، مثل کاتب یاسین، نویسنده‏ ی الجزایری، و مثل جلال آل احمددر ایران. این‏ها هستند که شعار بازگشت به خویش را مطرح کرده ‏اند و هیچ کدامشان تیپ مذهبی نیستند. این‏ها از چهره ‏های برجسته ‏ی نهضت روشن‏فکری در جهان، و از رهبران ضد استعماری در دنیای سوم هستند و مورد قبول همه ‏ی جناح ‏ها. پس بر اساس همین دعوت می‏ آییم در ایران، و در این جامعه، و این نسل، و این عصری که ما الان هستیم و مسؤول آن می ‏باشیم، این مسأله را مطرح می‏کنیم و بر این اساس است که وقتی مسأله‏ ی بازگشت به خویش مطرح است، برای من مذهبی، با توی غیر مذهبی که هر دو در مسؤولیت اجتماعی‏مان مشترک هستیم و به تفاهم مشترک رسیده ایم، مسأله تبدیل می‏شود از «بازگشت به خویش» به «بازگشت به فرهنگ خویش» و شناختن آن خویشتن که ما هستیم، و در این مسیر مطالعات است که می‏رسیم به «بازگشت به فرهنگ اسلامی و ایدئولوژی اسلامی» و اسلام، نه به عنوان یک سنت، وراثت، یک نظام یا اعتقاد موجود در جامعه، بل‏که اسلام به عنوان یک ایدئولوژی، اسلام به عنوان یک ایمان که آگاهی دارد و آن معجزه را در همین جامعه ‏ها پدید آورد، و در حقیقت تکیه بر اساس احساس موروثی دینی و یا یک احساس خشک روحانی نیست. بر اساس شعار روشن‏فکرانه‏ ای است که برای همه‏ ی روشن‏فکران در سطح جهانی مطرح است و بر اساس آن مسأله‏ ای که نویسنده‏ ی کتاب «مسیح، باز مصلوب» می‏نویسد، (این کتاب به فارسی ترجمه شده و من خواندن آن را به همه ‏ی دوستانم توصیه می‏کنم.) و بر اساس همین شعار است که من در ایران می‏گویم: «حسین، باز شهید». من اوّلاً می‏خواهم این را روشن کنم که بازگشت به خویش، بسیار خوب، این شعار همه است. هم شعار امه‏ سه ‏زر در ایران است و هم در افریقا و هم شعار فرانتس فانون در جزایر آنتیل امریکای جنوبی است. و ما مطلب دیگر را باید در این منطقه‏ ی فرهنگی و تاریخی و جغرافیایی روشن کنیم. وگرنه شعار بازگشت به خویش به صورت یک شعار مبهم و کلی ذهنی درمی‏آید. چنان که امروز به صورت مبتذل درآمده و آن نفی اصالت فرهنگی انسان‏ها در دنیا است برای تثبیت اصالت مطلق ارزش‏های غرب.

علامه اقبال لاهوری نظریه پرداز فلسفه و حکمت خودی است که حکمت درآمیخته با درد و عشق و نیز عشق همراه با حکمت و خردورزی و خودباوری را که از ژرفای فطرت، خلقت و حقیقت برخاسته، بیان می دارد. پیامدهای چنین حکمتی عبارت اند از: حرکت، حرارت، تپش، کوشش، مقاومت، پویایی، رهایی و تعالی: ای خوش آن کو از خودی آیینه ساخت/ و اندر آن آیینه عالم را شناخت (16، ص: 428) نقطه نوری که نام او خودی است/ زیر خاک ما شرار زندگی است (9، ص: 14) یا: تو خودی اندر بدن تعمیر کن/ مشت خاک خویش را اکسیر کن (16، ص:419) نظام دیدگاهی اقبال گونه ای خرد و عرفان نورانی شرقی است که افزون بر نفی خرد غربی (سکولاریزم، فمنیسم، مارکسیسم، اپیکوریسم، نیهیلیسم، ناسیونالیسم، آمپریالیسم و ...) بر ابعاد گوناگون شخصیتی یک انسان آرمانی تاکید می ورزد؛ انسانی که هم دارای خرد رحمانی و هم صاحب دل، پر تپش، پویا و ستم سوز است.

منظور از ساحت وحیانی دین، مجموعه ویژگی‌هایی است که دین در بدو شکل‌گیری کسب می‌کند. این ساحت به طور معمول، شامل اموری همچون مبانی ایمانی، متون مقدس، سنت بنیان‌گذار، تعالیم و مناسک اولیه می‌شود. اندیشمندان روزگار ما مبتنی بر خاستگاه‌ های فکری خود، طیف وسیعی از دیدگاه‌ ها را نسبت به این امور دارند، به گونه‌ای که در یک سر طیف، دین وحیانیْ کامل، معصوم، خدشه‌ ناپذیر و ابدی انگاشته می‌شود و در سر دیگر، به عکس، انسانی، زمانی و قبض‌ و بسط‌پذیر در نظر گرفته می‌شود. ساحت وحیانی دینْ شالوده و نظام یک دین را پایه‌ ریزی می‌کند؛ در نظر سنت‌گرایان، این ساحت از دین، الاهی، مقدس و مقدر است و ریشه در عالم جبروت، یعنی در مبدأ و رجعت‌گاه آخرت‌شناسانه‌ی دین دارد. اما نواندیشان دینی اکثرا ویژگی‌های بشری را به این ساحت نسبت می‌دهند و آن را به‌ منزله‌ی نهال دین تلقی می‌کنند که نگرش بنیان‌گذار دین به جهان را می‌نمایاند و پس از او رشد و تکامل می‌یابد. در ادامه، به تطبیق مؤلفه‌های مهم این دیدگاه‌ها پرداخته، اختلاف‌ها و شباهت‌های آن‌ها را فهرست می‌کنیم.

وابستگی هنرهای مختلف به مباحث عرفانی چنان عمیق و پیچیده است که فرض جدایی آنها از یکدیگر محال می نماید. این همبستگی در بین ادیان الهی و هنر بومی آن کشورها به خصوص شریعت مقدس اسلام آشکارتر است؛ پس آیا عرفان ابزاری موثرتر و سخنگوتر وشارحی برتر از هنر برای معرفی و حضور خود نداشته است و آیا می توان گفت عرفان متعلق به ذات و ماهیت تمام ادیان است؟ در این مقاله سعی شده به روش اسنادی اهمیت هنر معنوی و تجلی عرفان در هنر اسلامی مورد بررسی قرارگیرد و زیبایی های فراموش شده، یادآوری گردد و در نهایت نقش اساسی عرفان در جهت بخشیدن و هدایت هنر و هنرمندان به سوی مقصد الهی شان بیان شود.

رابطه دین و دولت در همه سنت‌های دینی موضوعی مهم است. این موضوع در آیین پروتستان و از جمله در تفکر مارتین لوتر اهمیت خاصی دارد. لوتر در نظریه «دو پادشاهی» خود مشروعیتی دینی برای دولت و قدرت سیاسی قائل بود و این موضوع را چنان تقریر می‌کند که نوعی تقدم و تفوق قدرت عرفی از آن استفاده می‌شود که حتی پیامدهای عملی ناخوشایندی برای خود لوتر به همراه داشت و سرانجام وی را ناگزیر کرد که با پذیرش اصل مشروعیت دینی حوزه عرفی، برای دایره نفوذ آن، محدوده‌ای مشخص کند که همان امور این‌جهانی و دنیوی است و آن را از دست‌اندازی به قلمروی قدرت دینی بازدارد، ولی گذشت زمان و حوادث نشان داد که سخن و نظریه اولیه وی، چندان به مذاق اهل قدرت خوش آمد که به اصلاحیه‌ها و تغییر نگرش‌های بعدی وی چندان توجهی نشد، نمونه آن دست‌اندازی نازی‌های آلمان به قلمروی اقتدار کلیسای آلمان بود که با واکنش اقلیتی از الاهیدانان، مانند کارل بارت و بونهوفر در قالب اعلامیه بارمن، مواجه شد.

مسئله رابطه علم و دین از دغدغه‌های جدی بشر است. ‌معمولاً این رابطه را در چهار مقوله تعارض، استقلال، گفت‌وگو، و وحدت دسته‌بندی می‌کنند. در این نوشته، ضمن معرفی اجمالی این چهار مقوله، در پی آنیم تا موضع شریعتی را در این‌ باره معرفی کنیم. شریعتی با اتکا به موضوعاتی چون یونانی‌زدگی علم و دین در قرون وسطی، رابطه علم و سرمایه‌داری، نفی انحصار علوم تجربی، مقایسه میزان اعتبار علوم تجربی و انسانی، و تأکیدهای دین بر کسب علمْ موضع تعارض را نفی می‌کند. او با نقد علم مدرن از جهت دستاوردهای اجتماعی‌اش و عدم توجهش به مقوله انسان و نیز با نقد شعار علم برای علم و بی‌تعهدی علم تلاش می‌کند تا مدلی برای همگرایی دین و علم ارائه کند. شریعتی معتقد است که علم باید مسئول باشد و خود را به یک آرمان متعالی پای‌بند کند. او همچنین در این مسیر از دستاوردها و سخنان دانشمندان پیشرو بهره می‌گیرد. شریعتی در مجموع تقریباً از همه مدل‌های موجود در مقوله وحدت علم و دین استفاده می‌کند.